BVG     Atrás    Índice de Páxinas

     Na pasantía de Don Zoilo aprendeu logaritmos. A unión deste concepto abstracto co manuseo práctico das tabelas de Briggs, constituíu para ela unha ferramenta de carácter máxico e sorpresivo, pois fornecía a posibilidade de mudar os produtos de números en sumas accesíbeis e os cocientes en simples diferencias. Aprendera, igualmente, o fervor da lectura que só moitos anos máis tarde abandonara e, sinaladamente, a devoción por Dostoievski que profesaba Don Zoilo, á que se engadía a paixón por Rosalía Castro que tiña a súa nai. A pasantía achábase situada nunha rúa de árbores frondosas, non moi lonxe das Portas de Alcalá. Daquel tempo de mocidade só ficaban na súa mente lembranzas esvaídas, un estanque con barcas e soldados, Don Zoilo espreitador tras dos seus óculos, a reixa caudalosa garante da defensa dun palacio de pedra, a rigorosidade castrense do colexio de freiras ao que asistía, os ollos azulinos dun rapaz que lle facía as beiras.
     Dende o mes de febreiro Madrid virara un fervedoiro, aínda que os seus anos adolescentes facían que non entendese en toda a súa amplitude a axitación política. Nos seguintes tres meses sucedéranse de forma case ininterrompida as mostras de rexeitamento e de apoio á República. No fogar mergullaban a todos na inquedanza as novas que, a cotío, o pai traía do Ministerio da Mariña. Cando maio se estaba consumindo, nun día caloroso de treboada inminente, el dixera ao subaixo, como un agoiro escuro, dentro de quince días temos de estar en Vigo, pois marcho destinado para a Base Naval, será moi pouco tempo. Ela ficou sobrecollida pois escoitara arreo ás amigas da escola dicir que aquelas xentes que moraban nas Rías máis sulinas caracterizábanse por seren -alén outras mesquiñas propriedades- certeiras na calumnia e raudas na blasfemia. Da Galiza só tiña recordos desenfiados da nenez primitiva, a festa dos Caneiros, esperas delongadas na estación de Monforte e, nomeadamente, certos recantos da cidade natal, a Praza de Amboaxe, a rúa Madalena, o Arsenal, e un alpendre estragado nunha casa de Esteiro abandonada que até o presente se achara, sen que ela o entendese, gravado na súa memoria.
     O catorce de xuño arribaran a Vigo. Encolada á xanela do comboio, admirara a illa de San Simón e a praia de Cesantes. Viu algunhas persoas, coa auga até os xoellos, realizando tarefas que lle eran descoñecidas, mentres carros de bois, nunha imaxe enigmática, ficaban par da beira. No comboio alguén dixo unhas frases sobre a faena de recoller argazo. Ela ignoraba o que significaba tal vocábulo alén de resultarlle estraña aquela escena que conxugaba os mundos labrego e mariñeiro. O comboio seguíase arrastrando con dificuldade entre casas e leiras onde o millo medraba. Na estación agardaban dous mariños con uniformes brancos. Despois de que o pai os presentara, Laureano, Ricardo, a miña dona e filla, un taxi eivado conducíraos, por unha longa rúa beirada de árbores, á casa de aluguer que eles mesmos procuraran, no lugar da Calzada, nome que lle lembrou a ela o avanzo das columnas do exército de Roma, os postos arraianos da Xermania. Certamente non é o que se di un pazo, dixera un dos mariños, mais dous meses podedes aturalos, o primeiro de agosto, outravolta en Madrid, ou se cadra en Ferrol, de vacacións. Está moi ben, atallara a súa nai con xesto ríspido, ficámoslle obrigados, Laureano. Unha inflexión especial no ton da súa voz manifestou desconfianza ou medo respecto daquel home. Dende o balcón ollábase unha inmensa baía que unhas illas fechaban na lonxura, en canto un tranvía emergullaba, ascendendo por unha rúa íngreme, dende o barrio de san Lourenzo.
