BVG     Atrás    Índice de Páxinas

(O HORROR SILENTIS/I. A AVENTURA. A VIOLENCIA)
     Quen vive toda a vida nun negocio onde hai xente, vive sempre no ruído, nas voces, nos ruídos de fondo, de tal maneira que para min o estar só, dentro da casa no silencio, é unha anomalía. Realmente eu padezo de algo que é un medo contemporáneo: o horror silentis?. A xente ten medo a estar soa. Eu non teño medo a estar só, a soas conmigo mesmo, nin a falar no sentido de verme a mín mesmo, pero si que instintivamente escapo do silencio. Chego a casa e prendo a radio. É unha lástima porque o silencio é unha marabilla, é un bálsamo . Cando ven en doses axeitadas. E cada vez é máis escaso. A xente nova pásalle como a min, xa case non sabe estar en silencio. No fondo o silencio déixanos a soas con nós propios, e iso é cada vez máis insoportábel para o "eu" contemporáneo.
     Recordo tamén ir os domingos ao cine cos meus amigos. O ir ao cine era un acto colectivo. Na saída do cine volviamos a repasar as escenas da película, a representalas, e a xogar as escenas de piratas, romanos, vaqueiros... Reviviamos a película. Estabamos entre o soño (a película que tiñamos aínda no fondo da cabeza) e o xogo colectivo. Estabamos nun presente de xogo pero estirabamos aínda o soño. Recordo unha película marabillosa que volvín a ver todas as veces que a puxeron: Los Titanes. Seguramente que se a vexo hoxe levo as mans á cabeza do malo que debía ser aquel "peplum". Mais para min naquel momento en "Los Titanes" había aventura, a violencia da aventura, as loitas, pero tamén o horror dun mostro, que era a Górgona, e había este cruce que eu realmente creo que é a aventura, cando se xunta o valor heroico, enfrontarse individualmente a un perigo mortal, co horror, co sinistro, co mostro que da noxo porque é inhumano. As películas educáronnos na ética da aventura, do aventureiro. Pero eu non teño claro se é bo ou malo educar aos rapaces na aventura. Para min máis ben si. Pero a aventura é a guerra, non nos enganemos. O heroe o que fai é matar. Entón aí entra un problema moral que non teño claro, non o teño resolto. Cando lles dicimos aos nenos que non xoguen con pistolas, que non xoguen a matar, non sei se é bo ou malo.
     Este é un tema de moral. Nos últimos anos empezan a difundirse algo a través dos medios as ideas pacifistas que critican a educación para a guerra, o militarismo. Aínda que a publicidade e as películas propagan a agresividade, o machismo, a deshumanización con moita máis eficacia. No mundo da miña infancia a sociedade era concibida como un cuartel, un cuartel católico, no que o Exército español e a Igrexa católica tiñanos presos a tódolos internos, un colexio nacional-católico. Era unha educación absolutamente odiosa, machista e fascista. Militarismo puro, os nenos desfilábamos na escola, a sociedade enteira desfilaba.
     Aparece un problema que ten unha dimensión estética e ética. Cando os nenos viamos aquelas películas estabámonos educando en valores épicos, e polo tanto en valores guerreiros, pero estabámonos educando no valor, físico, moral, no heroísmo e a aventura. E os valores da aventura son: a lealdade aos amigos, ao teu pobo, á túa xente, á túa familia, e sobre todo tamén a coherencia, é dicir, a lealdade a ti mesmo, a insistencia en ser ti mesmo. Eu creo que todos estes son valores positivos, e logo ademais está o valor para desafiar ao que te quere destruír, ao que cuestiona a túa identidade. Se cuestionamos todas as películas guerreiras e impedímoslles xogar..., eu non sei que pasa, en que os educamos, ¿na anemia da vontade, do valor?. A nivel simbólico é necesario, pero ao mesmo tempo non queremos educalos para matar a ninguén. Estou desconcertado: non teño ningunha resposta.
