Ás veces as
introduccións non son necesarias, ou porque o lector tende a pasalas
por alto, crendo que non lle van dicir nada novo, ou porque realmente
son inútiles, xa que non aportan nada novo con respecto do libro. Se
acaso, lense as breves páxinas do Limiar, cando son escritas por unha
persoa de prestixio, agardando unha aclaración ou unhas verbas que
motiven para ler o libro, ou simplemente por gozar cunha boa prosa.
Seguro que ambas razóns lle valerán ó lector para achegarse ó Limiar
que precede a estas páxinas. Pero, ademais, titulo esta Introducción
como "necesaria", porque paréceme que non resulta ociosa,
dado o estilo do libro e a realidade ampla, complexa e conflictiva que
afronta. Necesaria para manifestar o pensamento do autor de cara ó
lector pouco avisado, e necesaria tamén para situar o libro na
intención de quen o escribe.
Galeguismo e cristianismo ¿dúas realidades
necesariamente enfrontadas ou sospeitosa e receosamente conciliables?
¿Por que se ten por "radical", ou polo menos sospeitoso, que
un cristián de Galicia sexa galeguista e aínda nacionalista? ¿Porque
soa raro e "orixinal" dicir que un cristián de Galicia non
pode menos que ser consciente e comprometidamente galego, ou galeguista?
Nacionalismo e relixión son un vello binomio
que ó longo da historia deu os máis dispares resultados: os meirandes
servicios á humanidade concreta de cada pobo e as meirandes
aberracións e masacres (1). Pero hai nacionalismos e nacionalismos,
como hai formas e formas de entender a relixión. Hai unha concepción
estreita do nacionalismo que leva a unha afirmación particularista e
aínda agresiva fronte ós que non son do propio grupo, e dexenera en
chauvinismo ou orgullo nacional, en violencia destructora ou en
imperialismo; ese non é o meu nacionalismo. Igual que hai unha
concepción da relixión que se cre co dereito de depreciar ós que non
pensan igual e aínda coa obriga de impoñerse pola forza, e de utilizar
a violencia para manter a súa pureza doutrinal; esa non é a miña
relixión. Pero hai unha concepción da relixión baseada na tolerancia
e o respecto, na loita pacífica pola liberación, na acollida dunha
salvación regalada gratuitamente por Deus, sen privilexios de clase ou
de caste, de pobo ou de cultura. E hai outro nacionalismo que si ten que
ver con este xeito correcto de concebir a relixión —polo menos a
cristiá, desde as súas raíces bíblicas e na fidelidade a Xesús
Cristo, o nazareno—; é o nacionalismo que afirma a propia realidade
concreta, potenciando e defendendo os propios valores, pero sentíndose
irmán de tódolos pobos, que teñen o mesmo dereito que o propio a ser
diferentes, e con eles facer un camiño de complementariedade, formando
parte con eles dunha mesma humanidade, unha gran familia de irmáns. Por
iso, dicía Xosé Antón Miguélez en Irimia: "O universalismo bo
respecta a todos e non mata nada. É dicir, o universalismo é
nacionalista".
Deste xeito, galeguismo e cristianismo son dúas realidades non so
perfectamente conciliables, senón necesariamente vencelladas e
complementarias. Se tiveramos unha historia "normal", isto
resultaría tan evidente, que o "anormal" sería plantexarse a
mesma pregunta: "Eu son católico, apostólico e galego",
dicían sen rubor os xoves das Mocidades Galeguistas. "Cristián e
nacionalista, crente en Deus e no porvir da Terra", proclamaban os
que xa non eran tan mozos desde o seu voceiro A Nosa Terra. Porque o
galeguismo non é outra cousa que o compromiso coa Terra que a un lle
deu o ser e a capacidade de comunicación, o pan e a fala, a realidade
biolóxica e a realidade cultural e espiritual que nos fai persoas
diferenciadas, que nos fai "eu" e "nós"; o
compromiso cun pobo que é sinxelamente galego. E porque o cristianismo
ten desde o seu comezo unha vocación de encarnación ("meterse na
carne de") en cada realidade concreta; ou porque o fundamento desta
relixión é precisamente a encarnación de Deus. A esencia do dogma
cristián non é outra que a proclamación de Xesús de Nazaret coma o
Cristo, o Verbo de Deus "metido" (2) na historia humana, nunha
realidade sociocultural e histórica concreta e cativa —co que ten de
limitado, de pouco "universal"— para transmitir desde ela a
súa Liberación ou Salvación.