     Como no Ministerio, na Base Naval existía un ambiente de desasosego. O mesmo que de moitas outras frases, ela ignoraba o significado dunhas palabras -os xenerais de África- que o seu pai repetía con frecuencia, aínda que albiscaba que, baixo aquela expresión, se agachaban prognósticos fatídicos. Dende comezos de xullo a idea de que a guerra era inevitábel asentou no fogar, como un cancro sinistro que ocupaba os continuos silencios que as conversas deixaban. Na tenda de Graciano, no mercado da Laxe, uns ares embazados inzaban a atmosfera que, a cada máis, mudaba irrespirábel. Á fin, o dezaoito souberon a noticia: os xenerais de África -outravolta esa frase- comezaran o que denominaban o Glorioso Alzamento. A partir daquel día fóronse debullando obcecadamente tráxicos episodios. O vinte escoitáranse voces anunciando que chegaran ao Berbés pesqueiros ateigados de bonito que se vendía a prezos insignificantes. Provida dun volumoso queipo, alancou San Lourenzo e o Areal, na procura do peixe devandito. Perante a de Vicente, o colchoeiro, de quen dicían que tiña preferencia pola cáscara amarga -outra frase enigmática para ela naquel tempo- e era afeccionado na mesma proporción aos homes e ao cinema, escoitou fortes berros, ollou despois as carreiras de xente aqueloutrada e, por fin, uns disparos. A enxurrada humana multiplicouse e, sen se decatar, viu diante de si un corpo ensanguentado do que fuxía a vida. Axoellouse par del, fitou a súa mocidade e os seus riscos faciais, que denotaban unha orixe centroeuropea ou nórdica, e el pronunciou unhas poucas palabras nunha lingua estranxeira. Entre os empurróns da multitude correu estrebuxada. Cando chegou ao lar soubo os acontecementos da Porta do Sol. O vinteún os morteiros atacaron as barricadas de Lavadores con tenacidade. O vintecatro, contra as doce da noite, a policía militar foi deter o seu pai. O vinteseis deslocárono subrepticiamente para Ferrol. Ao cabo, o trinta e un condenárono a morte.
     O proceso foi breve, porque naquela altura a acusación que contra el se facía era -dentro da lóxica dos xenerais de África e dos seus seguidores- concluínte. No xuízo ficara comprobado que o día vintetrés, na sala de bandeiras da Base Naval, despois dunha análise miudallenta dos acontecementos que se produciran na última semana, en asisado uso da súa razón, e en completo estado de sobriedade, o pai chegara a concluír a natureza ilegal do Alzamento, concretada nunha frase que postulaba o carácter de rebelde do xeneral Franco. Laureano exercera a delación con dilixencia porque enxergou, o mesmo que outros moitos, equivocadamente, que a denuncia podería salvar a súa propria vida, que se achaba en perigo por vir dunha familia de filiación de esquerdas. Souberon, non obstante, algún tempo máis tarde, que o delator morrera fusilado a mediados de agosto. Probabelmente Laureano descoñecía as circunstancias que envurullaran a morte de Viriato e ignoraba que non foi Roma a única que non pagou traidores.
     O pai executárono o domingo día 2, perto das datas que só dous meses antes Laureano sinalara como punto final da súa estadía en Vigo, despois de que durante toda a véspera a nai tentara en van que a condena lle fose conmutada por cadea perpetua. Segundo un costume que co tempo virou conduta rotineira, o seu fusilamento acompañárono ledos pasodobres, executados, eles tamén, pola banda militar da comandancia. O día amañecera limpo e os ares ateigáronse de marcialidade, talvez para agachar a atrocidade dunhas mortes que tiñan a súa orixe na simple discrepancia das ideas, se cadra para causar un efecto de troula ou talvez, finalmente, para amosar que, aos ollos dos xenerais de África, o valor dunha vida era insignificante comparada coa importancia da morte que eles con tanta ardencia exercitaban.