     Penso que en parte ten a ver co medo a morte, que tamén é o medo á vida, pois a morte é a componente fundamental da vida, percórrea toda. Pretendemos evitar a morte. Hoxe cando morres desapareces, o teu cadáver faise invisíbel, lévano para un tanatorio nas aforas da cidade, apartado. Eu recordo antes cando sacaban a caixa da casa, a xente que acudía alí, mesmo os desfiles solemne, con banda de música...A morte era un acto social, a fin dunha vida social, non era algo privado. Hoxe morrer parece que é de mal gusto, ninguén quere saber que morres. Acabaremos morrendo como cagamos, en privado no báter. Logo tirarán da cadea e alá iremos. Se falas cunha persoa nova de que queres comprar unha parcela no cemiterio, quen che escoita sacode a cabeza como querendo apartar a conversación, como dicindo que é unha conversa de mal gusto. Como se en morrendo non te tiveran que meter nalgún lado. Eu penso que a tendencia que se vai extendendo de preferir a incineración ao enterramenteo ten a ver coa impresión de que a incineración é como unha desaparición máxica, unha morte volátil. Pois eu non, eu quero que me lembre a miña xente. E quero que a miña lembranza os ilumine dalgún modo, que estando eu morto o meu cariño os alcance aínda, os protexa dalgún modo.
     A presencia real da morte tiña un valor educador tamén que se perdeu. A trivialización da vida conduce a que a morte non se considere, se oculte. A morte tiña un valor educador na vida das persoas. Hoxe en día, como se ignora que existe, desaparece a morte e polo tanto desaparece tamén a vida. Faltando a morte falta a vida viva, paradóxicamente.
     O problema que temos hoxe é que non queremos educar aos rapaces para matar, pero ¿que ocorrerá se teñen que defenderse? Se non os educamos para matar como unha posibilidade, ¿estámolos educando para vivir? Estámolos educando para unha vida na que está excluída a necesidade, a continxencia de que poden morrer. Non sei ben, quizais nos equivoquemos cando educamos aos rapaces.
     Perfílase un problema moral, que é o problema de matar, o problema de quitar a vida a alguén. Establécese o problema da necesidade. Na vida actual non existe a necesidade. Fai pouco dixenlle a miña filla que ela nunca coñecera a fame: querer comer e non ter qué comer, pero é bo coñecer a fame. O certo é que eu tampouco, sequera é ben saber o que descoñeces. O refrán do meu pai, que é castellano refraneiro, é que "no hay mejor sazón que el hambre". Nada lle dá máis sabor á comida que a experiencia da fame. Do mesmo modo a desaparición da necesidade fai que a vida sexa trivial, sen sustancia nin valor. Ao final non sabemos o valor das cousas que temos. Se nunca careciches de algo nunca saberás o seu valor. Moitísima xente, todos algunha vez, soubemos o que nos importaba algo ou alguén cando nos faltou.
     Unha cousa é ser pacífico e outra cousa é educalos para unha vida na que están a salvo da vida, na que nunca ninguén os vai atacar, na que non van ser molestados. Estamos preparándoos para unha vida na que nunca van correr riscos, na que non hai perigos. Pero ¿E si hai perigos? ¿Quen te vai defender se ti non tes a responsabilidade de defenderte a ti mesmo?
     Daquela teno de facer o Estado. Por un lado estamos creando seres irresponsabeis, infantís. Son servos, irresponsabeis, non son capaces. Pero por outro lado o Estado, para esa continxencia de vida ou morte precisa un exército. Este é o problema que eu considerei cando apadriñei no seu momento obxectores de conciencia. O conflicto entre o dereito a unha ética individual, pacifista, que me sinto obrigado a defender, ten un valor bo, pero ao mesmo tempo constato que cómpre un exército. Constateino cando, como consecuencia do ataque brutal contra Irak que lle permitiu aos EE.UU. establecer fortes bases militares nesa zona estratéxica polo seu petróleo, desencadenouse unha onda de insubmisión ao servizo militar obrigatorio e plantexou na sociedade española o tema da obxección de conciencia. Case ao mesmo tempo houbo a guerra en Iugoslavia. ¿Se non hai ningún exército quén defendería a aquela xente? Porque hai xente que si que estaba disposta a matar, a facer unha limpeza étnica. E vaina haber sempre.