Xesús de Nazaret era un "vulgar galileo", da desprezada e
sempre sospeitosa Galilea, provincia ó norte de Palestina, que era
berce de bandoleiros e xente de mala fama, cunha relixiosidade pouco
ortodoxa que a convertía nunha especie de "distrito dos
ateos", desprezada polo resto do país ("¿De Nazaret pode
saír algo bo?" Xn 1,46). Este nazareno falaba e rezaba en arameo,
unha lingua vulgar da que os "listos", que falaban hebreo,
facían burla. Pero Xesús asume a súa realidade, comprométese coa
lingua e a cultura dos pobres e anuncia nesa lingua humilde a mellor
mensaxe proclamada endexamais. Seguindo o seu exemplo, a Igrexa
primitiva encarnouse na cultura popular, e utilizou o grego vulgar, como
despois asumiría non o latín de Cicerón, senón o latín popular. Non
quixo ter unha "lingua sagrada", como despois,
paradóxicamente, chegaría a ser esa mesma lingua, quixo encarnarse en
tódalas linguas; entendía que soa si podería manifestar o amor e a
salvación universal de Deus. Ese foi tamén o espírito inculturador
dos misioneiros, aínda que nalgunhas ocasións se converteran en brazo
ideolóxico do colonialismo.
Tamén a Igrexa galega asumiu, nos primeiros tempos, a cultura e a
lingua do país. Ferro Ruibal fala como ata o s.XIV "a Igrexa fala
o galego nos seus asuntos internos, litúrxicos e non litúrxicos, na
relación cos individuos e coas Institucións. Houbo un tempo no que a
Igrexa actuou case exclusivamente en galego". Pero cando Galicia
perde a súa independencia política a mans de Castela, a política
castelanizadora afecta a mesma Igrexa; contra a oposición do clero e os
cabidos, as institucións populares e o mesmo pobo, os reis mandan a
Galicia autoridades castelás. Pouco a pouco, a "razón da
forza" impúxose á "forza da razón".
E así, a Igrexa deixa primeiro de falar o galego e logo, cando a
cuestión da lingua se converte en instrumento de reivindicación
nacional, a finais do século pasado e a comezos deste, vaise opoñendo
a todo o que cheire a galeguismo. Hoxe, cando un importante sector da
sociedade está manifestamente pola galeguidade, seguimos cunha
xerarquía reticente á identidade nacional de Galicia, e un clero que
so moi minoritariamente emprega o galego na súa acción pastoral,
fronte a ese asoballante 75% de galegofalantes. O receo da xerarquía
podía ser por varias razóns, entre outras: ou por velo pretendidamente
oposto ó universalismo cristián (mal tería aprendido a lección do
Nazareno e da Igrexa máis viva que está nas misións (3) ), ou por razóns políticas (a Igrexa estivo vinculada a posturas
conservadoras, e o galeguismo representou maiormente posturas
progresistas, mesmo de tipo liberal conservador, ademais das posturas
claramente de esquerda), ou simplemente como defensa do
"status" de superioridade e de notable que da a lingua da
cultura dominante, o castelán (¡mal tería prendido a lección do
Mesías dos pobres!).
Pouco a pouco, as relacións entre galeguismo e cristianismo foron
converténdose nunha historia de enfrontamentos e desconfianzas mutuas.
Sen embargo, esta é so parte da realidade. A Historia de Galicia, a
historia do galeguismo e do nacionalismo galego onte e hoxe, está
forxada tamén —non só, pero tamén ...— por galegos cristiáns, que
souberon superar este dilema e vivir con paixón a súa fe cristiá e
galeguista; unhas veces so no terreo da lingua, outras no da cultura, e
outras militando moi activamente nos movementos sociais e políticos.
Cristiáns seculares e cristiáns tamén do mundo do clero. Creo que o
valor meirande deste traballo pode ser presentar a numerosa e rica
experiencia de tantos séculos cargados de xente, singularidades e
colectivos, que procuraron vivir unha fe encarnada nunha terra e nun
pobo concretos, e de galeguistas que quixeron vivir tamén a experiencia
relixiosa cristiá.
Nunha ocasión, cando lle preguntaron ó P. Seixas se a Igrexa se
identificou con Galicia, el, tan respectuoso con todos e tan pouco amigo
de censurar a ninguén, dixo sabiamente: "Penso que moi pouco.
Houbo persoas que si, pero a Igrexa de xeito oficial non, porque sempre
estivo moi condicionada polo estado centralista". Máis
seguidamente engadiu: "Pero estase mellorando nesa identificación
dunha maneira considerable, e o mérito débese a egrexios personaxes
como o Bispo Lago, Otero Pedrayo, Lousada Diéguez, Alfredo Brañas,
Alexandre Bóveda e moitos outros que sendo cristiáns exemplares, foron
tamén galegos bos e xenerosos. Se había algunha dúbida de que se
puidera amar a Deus amando a Galicia, esta xente e outros moitos
encarregáronse de aclarala". O P. Seixas "esqueceuse" de
falar de si mesmo e de toda a rica realidade máis contemporánea que
non tiña que envexar a aqueles egrexios galegos. Foi a que se deu en
chamar "nova conciencia de Igrexa Galega", que xurdiu en
Galicia a finais dos anos 60, movida polos ventos do Concilio Vaticano
II.