     Coa morte do pai, Ferrol virou de súpeto aos ollos das mulleres cidade xenreirenta. A tornada a Madrid era, aliás, polo estado de guerra, desexo irrealizábel. Sen trocaren palabra souberon que só Vigo podería acoller os seus esgazados sufrimentos. Aquel mesmo domingo, co ecoar dos disparos inserido para sempre no cerebro, igual que se se tratase dunha reincidente profecía, subiron ao comboio como seres ilícitos. Era xa noite pecha cando, amparadas no segredo da noite e o silencio, ían, collidas de ganchete, por Montecelo abaixo, arrastrando unha dor que as tebras arroupaban e sentindo que o pranto o tiñan esgotado definitivamente. Na casa do patín, baixo unha luz incerta, había catro figuras, entre as que creron albiscar as formas repoludas de Mercedes ao carón do seu fillo e de dous conveciños. Pola maneira coa que as esculcaban souberon que aquelas xentes coñecían o desfecho fatal da vida do pai había poucas horas, coñecemento que se lles figurou inexplicábel, pola celeridade con que se producira. Avanzaron con medo e, ao chegaren ao cabo da ruela, Mercedes a Fascista, quizais para roborar as súas sospeitas, fixo estourar palabras como lampos infames, que se fodan por roxas, acompañadas dun xesto godalleiro feito coa man direita, ao tempo que xirando a súa corpulencia preguntaba, cantos coellos, fillo, cazaches a outra noite. Entraron no fogar ás furtadelas, coa sensación de penetraren no cadaleito onde se habían soterrar todas as esperanzas, porque dende aquel día -o tempo confirmouno- só lles ficaban as posibilidades da morte, a mágoa, a arela de vinganza, a tolemia, ou a mestura destas catro hipóteses. Dende aquela, a nai foi esvaíndose vagariñamente nunha doenza estraña que, sen dor nin manifestacións externas, lle ía tirando a vida. En decembro encamou definitivamente. O vintedous de marzo faleceu sen que o médico soubese con exactitude a orixe da enfermidade.
     Ficou soa. Os minguados cartos que a súa nai posuía duraron poucas semanas. Alimentouse da solidariedade, que xorde ventureira nos tempos de escaseza e pesadume. Para combater a fame e un ambiente inimigo procurou os traballos máis desemellantes. Tentou ser carrexona de peixe na Ribeira, máis a cativeza das súas forzas facía irrealizábel tal traballo, enlatadora nunha fábrica de conservas de peixe e de salgado situada en Guixar, de onde a botaron despois de poucos días, norma que virou inalterábel nos sucesivos postos de traballo, dos que era despedida, incomprensibelmente, unhas poucas xornadas despois de a teren aceptado con afabilidade.
     Entrou, por derradeiro, despois de abandonar o fogar da Calzada, a traballar como serventa nun lar pacego que espallaba o esplendor dos seus xardíns de buxos na veciñanza da freguesía de Castrelos. Aqueles eran lugares remotísimos, encaixados entre fragas polas que navegaba un regato conciso, beirado de bidos e ameneiros. Mentiu para ser admitida, suxerindo, entre frases evasivas, que a orfandade tiña orixe non na contenda fera que seguía a desangrar arrós e corredoiras, senón nun accidente insospeitado e tráxico na viaxe dende Madrid a Vigo, ao tempo que explanaba que o estoupido da guerra fixera irrealizábel a tornada á cidade da que procedía, ficando nun territorio para ela descoñecido. Probabelmente foi o nivel de instrución que os señores da casa percibiron en ela, xunto co seu comportamento respectuoso e calado -que era corolario menos da mansedume que do pánico- o que facilitou que se lle concedese, despois dunhas semanas, o favor de tirar da biblioteca os volumes que achara do seu gusto. No cuarto, nas noites de invernía, cun fogareiro aceso ao carón dos pés, percorreu os roteiros que conducen de Lampedusa a Zola, de Tolstoi a Clarín coa presenza constante, como pano de fundo, dos vellos coñecidos Dostoievski e Rosalía Castro que se achaban presentes naquela biblioteca e na súa memoria dende sempre. Nos seráns de calmizo, coa chambra do uniforme atafegándoa e o recordo cravado nos mortos que a guerra consumara, percorreu con Huck Finn o Mississippi, viaxou a Siberia con Raskolnikof e acougou baixo as viñas da Casa da Matanza sen ter que abandonar nunca o seu cuarto. Coa pasaxe dos meses comezou a recibir as visitas periódicas do único fillo dos proprietarios da casa, un mozo de ollos cincentos e voz repousada, con quen trocaba opinións sobre romances, contos e poemas que a ambos cativaran. As visitas fixéronse a cada máis frecuentes e axiña decatouse que a finalidade daqueles parladoiros rebordaba o asunto literario para afiliarse a ámbitos doutra natureza. Pequenas ocorrencias confirmáronllo: de xeito que aparentaba fortuíto -como para afiuzar o énfase da frase- as súas mans pousaban sobre as dela, premían os seus brazos, esvaraban con neglixencia pola súa espádoa, ou tirábanlle coidadosamente un cabelo do ombro. Bicouna dubidando na meixela nun serán de primavera, en canto todo o espazo arrecendía a ruda e a fiúncho. A súa primeira reacción foi de rexeitamento; despois considerou os seus ollos tristeiros e a súa fala amábel e pensou nos antigos traballos na Ribeira como carrexona, os despedimentos reiterados de todos os empregos e ficou en silencio, nun punto equidistante da paixón e do noxo, que non é outra cousa a indiferencia.
     Entregouse a el non por amor, nin por imperativos que a bioloxía ditara, senón para combater a soidade na que a guerra a tiña somerxido e o medo á fame que se manifestara como unha realidade en tempos ben recentes. Nas ausencias dos pais del, que acostumaban acontecer nas tardes, nas sestas veranceiras, na escuridade sólida da noite xacían inmunizados por un silencio opaco, que somente fendían algunha curta arfada que o seu peito ceibaba ou os chíos dos animais da breña. Co decorrer do tempo, a frialdade inicial dela virou de vagariño a algo semellante á simpatía, pois albiscaba nel relustros de bondade e agarimo, aínda que o seu corpo seguía invulnerábel ao estímulo do sexo. Conseguiu, non obstante, transitar da indiferencia a un certo grao de solidariedade e interese, aínda que adiviñaba que xamais existiría a hipótese de chegar a partillaren as súas vidas, nin ela desexaba tal posibilidade. Unha mañá apracíbel da outonía, a súa nai, na eira, preguntoulle se estaba embarazada. Os sinais exteriores do seu estado eran, naquela altura, imperceptíbeis, mais ela non negou a realidade, pois sabía que as mulleres deducen de mudanzas faciais trocos que se orixinan noutras latitudes dos seus corpos. Ollouna cunha mestura indefinida de compaixón e afecto e, dende aquel momento, soubo que o meniño que o seu ventre portaba e ela propria terían, en diante, acubillo e fogar, o cal lle deu conforto. Ao longo de semanas temeu que pescudase na paternidade do miúdo, mais nunca formulou a temíbel pregunta, quer porque adiviñou que non tería resposta, quer porque soubo dende sempre quen era o pai da crianza.
     Dende aquel día o fillo non voltou ao seu cuarto e as antigas conversas delongadas ficaron substituídas por mínimos monosílabos circunstanciais, relativos a tarefas caseñas. Esvaíronse ao tempo as paixóns que el reiteradamente tiña confesado por Zola e o seu corpo. A ela invadiuna un sentimento duplo de baleiro -pois sentía de novo a chegada da soidade- e de acougo -por non ter que exercer unha acción que lle era indiferente-. Cando servía a mesa, notaba que el escudía a súa ollaba espreitante, o mesmo que ela escudía as olladas de axexo que a súa nai practicaba sobre ambos. Transcorreron os meses e unha mañá de saraiba teimosa pariu un fillo que traía gravada na face a ollada do seu proxenitor e a forma dos beizos da súa nai e que medrou entre lacenas de cociña e xardíns que poboaban magnolios e bouganvilles, mentres os derradeiros estoupidos da guerra xa se ían perdendo na lonxura.
     Cando a crianza ía cumprir o seu primeiro ano, el comezou un noivado apresado. Ela sóuboo polas falas ao subaixo e as olladas cómplices que, emvurulladas na rexouba e o sixilo simultáneos, ateigaron a casa. A relación foi curta e só uns meses máis tarde o casamento anunciouse, concretándose ao cabo dunhas poucas semanas. Os meses escorreron e outravolta as falas e as olladas informaron a toda a servidume da imposibilidade da parella de teren descendencia. Ela sentiu unha mágoa profunda cando escoitou a nova e, nun xesto intraducíbel e instintivo, ollou para o meniño. As falas ao subaixo continuaron, mais ela ía advertindo que, paulatinamente, se interrompían coa súa chegada. Ao primeiro sentiu unha sensación de desacougo que, aos poucos, deixou paso á de medo, pois osmaba que tras daqueles silencios se agachaban noticias espantosas. Co tempo confirmáronse todos os seus receos, até que un día a patroa do pazo lle propuxo que lle entregara o fillo a quen era o seu pai. Había prometer que xamais tentaría recuperalo, nin tan sequera velo. En troca tería garantido un soldo digno para o resto da vida e unha existencia desafogada e instruída para o neno.
     Pediulle que lle concedera só uns días para considerar a súa proposta, actitude que soou razoábel. Aquela mesma noite, antes do alborexar, fuxiu entolecida co seu fillo. Os cans recoñecéronos e por iso o silencio escoltou a súa marcha entre buxos, canastros e magnolios. Co miúdo no colo esgotou corredoiras guarnidas por searas nas que prevalecía a xeada e camiños nos que rexían a néboa e a incerteza. Coa luzada do abrente atinxiu a Ribeira. Nun convento de monxas que exercitaban a caridade cos máis necesitados abandonou o fillo, coa seguranza de que recibiría un trato que ela non podía darlle, ao tempo que, razoaba, non sería imposíbel -sen revelar xamais a súa identidade- chegar a ver o neno en olladas periódicas e efémeras, co pretexto de recibir axuda no convento. Encostouno na porta, na que deu violentas pancadas co petador de ferro, e fuxiu até o canto dunha estreita canella, onde, esculcando, agardou os acontecementos que se sucederon. Viu como se abría a porta e as olladas perdidas dunha freira que, alternativamente, percorrían as rúas despoboadas e o corpo do cativo. Ampeante observou, por derradeiro, como a muller se abaixaba e collía a crianza. Ao se fechar a porta, o seu son ecoou nas laxes e na néboa.
     Aquel día comezou o oficio de esmoleira. Nos anos que seguiron, os indixentes de Corea, os ciganos ferrancheiros do Calvario, as mulleres da rúa da rúa da Ferrería, foron os seus adoitos compañeiros, ao carón da cadela a quen bautizara co nome de Miñacadela, porque así o lera nunha antiga novela da que esquecera o título, o mesmo que esquecera moitas outras ideas, entre elas a lectura e o seu nome, pois de vagar a memoria íaa abandonando e os ocos que deixaba a ausencia de recordos ían sendo preenchidos por pensamentos a cada máis estraños. Durante varios meses, se callar algúns anos, finxindo demandar misericordia, acudiu até as freiras para ollar o seu fillo. Aos poucos, emporiso, o desvarío foise adonando do seu entendemento, abríndolle a pasaxe a unha tolemia mesta, en canto a lembranza dun alpendre estragado nunha casa de Esteiro abandonada voltaba diariamente con forza ao seu cerebro, con máis forza que nunca ao seu cerebro. Unha sólida corda coa que un día emvurullaba un trouxelo caduco alumeoulle a mente e foi á fin que veu con claridade, como se se tratase dun plano minudente, o arrabalde de Esteiro e unha casa e un alpendre abandonado e trabes vigorosas e un corpo feminino pendurado da trabe cunha sólida corda, como a que ela termaba nese instante entre as mans e que lle suxería a posibilidade dun porvir finalmente venturoso.

(Á Figura e ao Xabier Paz)

© 2006 Biblioteca Virtual Galega