BVG     Atrás    Índice de Páxinas

(LIMIAR)
     Falar de min, é antes de nada falar do meu pasado, o noso pasado é o argumento esencial da nosa vida. Iso plantéxame o tema da persoa e do personaxe, e dicir, o tema de facer pública a túa vida persoal e íntima, e ese é un tema que non teño resolto. E non sei se o terei resolto nalgún momento, porque xa fixen vinte anos escribindo con constancia, publicando, e aínda manteño o tema aberto, e entón non sei se nalgún momento da miña carreira ou da miña vida o lograrei solucionar.
     Son consciente de que a obra nútrese da vida, e sei que para a comprensión cabal da obra é preciso comprender certas circunstancias da vida do autor, como onde nace, en que circunstancias. E mesmo son consciente de que os propios lectores, todos somos lectores, intuímos detrás da obra unha vida, e mesmo querémola confirmar, e querémola saber. A recepción completa da obra tamén esixe o coñecemento da vida do autor, eso é verdade, e sen embargo é unha putada. É unha putada porque introduce a decisión radical de facer de toda vida un espectáculo: é una decisión radical esa de transformar a experiencia de vivir en ser espectador de ti mesmo, en transformala nun espectáculo consciente dunha película consciente.
     (Para a maioría das persoas este é un asunto abstracto, mais para min é un tema vital. Digo vital, de vida ou morte, pois a fama, ese ser de dominio público, supón a alienación, a perda da túa vida persoal, a perda da vida propia nada menos. A experiencia de transformarse en personaxe é a experiencia de transformarse nunha fantasma. Non é brincadeira ningunha.
     É evidente que quen publica libro tras libro procura algo que ten a ver coa fama, iso é evidente, pois senón calas a boca ou escribes e non publicas. Mais no meu caso iso provócame unha incomodidade de fondo, isto é, quero e non quero. Hai aspectos da miña carreira que me costa asumir, cóstame asumir esa liquidación do individuo particular en beneficio dunha figura pública. Entendo que o desdobramento que vivo entre a persoa particular e o personaxe é unha plasmación da figura esa do "doppelgänger", o dobre sinistro. Como escritor que quere ser lido e triunfar, si, triunfar, preciso e busco ser entrevistado sobre a miña obra, sen embargo pertúrbame logo ler a entrevista, ou ver as imaxes en foto ou televisión. Cando vexo esas imaxes que foron tiradas de min teño unha sensación de noxo e algo así como medo. O que aparece nas imaxes eu digo que é "o outro", o meu dobre.
     Tiven conciencia por primeira vez de que eu era dous un día no que, viaxando nun autobús urbano, oín a uns mozos falar de Suso de Toro, xa non me acorda ben se falaban ben, mal ou que cousa falaban. Seguramente a quen non vivira a experiencia pareceralle unha parvada, algo evidente, mais naquel naquel momento eu constatei que aqueles mozos non falaban de min, un tipo común que facía cousas comúns como eles, como ir en bus, senón dunha personaxe que andaba por aí. Foi unha sensación grimosa, lembro ben que sentín vágado, algo de mareo e revoltura de estómago. Onte mesmo cruceime con dúas mulleres, parecéronme nai e filla polas idades e pola complicidade, e dille unha a outra, "¿quen é ese señor?", referíndose a min. Sonáballe a miña cara, de vela retratada nalgún papel ou nalgunha pantalla. Naturalmente, falaban do "outro", non do tipo co que se cruzaron, un tipo vulgar que levaba un rapaz pequeno pola man.
     Ben, entón, eu diría que debo e intento preservar a miña vida persoal actual, que ademais implica a persoas que viven comigo e que non teño dereito a implicalos no meu exhibicionismo, a tirarlles a súa vida privada, e en cambio podo contar cousas que expliquen de onde veño eu, que sitúen a xénese da obra literaria. Paradóxicamente pódese dicir que me parece lícito, razoábel, falar do máis íntimo, contar certas cousas do meu mundo mental e do meu mundo irracional, e pola contra entendo que debo preservar a miña vida privada. Digamos que o exhibicionismo radical que é no fondo escribir, pois a obra dun autor é unha confesión, como a do Santo Agostiño, non obriga a revelar a vida común diaria, que curiosamente conforma a nosa identidade como individuos. É como se para existir fose máis importante, en certos aspectos, esa cotianeidade que todo o mundo interior. A ver se consigo presentar ao autor, dar algunhas claves para situar a obra respectando sen embargo a vida particular da persoa.
     No fondo, eu creo que esas persoas que fan da súa vida un espectáculo non existen, están mortas e son meramente sombras, zombies que actúan nunha película. Cando eu vexo fotos do interior da casa dalgunha persoa, nalgunha revista, paréceme que xa entrei alí e que dalgunha maneira esa casa tamén é miña, é de todos. Teño bos amigos fotógrafos e ás veces non entenden as reticencias a amosar eses lugares da vida persoal, un entende a súa lóxica, mais se o damos todo, ¿que vai quedara para nós?)
     Dentro deses límites, penso que podo contar algunhas cousas da miña infancia. Intentarei contalas con reparos, con salvedades, e tamén é certo, xa sei, que inevitablemente, cando estás facendo entrevistas, durante anos, pouco a pouco, ou ben porque ti mesmo suministras a información, ou ben porque un entrevistador agora, outro entrevistador despois, coñece aspectos da túa vida, vaise sacando datos. Entón supoño que será ben ordenar todo e empezar a contar algo de modo ordenado.

(A INFANCIA. OS RECORDOS. SANTIAGO)
     Acerca da miña infancia digo que nacemos nun país e nunha época, nun lugar e nun tempo. Para min o cruce desas dúas coordenadas dase na Galiza, na España, dos anos 50. Eu nacín en xaneiro do 56 (10-01-1956), e realmente esa época era aínda unha posguerra.
     A vida material que eu recordo de cando neno, gastando pantalóns curtos que antes foron dos meus irmáns, suxeitándoos cos tiroleses de coiro..., as fotos que eu recordo da miña infancia, deses anos primeiros, son fotos de posguerra.
     (Por certo que a penas teño fotos de neno, antes a fotografía non era como agora, polo común non había cámaras de fotos nas casas e facíanse fotos en ocasións moi especiais ou facíanas os fotógrafos de rúa, que xa desapareceron.)
     A vida material na España daquela época non cambiara desde os anos 40 ata mediados dos anos 60. Ata entón non hai un cambio económico, unha industrialización e un despegue do consumo. A miña primeira infancia, materialmente é de posguerra e en todos os sentidos: seguía sendo unha sociedade completamente amputada, aterrorizada e inmobilizada. En concreto en Santiago de Compostela.
     Eu nacín no barrio de Sar, baptizáronme naquela Colexiata tan bonita, tan arcaica. Santiago era una cidade sen industria e sumida nun marasmo histórico. Santiago, e realmente toda Galiza, ficou parada desde o século XV ou XVI, pero especialmente Santiago, que perdeu incluso atributos cando se falla a Constitución de Cádiz e se dividen en novas provincias toda España. As sete provincias galegas, das cales a de Santiago era a provincia máis extensa, transfórmanse en catro provincias e Santiago perde a capitalidade do Reino de Galiza uns anos despois. Desaparece así a estructura xurídico institucional, simbólica, do Reino. Desaparece e transfórmase España nun único territorio dividido en provincias, e Santiago queda reducida unicamente ao relixioso, á capitalidade relixiosa. Nun momento no que a Igrexa Católica perde importancia na vida social, e hai que dicir que moi afortunadamente, aínda que non se resignen a perder o estado confesional.
     Santiago era una cidade que levaba un proceso histórico moi longo de marasmo. De feito Santiago únicamente empeza a despegar a finais dos anos 60, coa chegada do capital que mandan os emigrantes e que empezan a inverter no sector inmobiliario. Comeza unha transformación bastante brutal guiada pola especulación da cidade, pero ata ese momento Santiago era unha cidade moi inmóbil, una cidade medieval.
     Na miña infancia o mundo ao meu arredor era un mundo popular, de persoas que traballaban en oficios, menestrais máis que operarios, proletarios; mulleres persoas que eran pescas, vendedoras no mercado, que en Santiago sempre chamamos "a praza"... En xeral a xente do meu barrio era xente traballadora.
     Eu teño un certo coñecemento social xa desde neno das necesidades da vida. Na familia o meu pai traballaba na Intendencia de Artillería cando eu era moi neno, e entón a miña familia tiña un pasar económico: como se pode supor na miña casa non faltaba comida.
     (Tamén lembro as advertencias dos meus pais de que non debíamos comer á vista da xente pois había persoas ás que lles faciamos as ganas, non todo o mundo tiña. A comida entón era algo escaso, valioso e conservaba algo da aura do sagrado. Nunca esquecerei o que aprendín de neno, non se tira co pan, e se o hai que tirar antes dáselle un bico. Os pequenos ritos infantís teñen moito de verdade profunda. )
     Había familias no barrio moito máis apuradas e necesitada. Lembro tamén escenas de disputas de mulleres, que son violentas, poden ser desagradables, pero tamén son simpáticas. Esas discusións de mulleres, ese modo de dirimir conflictos entre irmáns, veciñas, pelexándose... Recordo esas cousas dos nenos, os nenos dun barrio, todo o día na rúa... Recordo de facer as cacharelas no medio da estrada, derretíase o alcatrán ao facer a cacharela de San Xoán. Teño moitos recordos daquela. Un día de tronada, os lóstregos. A saraiba no borde da fiestra...
     Recordo en xeral a precariedade das casas, a pobreza nunha palabra. Nós somos seis irmáns e daquela eramos tres, eu tiña dous irmáns por diante miña. Eu tiña una aboa e máis una 'abuela': a avoa era de aquí, dunha aldea da parte de Noia, e a miña avoa era a nai do meu pai, e tróuxoa o meu pai da aldea de Zamora por coidala.
     Visto agora, coido que o meu pai non tiña outro modo de coidala que traéndoa, pois alí estaba soa, pero aquela muller foi infeliz ficando aquí. Eu creo que perdeu o seu mundo. Todo o seu mundo estaba alá, no outro lado. Toda emigración é un fracaso, e una persoa maior, una persoa vella, arrancada do seu lugar é incapaz de adaptarse: ti non podes transplantar un carballo a outra terra, morre. Unha persoa só pode marchar, arrancarse do seu lugar, e aínda así e unha perda e un trauma, sendo nova: eu creo que unha persoa moito maior de vinte anos que emigre non se vai a adaptar nunca de todo. Esta muller, era como ter unha persoa sempre ida, que estaba noutro lugar, non estaba adaptada. Por outro lado recórdoa e imaxino que padecería probablemente algo de senilidade. Era una muller que estaba constantemente nun mundo interior. Eu recordo moitas escenas da miña infancia con esta muller, e era como estar eu só, refuxiada ela no seu mundo interior. Esta persoa contábame costumes do seu lugar, contábame contos ou refráns os ratos nos que me falaba, comidas do seu lugar como os pementos asados... Hai cousas que recordo asociadas a ela. Na miña cidade, na miña familia, aquela muller era como un enxerto cultural doutro lugar, un pouco exótica, mais para min era natural, era parte da miña familia. Era unha muller seca, adusta: manifestaba pouco os afectos.
     Eu percibín un contraste, diría que antropolóxico, entre a miña familia galega e a miña familia do sur de Zamora. Aquela xente ten outro modo de manifestarse, un modo de manifestarse máis unidireccional. A xente haina boa e mala en todas partes, namais cambia o xeito, falo do xeito. Eu diría que o modo de manifestarse da xente de aquí é máis ubicuo, máis constante, máis envolvente. Realmente ese tópico da separación no mundo cultural castelán entre o si e o non, o día e a noite, é moito máis nítido. É nidia a diferencia entre os polos. No caso da familia do meu pai é así.
     Teño algúns recordos tamén dalgunha visita a aldea do meu pai sendo neno, lembro axitación da xente un día no que corrían os touros pola aldea. Era un pobo que se chamaba Fermoselle, e a aldea veciña era Formaríz, que por certo son topónimos xermanos, suevos. O que hoxe é Zamora, cun nome árabe posterior, Al Zamor, pertenceu antes ao Noroeste peninsular, este continuo que foi a Gallaecia, o Reino Suevo despois, e desde logo os topónimos na terra do meu pai, Formariz e Fermoselle, teñen as terminacións de topónimos que se atopan tamén moito na Galiza por todos lados, e tamén no norte de Portugal. Pódese dicir que hai un substracto moi galaico na terra do meu pai. Sen embargo a impronta xa é a impronta castelá, aínda que a terra do meu pai, é curioso, pertence ao partido xudicial de Bermillo de Sayago, e alí a lingüística rexistra unha fala, unha demarcación, que chaman o sallagués. O sallagués sería un dialecto, unha fala, que está nos bordes do galego-portugués. Sería unha continuidade das falas da fronteira como eran o leonés, o astur-leonés, o bable... e tamén o sallagués. Os sallagueses ocupaban un papel bufo no teatro do século XVI e principio do XVII. Por exemplo no teatro de Tirso de Molina os sallagueses eran xunto cos galegos os torpes, os rudos. É moi gracioso porque eu son dobremente rudo na tradición cultural castelá xa que son sallagués e galego: son mofa e befa [risos].
     É unha zona que tamén é fronteira cultural con Portugal: alí o río, que deixa de ser Duero e empeza a ser Doiro, fai fronteira, e ademais unha fronteira moi nidia, porque o río corre entre desfiladeiros e é moi difícil pasar dun lado a outro fisicamente. E alí ves o triste que son as fronteiras dos estados, e ves tamén que aquel é un lugar morto por un problema, porque está encerrado, está no centro xeográfico da meseta e sen embargo é como si fora unha fin do mundo, porque a impermeabilidade da fronteira, o conflictos entre os estados fai que estea contra unha esquina. É dicir, se as fronteiras dos estados foran permeábeis, se houbera unha relación entre o Reino de España e o Reino de Portugal, aquel tería sido un lugar de tránsito, e incluso un lugar beneficiado por ser fronteira, un lugar que se beneficiaría economicamente dos intercambios. Sen embargo ao ser a fronteira tan impermeábel entre estados que foron hostís, o que ocorre e que aquilo é unha fin do mundo, un "cul de sac". Están encerrados contra un muro, contra a fronteira.. É moi interesante como as aduanas, as alfándegas, actúan encerrando os intercambios das persoas, impedindo a vida: van contra a vida, queren encerrala. Benditos arrieiros, comerciantes, que traían e levaban, tamén novas, libros...A terra do meu pai é unha terra pobre debido a como se desenvolveu a política na Península.
     (Sen embargo nos últimos anos están a obter algún beneficio do turismo, hoxe todos somos turistas, todos gastamos diso, e o que foron unhas terras pobrísimas das que o meu pai escapou para comer hoxe empeza a ser descuberto como o lugar fermoso que é e xa ten un nome turístico, "Las Arribes del Duero". Un día destes farei unha reportaxe, ou escribirei algo, contando algo desa terra, gustariame poder rescatar por escrito algunhas das lembranzas de rapaz do meu pai. )
     Os santiagueses, tiñamos conciencia de vivir nunha cidade metida no tempo, inmobilizada, e polo tanto, tiñamos unha autoestima baixísima. Nunca houbo un localismo orgulloso, nin menos 'chauvinismo', ao contrario: a estima dos santiagueses foi tradicionalmente baixísima. Sempre digo que cando alguén fala mal de Santiago ou é da Coruña ou é de Santiago. A rivalidade histórica entre as dúas cidades é un preito vello e triste nun país de preitos, ven xa desde o século XIX, desde que lle tiraron a Santiago a capital do Reino, e renovouse a principios dos pasados anos oitenta, cando o parlamento autónomo decidiu que Santiago fose a sede das novas institucións.
A vida na cidade tiña un ton moi interclasista debido á debilidade das clases altas. As clases altas eran moi poucas e débiles, e polo tanto non había una burguesía que tivese consistencia de verdade. O que había era un certo aire popular en toda a cidade, un certo aire de barrio: unha cidade en certa medida de ton democrático no sentido de que non había esas barreiras tan claras que si existen noutras cidades onde si existía unha burguesía, ou pequena burguesía que tiña conciencia e que exercía o seu papel dominante. Santiago era unha cidade moi débil. Quitáronlle as institucións políticas. Onde había deputacións e onde había institucións políticas era na Coruña, e polo tanto non había vida de poder político practicamente.
     As clases, as familias históricas da cidade emigraban a Madrid. As casas, as familias con escudos estaban todas emigradas a Madrid, a vivir do Estado, a parasitar. Cando a facción de Isabel 'a Católica' triúnfa, unha medida que toma é quitarlle as terras e incluso matar aos nobres que mantiveron o enfrontamento, e ao resto da nobreza obrígaa a emigrar á Corte. É así que Cervantes escribe as súas obras coa protección do Conde de Lemos, que protexeu a Quevedo e Góngora. Góngora mesmo estivo vivindo en terras de Lemos, en Lugo. Os nobres galegos exercían o seu patrocinio, a súa protección, e gastaban o diñeiro sacado de aquí na Corte.
     (Pódese dicir que os labregos galegos financiaron o "Siglo de Oro" en castellano. Mentras o galego xa se deixara de escribir aquí e na nosa lingua xa non entraba nin o Renacemento nin o Barroco. A nosa lingua, separada de Portugal, non se reencontra coa Historia ata o Romanticismo, e faino entón con graves limitacións, como o descoñecemento da literatura nacional, cando os nosos románticos empezan a escribir descoñecían que o galego fora lingua cultivada e ignoraban o portugués, namais coñecían a gramática castelá e as palabras que lle oían ás persoas ágrafas. )
     A Igrexa exerceu históricamente un papel limitado a gobernar, a pastorear a sociedade, a beneficiarse das riquezas das terras todas que tiña. Ata a 'desamortización' a Igrexa era o maior nobre de Galiza, pero non exercía un papel rector sobre a sociedade. A Igrexa non constrúe 'sociedade', desde logo que non construiu individuos, senón "ovellas", mais tampouco creou conciencia de país; a Igrexa constrúe únicamente o seu dominio. Toda a súa política é para conservar o seu control sobre a sociedade, sobre a política, conservar os beneficios económicos das terras e os seus privilexios.
     Digamos entón que Santiago era unha cidade moi desarticulada. Dentro dela había un centro, a Catedral e a súa curia que exercía un control político mesmo designando o arcebispo ao alcalde e á maioría dos concelleiros. Había tamén un centro paralelo que entablaba unha certa retesía coa Igrexa, refírome á Universidade, que foi o lugar por onde entraban a maioría das ideas modernas no Reino. Na Universidade de Santiago, por un exemplo, foi onde luciu a luz eléctrica por primeira vez na Península, nun experimento. Ten algo de valor simbólico. Aquí dábase de modo moi agudo a loita entre ideas novas e vellas, e de feito foi xa nas rúas de Compostela onde foi derrotada a revolución liberal de 1848, dirixida polo xeneral sevillano e liberal Solís e inspirada por Antolín Faraldo, liberal e galeguista.
     Realmente aquel Santiago da miña infancia era unha cidade moi popular. Era moi común ver alternando nas mesmas tabernas a médicos e catedráticos cos traballadores, e falándose, non en lugares aparte. Había certa capilaridade, ou polo menos unha grande cercanía entre os estamentos, non había barreiras tan ríxidas no espacio, tan físicas. Aínda que o paseo central da Alameda de Santiago garda esa estructura de tres paseos reservados a cada estamento, un paseo para os cregos, outro para os señores e outro para os artesanos, mozos e criadas. Iso haino que saber e lembrar, a sociedade era inxusta férreamente.
     Tamén recordo a alegría dos meus dous irmáns máis vellos. Na miña casa en Sar tiñamos can, porque o meu pai marchaba cazar daquela, antes de ter a taberna. Logo desde que tivo negocio pódese dicir que tanto a vida do meu pai como a da miña nai se acabou: deixaron de ir ao cine... e deixaron de ter alegría realmente. Foi unha vida realmente moi dura e como diría miña nai 'moi escrava'.
     Lembro ao meu pai vir de cazar cos seus cans. Recordo que unha vez un can traboume na man, logo o meu pai matouno. Recordo o desgusto outra vez que o meu pai matou un canciño que eu quería moito que se chamaba Bobi, pero que non lle valía para cazar. Hai sempre moita distancia entre o mundo dos maiores e o mundo dos meniños, sempre é así, convén recordalo. E tamén lembro ao meu pai matando un sapo un día de chuvia cunha táboa cunha punta. Recordo que detrás da casa había un patio e máis una hortiña pequena na que a miña nai puña a roupa a crarear, esta cousa tan fermosa de cando antes a roupa se puña a crareo, e logo a roupa traía con ela non só a auga e o xabón, senón que tamén traía o sol... ,cando o había. Acordo tamén un día de saraiba e a miña nai recolléndoo cunha culler do alfeizar da fiestra. A saraiba é unha cousa máxica, como a neve. Teño recordos fragmentarios...
Un veciño noso que se chamaba Pepe e que tocaba na banda de música deixoume tocar o seu clarinete unha vez e tiven a sorpresa de non ser quén a facelo soar, de non ter forza para soprar. Acórdome do zapateiro do lado, que tiña un ollo birollo, e que estaba borracho sempre. O pobre home era víctima dos nenos que lle chamaban "¡Chourico, Chourico!". Unha vez mordeu un balón de goma que tiñamos nós e arrancoulle un anaco. A vida era moi cruel e as víctimas tiñan reservado ese papel de víctima propiciatoria. Desde logo o marxinal, ou a persoa diferente por algún motivo, pasábano fatal, moito peor que hoxe.
     Acórdome de nenos perseguindo a un cabaliño do demo, e queimalo. Recordo de ir pola beira do río Sar, polas brañas..., moitos recordos físicos. A infancia son moitas sensacións físicas. En realidade a vida dos primeiros anos é unha experiencia intensísima moi física, moi da experiencia do corpo, e tamén dunha vida interior riquísima. En certa medida nesa época todos compartimos unha mesma riqueza na vida interior, logo a división de clases sociais e tamén a especialización por traballos sepáranos. Ha persoas que podemos seguir toda a vida cultivando a nosa vida interior e hai outras que se ven en vidas máis embrutecedoras e vaiselle debilitando ese mundo íntimo. Eu penso que o ideal é un término medio, dicir isto non é nada orixinal, mais ás veces é mellor ser feliz que ser moi orixinal. Outra cousa é se é posíbel iso da felicidade.
     Acórdome tamén de batallas entre os nenos de Sar cos nenos de Castrondouro, unhas casas máis arriba. Eu crieime na rúa cos nenos. Andaba todo o día con outros nenos, todo o día por alí fora. Entón os nenos andabamos moi libres, non había o medo de hoxe. Case non había autos. Os autos son os grandes depredadores de hoxe, e tampouco había medo aos estraños, non había tanto medo a que levasen a ninguén porque as rúas estaban todas habitadas por veciños. Había unha grande confianza e os nenos criabamos na rúa. E iso é algo que tristemente xa non teñen os raparigos de hoxe, nin sequera eses que medran ceibos mais dentro dos límites dunha urbanización de chalets, únicamente tratando con rapaces do seu mesmo ambiente social, como paxariños nunha xaula irreal de luxo. As urbanizacións son un desastre desde o punto de vista educativo, son unha segregación por clase social, por ambiente. O fermoso da cidade é a coexistencia do diveso, aínda que haxa bairros altos e baixos tamén hai espacios comúns e un pode coñecer de todo, xente distinta de un. As urbanizacións segregadas son un signo do fracaso da cidade.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega