BVG     Atrás    Índice de Páxinas

II Texto lido nun encontro de poetas galegos e cataláns en Santiago de Compostela polas mesmas datas. Antes de máis quero agradecer aos organizadores destas xornadas o seu amábel convite para participar nelas e sinalar o honor que me fan ao incluir o meu nome á beira do de destacadas personalidades no ámbito do cultivo e do estudio da nosa literatura. Para un poeta xoven coma min, cunha obra a penas iniciada, non deixa de ser curioso o feito de que a reflexión sobre a poesía teña vindo sempre da man da propia poesía. Poucas persoas teñen afondado máis no ámbito da reflexión poética ca os propios poetas e creo que non é preciso citar aquí nomes como Poe, Mallarmé, Valery, Damaso Alonso, Cernuda, Eliot, Octavio Paz. Escasamente se dá na vida diaria unha maior conxunción entre a teoría e a praxe como a que aparece na poesía onde cada movemento da paixón tendente a fluir para a escrita encontra o contrapeso da súa propia teoría. E é que o poema, fóra da súa orde lóxica aparente, ten unha lóxica propia e o seu sentido é, en cada caso, un sentido individual que mesmamente carece de relación coa vida anímica consciente do creador, resultando así o poema un enigma a descifrar polo propio poeta, unha vez o poema foi dado. O poeta, por tanto, como o escritor en xeral, está acostumado á auto-indagación; a súa mensaxe, por máis que sexa persoal e instranferíbel, obedece sempre a unha corrente profunda que, en moitos casos, o propio autor descoñece. O poema é, pois, un extraño milagre, un producto do poder que a linguaxe manifesta sobre o individuo xa que o poema é, sobre todo, aínda que non ante todo, linguaxe. En calquera país o poeta asume, pois, este designio. Trátase dunha función para-relixiosa, transcendental, e que a pesar do seu intrínseco carácter marxinal obedece a unhas necesidades obxectivas do pobo, da comunidade, e xoga a empregar os mil e un recursos da retórica e da lingua para dar luz sobre aquelas zonas que ficaban no escuro, para deitar un pouco de claridade no conxunto inicial das tebras. Nos países sometidos a unha situación nacional irregular, producto de razóns históricas profundas, onde o contacto coa lingua propia, normalmente en vías de extinción, ten producido na conciencia dos falantes a cicatriz da carencia, o papel protagonista do poeta increméntase. Xa non se trata daquel ser inspirado, ateigado de linguaxe, capaz de descer na súa viaxe orfeica ao máis profundo e de alí arrincar a Eurídice da inspiración, senón que agora, a todas esas características xerais engade a de ser o custodio da lingua, ao tempo que a súa obra adquire dimensións de fetiche das que antes carecía. O poeta, diríamos agora en clave heideggeriana, é o custodio desa casa do ser que é a linguaxe, unha casa ameazada de ruína, un palacio a piques de ser derrubado. E o poeta, o poeta galego, asume desde o inicio da nosa restauración literaria no século dezanove, ese papel. Este feito manifesta as súas vantaxes e os seus inconvenientes. Por unha banda o poeta, moitos poetas, vai confundir a Lingua (con maiúsculas), o verdadeiro obxecto da súa indagación, coa fala concreta dos galegos e desa terríbel confusión, resulta moitas veces o monstruo, o impresentábel bodrio que lonxe de conseguir o achegamento pretendido á intimidade, emerxe como bandeira dunha identidade nacional confusa en que a nostalxia dunha idade histórica ou dun estadio da evolución socio-económica son vindicados como edéns perdidos. Hai aínda pouco escoitei a alguén valorar a poesía dun autor novo pola grande riqueza léxica que contiña, como se o feito de aquela obra contribuir máis ca outras ao patrimonio léxico-literario dos galegos mediante un uso esaxerado do diccionario fose un valor estético en si. Do mesmo xeito podemos escoitar opinións sobre poetas en que o vehículo de comunicación (a linguaxe) chega a ser valorado como o único obxecto da propia comunicación e isto, por moito que apliquemos o paradigma formalista á interpretación da poesía, non deixa de ser unha dexeneración. Un importante escritor galego vivo confesaba nunhas declaracións á prensa o feito de ter sido a súa ideoloxía e o seu compromiso co futuro do país os que o levaran á práctica da escrita. Esta romántica actitude existe escasamente noutras literaturas, onde ninguén escribe xa para salvar nada. O escritor valora, pois, a escrita máis que coma un vehículo de comunicación. Cre, aínda que sexa inxenuamente, na transcendencia social da súa actitude. E a verdade é que Galicia podería ser un país normalizado coa décima parte dos escritores que ten e un país completamente anormal con dez veces esa cantidade. O erro consiste en desviar a ubicación da transcendencia da escrita da individualidade á colectividade e en confundir a vida cultural dun país coa producción literaria propia. Por outra banda existe o grande silencio. Creo que o poeta auténtico ten pouca cabida no país pois as condicións especiais en que se produce o libro galego van unidas case sempre a unha devaluación da poesía, considerada polos propios editores como un xénero sen beneficio. Devaluación á que non é allea, en principio e paradoxicamente, o propio interese das entidades crediticias e oficiais en patrocinala co conseguinte lanzamento ao mercado, en moitos casos, de productos de dubidoso valor. Eu pregúntome por qué as entidades galegas prefiren subvencionar ano tras ano un premio literario antes que patrocinar unha colección de clásicos da literatura universal traducidos para o galego. Non digo con isto que sobren premios literarios senón que moitas veces a súa convocatoria esconde actitudes claramente perversas baixo unha capa de proteccionismo oficial. Os poetas, e tamén os que non o son tanto, aparecen, unha vez máis, como os únicos beneficiarios dun excedente económico que debería ter moita máis incidencia na sociedade. O boneco de palla co que todo o mundo xoga. Así, pois, en todo o maremagnum da producción cultural galega, envolta toda ela nun amplísimo movemento de vindicación nacional que, afortudamente, a excede, o poeta, o autor de poesía (aquilo que os gregos opuñan a techné), é o grande ausente. E isto non porque non o convoquen a canta iniciativa cultural haxa; non porque os seus libros non se publiquen; senón porque a necesaria asunción colectiva do fenómeno nacional e a inclusión nesa corrente do feito poético contribúen para unha grande alienación na que o poeta non é máis que, en moitos casos, o convidado de pedra, o xarrón con flores que adorna unha mesa. Non creo, nin sequera, que os grandes poetas do presente século que cultivaron unha estética comprometida cos problemas do seu tempo e chegaron a ter unha grande difusión popular conseguisen saltar esa barreira. A nosa sociedade, tan nietszcheana en grande medida toda ela, segue, sen embargo, a cumprir moi ben os consellos de Platón cando advertía, referíndose aos poetas:

"Cando calquera destes individuos capaces de imitalo todo... veña estar connosco e propuxer exibirse e á súa poesía, postrarémonos e homenaxearémolo como a un ser encantador, sagrado e maravilloso; mais informarémolo tamén de que, no noso Estado, non poden existir persoas como el; a lei non os tolera. E así, despois de o termos unxido de mirra e ornado a súa cabeza con unha grinalda de lá, enviarémolo para outra cidade. Porque para saúde das nosas almas temos o propósito de nos servirmos de poetas ou narradores mais rudes e mais severos, que só imiten o estilo dos virtuosos e sigam os modelos que de início prescribimos, cando iniciámos a educación dos nosos soldados".

A nosa sociedade continúa, pois, a servirse dos poetas e narradores que seguen o modelo xa prescrito, isto é, o modelo dunha literatura fiel a un movemento político que a ampara e que lle serve de espello. E o triste é que hoxe por hoxe non pode ser doutra maneira. O poeta galego, condicionado pola recepción da súa escrita, sempre realizada nun ámbito fechado e moi ben caracterizado culturalmente, non pode renunciar en ningún caso a ese público lector que é quen dá forma idealmente a súa escrita. Non deixa de ser normal, por tanto, que hoxe por hoxe, e a pesar da tentativa dos poetas da miña xeración en variar aquilo que Hans Robert Jauss denomina 'horizonte de espera', isto é, a suma de comportamentos, coñecementos e ideas preconcebidas que encontra unha obra no momento da súa aparición e mercé a cal é valorada, siga a establecerse no conxunto da sociedade un grande matiz entre ser só poeta e ser 'poeta galego'. Nesta tesitura, a situación anímica do poeta, consciente do papel que lle toca desempeñar, non pode ser outra que ou ben a desesperación ou ben refuxiarse na humildade do seu traballo diario, agardando ben poucas gratificacións e asumindo con suposta inxenuidade que o porvir lle outorgará os honores que merece. Creo que, feitas todas estas salvedades, podemos entrar a valorar o que é a poesía galega hoxe. Existen unicamente dous grandes grupos de poetas: aqueles que dun xeito ou doutro asumen o exposto anteriormente e constrúen con paciencia a súa obra no difícil equilibrio e na vertixe do funambulista, sendo, claro está, o auténtico pulo da nosa tradición literaria, e aqueloutros que, partindo dunha concepción máis antiga e hoxe por hoxe obsoleta, continúan a exercer o seu oficio na imitación dunha escrita galega felizmente desaparecida. Para uns e para outros, a sociedade galega fica lonxe. Os primeiros, sen embargo, asumen o risco de apostar pola comunicación, de facer da práctica da escrita un algo vivo, latexante, que comunica visceralmente co mundo do seu tempo e que mantén os seus propios ritmos de crecemento, madurez e morte. Os segundos deambulan e vexetan asumindo un papel que xa non lles corresponde. Entre os dous grupos, non sempre separados pola idade, existe unha ruptura case case insuperábel. A escrita de Xavier Baixeras, por citar a un dos meus poetas preferidos, pouco ten que ver coa de Manuel María. As aportacións repentinas de Alvarez Cáccamo ou o mundo andino de Avilés de Taramancos revélannos unha veta de sensibilidade da que parecía carecer, por propia esencia, a nosa poesía. O mundo neo-romántico e culturalista de Ramiro Fonte ou de Fernán Vello apreséntanos, de repente, no noso idioma unha fibra que presentíamos só existente nas grandes linguas literarias. Todos eles contemplan hoxe unha tormenta e un crepúsculo: a dificultade para exercer o seu oficio, a ameaza de morte que pende, tal espada de Damocles, sobre a nosa língua e a nosa cultura. Perante este complexo panorama, a grande pregunta é a seguinte: ¿Cal é o papel que lle corresponde hoxe en día en Galicia ao poeta galego? ¿Dos dous elementos desa conxunción, poeta e galego, cal é o que debe predominar? Creo que da luz que esas respostas nos outorguen sairán moitos dos camiños que deban seguir tanto o escritor como o lector de poesía en Galicia. Moitas gracias.

 

© 2006 Biblioteca Virtual Galega