     Esto plantexa tamén o problema que eu me cuestionei durante o Franquismo. A miña conciencia política e a miña militancia leváronme a considerar o problema da loita armada e o problema de matar. Non só polo teu país, tamén pola túa idea. O país son moitas cousas. A militancia antifascista prantexounos a moitos o tema da loita armada: fronte a un estado militar que utiliza exército e policía armada contra a poboación ¿é lícito ou non é lícito moralmente defenderse tamén coas armas? Hai un aspecto que é a efectividade política: ¿a qué te conduce? A experiencia da guerra civil fai máis ben pensar que conduce a autodestrucción. Un estado moderno militar non pode ser vencido desde fora por unha poboación que non pode armarse. Iso conduciría á aniquilación, iso foi o que fixo Franco: aniquilar a sociedade, deixar unha sociedade esnaquizada e débil na que el podía mandar como un vampiro absoluto.
     Outra dimensión a parte da política é a dimensión moral. Eu cuestioneime o tema seguinte: ¿se eu teño oportunidade matar a Franco e librar a sociedade dun tirano cruel e pernicioso, faríao? E ese é todo un tema. Agora falamos da loita armada, do pacifismo e de matar como un absoluto, pero hai situacións nas que eu non teño unha resposta clara, hai situacións excepcionais nas que moralmente non sei se é posíbel ou non, se é xusto ou non matar. O que si sei é que o franquismo foi tan radical que nos obrigou a todos a considerar temas tan radicais como a loita armada, o problema de matar.
     E non esquezamos que do franquismo ven o G.R.A.P.O e a E.T.A.. Poderá dicirse que noutros países hai loita armada e non o franquismo, pero o certo e que E.T.A. naceu contra o franquismo e os G.R.A.P.O naceron do franquismo. Iso está relatado no libro de conversas que fixen con Camilo Nogueira e moitas máis persoas, a loita armada do GRAPO naceu directamente da represión policial.
     E logo hai outros problemas no tema de matar, o tema social e o tema xurídico de se o estado ten dereito a tirarlle a vida a unha persoa. Eu son contrario á pena de morte, creo que os estados non teñen dereito a tirarlle a vida a unha persoa. Agora ben tamén digo que se unha persoa lle fai mal a alguén que eu queira ou me fai mal a mín, se pretende destruírme a min ou aos meus, eu creo que eu se podo mátoo. E xenio paréceme que non me falta.
     Mesmo penso que por vinganza, cando xa o mal está feito, e non é para evitar un mal, eu creo que podería matar a unha persoa que lle tivese feito un mal grave a unha persoa que eu queira. Unha cousa é a moral social e a estructura xurídica e de ideas, a pena de morte, e outra cousa é o mundo do individual e do ético. Na verdade creo que a vinganza é o máis humano, parte dun sistema de reparacións e equilibrios. "Non volvas" trata entre outras cousas diso.
     As veces na nosa sociedade o sentido da xustiza e o humanitarismo confúndese coa estupidez. O que hai en realidade son ideais que non teñen unha convicción profunda, a xente repite eslóganes, a nosa sociedade non ten valores reais, asentados dentro das persoas, non é que haxa un pensamento débil senón unha ausencia de pensamento. A xente ten medo a pensar de forma individual e repite consignas.

(A LINGUA. A ALDEA)
     O meu pai, como dixen, e castelán e a miña nai en casando pasou a falar o idioma do meu pai. O primeiro porque é o idioma do meu pai, e logo polo proceso común que se deu e se segue a dar de escapar da lingua, xa que a situación do idioma non cambiou de modo esencial e segue a ser o dioma subordinado. Para a maioría dos galegos pasarse ao castelán é un modo de procurar escapar da necesidade, da pobreza, e de ascender socialmente. É dicir: na Galiza, aínda hoxe, o idioma propio dos nosos antepasados é para moita xente o idioma do pasado, da nosa historia... de todas as desgracias. É o idioma dos traballadores, das clases populares, dos labregos, o idioma da necesidade, da emigración, da fame, das humillacións... O idioma co que eras humillado ao chegar a escola. Todo idioma ten unha memoria, unha carga de connotacións e significados. O galego foi e é aínda o idioma dos perdedores. Hai que ser moi chulo para afirmarse nel, para resistir, porque iso é o que é.
     O idioma do Estado era e mais é o castelán, o idioma do poder. Non vou detallar o que aínda está na vida de moitas persoas vivas. O galego non era vivido como un idioma senón como unha fala dos oprimidos, un estigma. O idioma era un signo de clase. Para integrarte na sociedade que pintaba algo, na cidade, para ascender, había que escapar do idioma, dos nosos pais. O galego era da aldea e dos bairros, o castelán do centro da cidade. Dentro dese proceso dun plan implícito de ascenso social na miña familia, a miña nai optou por un proceso de desclasamento, e optou por educar aos seus fillos en castelán, quixo para ela e para os seus fillos o mellor. Desgraciadamente é o que está ocorrendo aínda hoxe. Nin houbo nin hai liberdade no uso do idioma, o idioma foi ata hoxe unha condición do destino das persoas. Esa é a base idiomática da miña infancia. En todas partes hai diferencias na lingua que sinalan distincións de clase social, divisións entre campo e cidade, mais a anomalía sociolingüística é que nun pobo de Valladolid, poño por caso aínda que un labrador e un notario falen con algúns rasgos distintos, falan o mesmo idioma. Na Galiza en cambio o notario dese exemplo, poño por caso, fala non o idioma do país senón o castelán. En Valladolid un señor apréndelle aos seus fillos o seu idioma, que xa foi dos seus pais; aquí apréndenlles aos fillos o idioma dos outros. Hai unha humillación moi grande aí oculta, unha ferida íntima, e sobre a humillación non se levanta vida digna ningunha. Unha poboación humillada nunca será un país libre.
     Na miña casa falábase un castelán ben falado pola parte do meu pai, e un castelán acastrapado por todas as demais partes, cheo de galeguismos. Pero é que ese castelán cheo de galeguismos era o que se falaba na miña cidade. Cando eu entrei na escola, os meus profesores falaban tamén un castelán cheo de galeguismos que eles mesmos non detectaban. ¿Como habiamos "falar ben" se os nosos profesores falaban un castelán acastrapado? Logo ao noso arredor estaba o galego. O galego fluía con toda naturalidade na vida diaria. Había que ser moi impermeábel para non estar influenciado. Eu vivía nun cruce de dous idiomas, ese é o meu lugar lingüístico.
     Nos veráns pasei temporadas de neno na aldea da miña nai. E a aldea era un mundo que me namorou, porque era en verán, que é a época dourada, unha época marabillosa, é realmente a aldea era un mundo moi familiar, moi cálido, e cheo de experiencias agradabeis, físicas, táctiles... olores, sabores, xogos. A aldea e un mundo de liberdade para os nenos. Non hai mellor lugar para criar un neno, especialmente os primeiros anos porque é un mundo da gran liberdade física e de experiencias, de estar exposto a olores, sabores... un mundo cheo de cousas. Un mundo dourado. Mesmo os traballos eran diversión. Nós divertiamonos traballando. Eu teño ido de neno a apañar a herba, cargala no carro, dabámoslle de comer as galiñas, apañar a froita, regar as leiras... Fixen traballos que eran traballos pero tamén ocasión de xogar.
     Para min é un mundo máxico. As temporadas que pasei na miña aldea son un tesouro de experiencia, como escritor e como persoa. É un tesouro de experiencias que me serve de contraste co resto da miña vida, coñecín aquel mundo, desaparecido, e coñecín este mundo, e sérveme para relativizar o meu mundo, o mundo ao que pertenzo. Eu podo analizar en parte a vida industrial, a vida mediática, a vida contemporánea, a vida do ruído, porque coñecín o silencio. Coñecín un val no que a xente falaba dun lugar a outro a voces, porque non había ruídos, non había tractores, nin radios... Un mundo de silencio. Os ruídos eran as voces da xente, o ladrar dos cans, os ruídos da auga, do aire..., do mundo. A única máquina que eu recordo de moi neno naquela aldea era a maiadora, a máquina de maiar o trigo, que era a gasóleo, o único aparato a motor que había por alí. O muíño era de río, e os ruídos eran os que facían as xentes ou as bestas.
     Eu creo que é importantísimo na vida das persoas tratar cós animais. Sinto moito que os nenos urbanos de hoxe non coñezan o trato cos animais. Eu creo que tratar cos animais humaniza porque da unha dimensión trascendente da vida, a vida existe fóra de nós, os humanos non somos o único escenario da vida. Esa idea que temos de ser o centro exclusivo do universo é errada, non somos máis que hóspedes do mundo, o que pasa é que somos uns mangallóns que abusamos do resto do mundo vivo. Tratar animais relativiza a condición humana.
     Hai unha gran deformación na vida contemporánea. É absolutamente antihumana: unha vida estúpida e antihumana. Unha vida na que o humano se quere separar doutros animais. O que se fai é crer que o humano é algo distinto, que está só no mundo, que está exento. Ao final todos somos parecidos a cans, a bois, a gatos... E quen teña tratado con animais ten aprendido moito sobre a xente tamén, e mesmo relativiza o que hai de especificamente humano en nós mesmos. Relativiza o valor da cultura. Os animais son curmáns nosos.
     Eu enlazo coa lingua galega non tanto polo galego 'ambiental' da miña cidade, senón dun modo íntimo: a través da aldea dos meus avós, de Camboño, por certo un nome celta. Paréceme que ven de cambudunum. Para mín esta é a ligazón inicial e íntima có idioma. Logo veu o coñecemento da realidade social e a ideoloxía, mais primeiro está un afecto inicial. Realmente descubrín alí na aldea a miña familia, porque a miña nai era unha persoa soa, pero alí estaban os pais da miña nai, e os irmáns da miña nai... e toda a familia. A fonte de onde un ven. Alí descubrín a xente da miña nai, a miña xente, a familia que realmente existía, porque a do meu pai practicamente non existía, e amais era a que eu tiña máis cerca fisicamente.
     A miña conexión co idioma e íntima. O que fixen eu é saltar por riba dunha cesura familiar, unirme directamente ao mundo dos meus avós, a aldea de procedencia. Eu aprendín galego na aldea. Para min son palabras cargadas de afecto, moitísimo amor, e sobre todo de gracia, o idioma que se falaba na aldea da miña nai é para mi a lingua máis fermosa. Sonoro, cheo de [s] sonoras, unha gheada moi suave, que lle daba gracia ao idioma. É unha lingua fermosísima e chea de expresividade a da miña avoa Dolores que aínda dicía "Quinta Feira".
     Para os rapaces nacidos na aldea que chegaban á cidade ser da aldea era un estigma que os puña en peor posición fronte aos rapaces de bairro, eu en cambio, curiosamente, presumía cos meus amigos de "ter" unha aldea e lembro que lles falaba a todos eles marabillas da "miña" aldea, a da miña nai. Supoño que debía ser un palizas coas cousas que me entusiasmaban. O meu cariño e entusiasmo revalorizaba un mundo que era desprezado, tan inxustamente.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega