BVG     Atrás    Índice de Páxinas

I Texto lido no 6º Congreso de Escritores Galegos, Bascos e Cataláns celebrado en Santiago de Compostela os días 18 e 19 de Novembro de 1989. A reflexión sobre o papel que o poeta desempeña na nosa sociedade parece ter sido relegada nos últimos tempos, dentro da conciencia daqueles que teorizan ou escriben sobre a nosa literatura, a un recanto escuro e, aínda que son recentes as edicións de numerosos traballos críticos sobre autores de poesía, éstes, coa desculpa de seren estudiados poetas doutros tempos, eluden un tema que, no momento actual, parece ter sido rexeitado máis pola dificultade intrínseca da súa teorización que pola claridade que sobre os seus aspectos máis significativos puidese haber. Non é a miña intención con estas breves páxinas iluminar esta parcela da nosa teoría literaria mais si restar un pouco de espacio ás sombras ou ás tebras de onde parten, moitas veces, mixtificacións que perxudican ao conxunto da nosa literatura. Non se trata, pois, de descubrir ningunha América mais si de salientar o equívoco que esconden certos tópicos. Unha das opinións máis reiteradas sobre a actual poesía galega sería a de que, en conxunto, constitúe o xénero mellor desenvolvido e que apresenta unha calidade máis notábel. Prologuistas, membros de xurados, articulistas e reseñistas repiten esta idea unha e outra vez como se dunha preposición ou conxunción se tratase. A literatura galega, virían dicir todos eles, non está no seu mellor momento pero a poesía ten acadado cumes nunca vistos. Sen pretender, polo de agora, contradicir esta idea creo que cabe facer certas consideracións que, acaso, máis adiante, nos leven a matizar este tópico. A primeira delas sería a constatación da dobre crise que padece a nosa poesía. Dobre en canto atinxe á poesía como xénero, por unha banda, e ao seu instrumento fundamental (a lingua galega) por outra. Trátase de algo que, ao mesmo tempo que une aos cultivadores do xénero en Galiza cos poetas doutras terras, separa e individualiza aos que exercen a súa dedicación á palabra nun contexto de linguas marxinalizadas dos que a exercen nun ámbito de normalidade cultural. A crise da poesía non é máis ca outra das moitas crises en que poden estar sumidos algúns xéneros literarios. Crise, por tanto, da poesía como xénero literario pero non crise da literatura como discurso estético. Un dos autores que máis agudamente teñen traballado neste terreo, Tzvetan Todorov, salienta nun famoso artigo que

"Seguir ocupándonos dos xéneros pode parecer nos nosos días un pasatempo ocioso ademáis de anacrónico. Todos saben que existían -baladas, odas e sonetos, traxedias e comedias- nos tempos dos clásicos, pero, ¿hoxe? Mesmo os xéneros do século XIX que, sen embargo, non son para nós xéneros dun modo absoluto -poesía, novela- parece que se disgreguen, polo menos na literatura que conta". (1)

Outro dos críticos que, ao meu ver, ten tratado o tema máis acertadamente, Maurice Blanchot, sinala que hoxe

"só importa o libro, tal como é, fóra dos xéneros, fóra das clasificacións -prosa, poesía, novela, testemuño- nas que refuga incluirse e ás que nega o poder de fixar o seu lugar e de determinar a súa forma. Un libro xa non pertence a un xénero, todo libro remite unicamente á literatura, como se ésta contivese de antemán, na súa xeneralidade, os únicos segredos e fórmulas que permiten dar ao que se escribe realidade de libro". (2)

Se a isto lle engadimos a distinción feita por Wolfang Iser (3) entre 'texto' e 'obra', isto é, o texto como pura potencialidade e a obra como conxunto de sentidos constituídos polo lector ao longo da lectura, encontrarémonos cunha complicación conceptual que máis adiante desenvolveremos a propósito de cómo son recebidos os xéneros, e en concreto a poesía, polo público lector galego. Esta distinción entre texto e obra, ou sexa, a obra como texto interpretado polo lector e o texto como discurso neutro á espera de ser elaborado na lectura, daranos algúns curiosos resultados. A segunda das crises mencionadas, a da lingua galega, atinxe ao poeta máis de cheo en tanto que el é, como poucos, protagonista desa devacle paulatina, devacle que o leva a recrearse nunha curiosa poética do silencio, nunha escrita para non ser lida, en definitiva, nunha escrita do olvido. Pero se esta é unha das carencias da nosa literatura (refírome ao pequeno número de lectores, reducido a unha expresión case patética no caso da poesía) tamén é certo que pode ser unha das súas glorias, aínda que teña dado lugar a unha curiosa picaresca. Picaresca que, desde a proliferación de escolas e de estilos que neste momento abrollan, fomenta os reinos de taifas, os pequenos condados e tamén, como non, as minúsculas mafias autonómicas que, nalgún caso, detentan importantes poderes e dirixen coleccións e revistas. Desde a consolidación como clásicos de textos que non deixan de ser breves e defectuosos exercicios ata o esquecemento de obras que son, desde unha perspectiva honesta, fundamentais. Como en tantas outras ocasións na historia das literaturas os buscadores de ouro disfrázanse de alquimistas e o público non lector remata por confundir a uns cos outros. Esta procura do ouro poético por métodos pouco subtís ten, sen dúbida, razóns sociolóxicas. Como ten sinalado Antón Figueroa no seu libro Diglosia e Texto (4) a lingua na Galiza adquire nos textos literarios un uso de fetiche. O libro de poesía actual, recollendo unha herdade que provén do prestixio acadado polos nosos poetas ao longo do rexurdimento, contén unha importante fracción de fetichismo en tanto que obxecto máxico portador dos elementos de identidade colectiva, pócima das esencias. O poeta galego xoga a representar ese papel; aspira a converterse no sacerdote oficiante dunha espiritualidade colectiva que resulta tan falsa como innecesaria e que, en definitiva, non é máis que a saída idealizada dunha situación política e cultural anormal e perversa. A súa peor trampa consistirá en crer nesa falacia e o seu peor destino en ignorala. Manter o difícil equilibrio entre unha e outra actitude é, sen dúbida, a súa maior gloria. Nun cuestionario feito para a Antoloxía de Luciano Rodríguez Desde a palabra, doce voces (5) e que antecede á selección dos textos de creación permitímonos suxerir a seguinte idea: "Os poetas hoxe actúan na Galiza como se o país estivese cultural e linguisticamente normalizado". Cremos, polo que atinxe ás xeracións máis novas de creadores, que isto é, realmente, así. Sen decantármonos por valoralo positiva ou negativamente vemos que esta actitude pode dar lugar a certas preguntas:      -¿Qué influencia previa exerce o público procurado polo autor na producción en si do texto?      -¿Cal é o papel que desempeña a imaxe ou o crédito dun autor con motivo da lectura das súas obras?      -¿Qué importancia hai que atribuir ás ideas preconcebidas respecto dun xénero literario? En primeiro lugar habería que sinalar que o público que procura a xeración de poetas máis novos resulta moi escaso. É certo que hai poetas que aínda non rondan a cuarentena e que conseguen esgotar as edicións dos seus textos pero, en xeral, falamos da recepción dos libros de poemas e non da porcentaxe, sempre enganosa, das súas vendas. A xeración de poetas na que nos incluímos e que comeza a súa andadura editorial a inicios dos oitenta vese inmersa no que poderíamos denominar 'mudanza de horizonte' no sentido de que se ve obrigada a levar adiante unha mudanza do equilibrio establecido entre as expectativas do público e o seu cumprimento no texto. Poderíamos sinalar o camiño percorrido con dous fragmentos, ao noso ver, moi significativos. O primeiro, de Celso Emilio Ferreiro, evidenciaría a situación da que se parte e o segundo, de Antonio Rodríguez López, a situación á que se chega. Di Celso Emilio:

IInvestiga a verdade do teu tempo e encontrarás a túa poesía. (6)

Di Rodríguez López:

A poesía é como o reflexo dunha árbore sobre o río Canto máis afondas na auga, máis lonxe estarás de logralo e posuilo, e canto máis rastrexes o fondo máis tolda se tornará a súa transparencia. (7)

Entre un e outro texto media todo un camiño evolutivo (ou involutivo, segundo se mire) que vai desde a apelación reiterada ao lector e á súa conciencia, de cara a lograr del a conversión a un ideal político, á reflexión intimista. Trátase, por tanto, dun proceso de intimidación que obviamente ten outros moitos protagonistas e que repercute en grande medida na recepción do texto. Se por unha banda un conxunto importante de lectores, dentro da escaseza xa mencionada, requería esta mudanza por imperativos estéticos e, mesmamente, sociolóxicos, por outra, a inmersión no mundo persoal dos autores ten dado lugar a textos, en moitos casos, herméticos, de difícil acceso para un público que segue encontrando máis fácil a lectura de Rosalía ou Celso Emilio, por citarmos autores ben distintos. Pero acontece que, xustamente, frente a esta mudanza de horizonte, de valoración, como vemos, tan matizábel, existe un numeroso grupo de poetas que se resisten a modificar a súa actitude. E é que á beira dos continuadores do social-realismo, que aínda os hai, aparece unha actitude de recuperación do ruralismo, con transcendencia mesmamente léxica ao traballaren estes autores con materiais de falas moi concretas. O fetichismo ao que antes facíamos mención encontra agora un novo obxecto de culto no léxico perdido e o poeta unha función social de recuperador de formas que, sen a súa intervención, teríanse ido perdendo paulatinamente. E o máis curioso resulta cando esta actitude encontra o seu respaldo nos reseñistas de xornal (especie moi dexenerada que dá nas nosas letras varios exemplos lamentábeis) que chegan a sinalar como un valor estético a aparición de formas léxicas variopintas, causantes, noutro sector do público, do comentario xocoso senón da gargallada. No noso país o poeta, como ser inspirado, ateigado de linguaxe, capaz de descer na súa viaxe orfeica ao máis profundo para alí arrincar a Eurídice da súa inspiración, engade a todo isto a caracterísca de ser un custodio dunha lingua en vías de exterminio. E o poeta, diríamos agora en clave heideggeriana, como custodio desa casa do ser que é a lingua, unha casa amaezada de ruína, un palacio a pique de ser derrubado, non pode cair na confusión entre o que é a Lingua (con maiúsculas) e a fala. A súa indagación, por máis que recolla elementos das falas concretas que conforman o galego e xogue a redimilos a través da perduración da palabra artística, ten por obxecto a Lingua, o complicado e infinito sistema que nos permite pensar, coñecer e transmitir a realidade. Reducir, pois, o seu ámbito á fala é unha dexeneración e o seu resultado un producto definitivamente menor. Existe aínda, ao noso ver, outro prexuizo que convén salientar. Son varios os escritores galegos que teñen confesado en declaracións á prensa o feito de ser o seu compromiso co futuro do país o que os levou á práctica da escrita. Esta romántica disposición que, por outra parte, sería característica de moitos outros escritores, escasamente existe noutras literaturas, onde xa ninguén escribe para salvar nada que non sexa persoal. É evidente que esta actitude ten un innegábel valor histórico no sentido de que foron precisamente os poetas os que iniciaron unha recuperación do idioma que logo continuarían os prosistas. Pero os tempos mudaron e está claro, para ben e para mal, que xa non estamos en 1863. O escritor valora, pois, a escrita máis que coma un vehículo de comunicación. Cre, aínda que sexa inxenuamente, na transcendencia social da súa actitude pero a verdade é que Galiza podería ser un país normalizado coa décima parte dos escritores que ten e un país completamente anormal con dez veces esa cantidade. O erro consiste en desviar a ubicación da transcendencia da escrita da individualidade á colectividade e en confundir a vida cultural dun país coa producción literaria propia. O que atinxe ao colectivo social, diríamos, non é a escrita senón a difusión desa escrita. A escrita é un acto individual e solitario. Kafka existe porque Max Brod se negou a queimar as súas novelas. En segundo lugar cabe salientar a importancia crecente que a imaxe ou o crédito dun autor ten sobre a repercusión das súas obras literarias. Salvo algunhas excepcións, o escritor galego é un descoñecido. A breve gloria que lle deparan os premios, pola súa repercusión inmediata nos mass media, vese sucedida pola indiferencia da sociedade que, en conxunto, o subestima se non o despreza. É obvio que o poeta galego loita por saír do seu ghetto pero isto dificilmente o consegue se non é co apoio duns medios de comunicación que, hoxe por hoxe, ignoran a cultura do país e se viran de costas á súa producción literaria. A dificultade para publicitar e crear a imaxe dos nosos literatos é unha proba máis da actitude antigalega dos detentadores do poder político e económico no noso país. O escritor, cando aparece, é un escritor sen contexto, sen universo cultural e histórico concreto, unha flor no vacío, algo que aparece inmerso na súa propia individualidade sen nada que o ligue a unha tradición. Poderíamos dicir que a información subliminal que todo isto transmite é a de que hai moitos escritores en galego (o que en certa medida quere dicir que non son moi bos) pero unha soa literatura: a española. Cabe sinalar que historicamente o escritor galego acadou unha boa parte do seu prestixio e dos seus lectores mercé á súa actitude radical en defensa do idioma e da cultura do seu país. Hoxe, por máis que isto siga sendo unha constante, a súa repercusión pública é moito menor. O poeta, e o escritor galego en xeral, debe loitar por ampliar o número dos seus lectores e está claro que isto é moi difícil se non se gaña antes o apoio dos medidos de comunicación. De todo o dito pódese deducir que, dentro do marmagnum da producción cultural galega, envolta toda ela nun amplísimo movemento de vindicación nacional que, afortunadamente, a excede, o poeta, o autor de poesía (aquilo que os gregos opuñan á techné), é, normalmente un perdedor. E isto non porque non o convoquen a canta iniciativa cultural haxa; non porque os seus libros non se publiquen; senón porque a necesaria asunción colectiva do fenómeno nacional, por unha banda, coa conseguinte inclusión no seo dese movemento do feito poético, e, por outra, a oposición que a todo isto se realiza desde as clases que detentan o poder, contribúen para que, en moitos casos, o poeta non sexa máis que o convidado de pedra, o xarrón con flores que adorna unha mesa. E creo que nin sequera os grandes poetas do presente século que cultivaron unha estética comprometida cos problemas do seu tempo e chegaron a ter unha grande difusión popular conseguisen saltar esa barreira. Así pois, e voltando a cita que referíamos ao comezo, o poeta galego, por máis que finxa na súa escrita vivir nun país cultural e lingüisticamente normalizado, é, sen dúbida, e a pesar das flores diversas que se deitan ao seu paso, a maior víctima dun conflicto que para el significa a renuncia ao éxito e á posteridade da súa obra. A nosa sociedade non está moi lonxe daquela deseñada por Platón cando advertía, a propósito dos poetas:

"Cando calquera deses individuos capaces de imitalo todo... veña estar connosco e propuxer exhibirse a si e á súa poesía, postrarémonos e homenaxearémolo como a un ser encantador, sagrado e marabilloso; mais informarémolo tamén de que no noso Estado, non poden existir persoas coma el; a lei non as tolera. E así, despois de o termos unxido de mirra e ornado a súa cabeza cunha grinalda de lá, enviarémolo para outra cidade. Porque para saúde das nosas almas temos o propósito de nos servirmos de poetas ou narradores máis rudes e máis severos, que só imiten o estilo dos virtuosos e sigan os modelos que de inicio prescribimos, cando iniciámos a educación dos nosos soldados". (8)

Non cabe dúbida de que ese Estado, no que hoxe segue inscrita a nosa República das Letras coñece perfectamente aos seus inimigos, por máis que estes finxan vivir nun país ensoñado.      1)"Les genres littéraires" in Introduction à la litterature fantastique, París, Seuil, 1970, páxs. 7-27. Existe unha traducción      ao castelán: Introducción a la literatura fantástica, Buenos Aires, Tiempo Contemporáneo, 1972.      2) Tomo a cita do mesmo artigo de Tzvetan Todorov antes citado.      3) Tomo a referencia do artigo de Arnold Rothe "El papel del lector en la crítica alemana contemporánea" in Estética de la      recepción, Arco/Libros, S.A., Madrid, 1987.      4) Antón Figueroa, Diglosia e texto, Edicións Xerais de Galicia, Vigo, 1988.      5) Luciano Rodríguez Gómez, Desde a palabra, doce voces. Nova poesía galega, Ed. Sotelo Blanco, Barcelona, 1986.      Trátase dunha antoloxía da nova poesía galega e na que figuran antologados os poetas Xosé María Alvarez      Cáccamo, Xulio L. Valcárcel, Xavier Seoane Rivas, Claudio Rodríguez Fer, Ramiro Fonte Crespo, Manuel      Rivas Barros, Pilar Pallarés García, Manuel Forcadela, Miguel Anxo Fernán-Vello, Román Raña Lama, Eusebio      Lorenzo Baleirón, Paulino Vázquez Vázquez.      6) Celso Emilio Ferreiro, poema "A poesía é verdade" de Longa Noite de Pedra in Obras Completas, tomo I, páx. 244, Ed.      Akal, Colección Arealonga, Madrid, 1975.      7) Antonio R. López, Sucios e desexados, Colección Leliadoura de Poesía, nº 17, Ed. Sotelo Blanco, Barcelona, 1988.      8) Platón, A República, Fundação Calouste Goulbenkian, Lisboa, 1972.

 

© 2006 Biblioteca Virtual Galega