Con todo, esa nova conciencia, coa rica realidade que fixo agromar e que
se foi mantendo, en parte, ata hoxe (aí están as realidades concretas
de Encrucillada e Irimia, as revistas cristiás e galeguistas de máis
longa permanencia na Historia de Galicia), non puido crebar os receos de
ambas partes enfrontadas. Nin o de moitos cristiáns de Galicia —xerarquía e
pobo— que non captan realmente o galeguismo —e aínda ven
o demo nas súas filas—, nin o de moitos galeguistas que seguen a ver o
cristianismo como un atranco na liberación de Galicia.
Con razón me dicía o sociólogo López Muñoz: "Hai un
non-diálogo fortemente condicionado por dogmatismos e apriorismos
doutrinais e institucionais. Dun lado a resistencia da parte visible e
relevante da Igrexa a entrar en diálogo profundo coa causa da
galeguidade. Doutro o doutrinarismo desde discurso con 'pedigree
nacionalista de esquerda' na 'liña correcta', que está continuamente
dando por suposto que a fe é un estadio primitivo da conciencia, un
atranco que hai que superar para ser un bo militante nacionalista".
López Muñoz fala do que os sociólogos chaman "disonancia
cognoscitiva", unha realidade que impide o diálogo e a toma de
posturas persoais honradas, por aquelo de que o sinalen a un co dedo
coma un becho raro, e quedarse só; e xa di o refrán: "na terra de
lobos, ouvear como todos". Neste contexto é ben difícil ter unha
postura cristiá-católica-galeguista-nacionalista confesante,
dialogante e sincera. Pero é posible, un bo grupo tentamos facelo desde
hai tempo, recollendo a testemuña doutros que xa o fixeron no pasado. A
experiencia que narra o libro pode axudar de ponte; non se trata so de
individualidades xeniais, en moitos casos son xente ben sinxela e tras
eles había e hai toda unha realidade rica, aínda que descoñecida.
Non se trata de facer unha apoloxética que desfigure a realidade,
trátase precisamente de que a luz chegue a unha verdade histórica que
resulta descoñecida ou desfigurada para moitos, e poida quedar de
manifesto. Trátase precisamente de dar a coñecer unha realidade que se
impón por si mesma con toda a súa riqueza. Trátase de ollar con ollos
limpos e sinceros. Trátase de superar vellos traumas e prexuízos,
desconfianzas e medos. Trátase de facer xustiza a tantos galeguistas e
cristiáns demasiadas veces maltratados pola mesma historia. Trátase
ver o que lle debe Galicia ós nacionalistas e galeguistas crentes e non
crentes, e tódolos "bos e xenerosos" poñerse mans á obra,
pois hai traballo para todos. Trátase de coñecerse e enriquecerse
mutuamente, desde os feitos e desde as motivacións máis fondas.
É esta a pretensión do libro que, estimado e ignoto lector, tes nas
túas mans. Ben seguro que a escolla e análise dos persoeiros lle ha
resultar a máis dun subxectiva, así como a extensión dispar dedicada
a este ou aquel. Cos persoeiros do pasado antigo ou recente, que forman
a primeira parte, o peligro era menor, sobre todo cando se contaba cunha
obra escrita ou unha traxectoria histórica reseñable. Non así, cando
se trata dunha historia que aínda non é, como é o caso da realidade
presente; ¿por que este si e aquel non?, , ¿por que este con tanta
extensión e aquel con moita menos?. Pretendeuse unha coherencia e
proporción guiado polo interese que puideran ter no tema particular,
ademáis da importancia e mesmo o coñecemento do persoeiro; así, por
exemplo, xa non era necesario que eu apontara aquí datos biográficos
para coñecer a uha muller como Rosalía, nin falar da saudade, etc.,
pois é algo abondo coñecido, cousa que non ocorre, por exemplo, con
Herrera Garrido ou outros persoeiros menos coñecidos e estudiados.
Teño que recoñecer, finalmente, que no traballo feito tamén xugou,
ademáis do inevitable gusto persoal, o coñecemento ou a ignorancia do
que isto escribe.
|
Vallecas, 8 de Xaneiro de 1995
"Deus Fratresque Gallaeciae"
|
|
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas