Visualizar obra

     Fóra, as campás tanxían a morto. Dobraban con ese son ferido que converte o aire da aldea nunha pregaria. Don Eladio, o mestre que me ensinara quen fora Daniel Defoe, Xulio Verne e R. L. Stevenson, xacía diante de min, nunha caixa rodeada de flores e candeas. Era un día averdugado, tristón. A morte en días así pode ser fermosa e tráxica coma un reiseñor cego, e o cheiro dos velorios pode semellar a metáfora dun outro mundo que cadaquén imaxina ó seu xeito, do mesmo modo que cadaquén ten a súa propia visión do inferno.
     Nun determinado momento, xa de tardiña, ordenei de saír da casa do finado. Comezaba a chegar moito xentío e o cuarto no que dispuxeran o velorio era moi cativo. Cando saín, chuviscaba con mansedume e a desgana. Non sabía moi ben a onde ir nin qué facer. Estaba apesarado. Don Eladio non fora para min un mestre segundo costume. Fora un amigo exemplar, un xeito de segundo avó e, sobre todo, un lector xeneroso que compartía todas as súas experiencias cun cativo, rara avis devoradora de letras, que tiña a necesidade cotiá de vivir noutros mundos, mellores canto máis insólitos. Ese cativo era eu.
     Os vestixios que quedaban da escola de Trasdomonte tamén semellaban tristes, chantados no outeiro coma unha arquitectura fantasmal e decadente no inminente solpor. Comecei a lembrar os días de escola con don Eladio, as primeiras letras; as primeiras lecturas e os primeiros soños; as primeiras aventuras que don Eladio me contara; a súa adolescencia e mocidade confluíntes coa adolescencia e mocidade do propio século XX —don Eladio nacera en 1909—.
     Desde moi novo sentira que os limiares da aldea o esganaban, que esmagaban as súas arelas de aventureiro indómito. Amaba, confesárame con franqueza, a nosa pequena aldea, coas súas carballeiras mestas, co aire sempre enfeitado daquela lucidez case máxica que aínda relembraba da súa nenez, co seu nacente río de augas nidias e poderosas e cos outeiros dos arredores —aqueles dondos bicarolos poboados de mil chíos de lavercas e andoriñas—, pero decatábase de que alí esmorecía o seu espírito, engulidor de horizontes e famento dunha liberdade infinda que na aldea nunca sería quen de atopar.
     Nunha ocasión, cando tiña once anos e estando só na devesa que había entre os dous cumes máis sobranceiros de Trasdomonte, na busca de niños e deixando ben camuflados os ichós para cazar rulas, viu unha loba que andaba a zanfonear polos arredores. Colleu medo ó ver que se achegaba a cada pouco e ocorréuselle aparentar, nun acto inconsciente de supervivencia, que morría do sobresalto, para ver se dele xeito enganaba a animalia. Deu en abaixarse e por fin ficou no chan finxindo estar morto. A loba, cando viu que Eladio permanecía inmóbil, achegouse aínda máis e comezou a esporriñar ó seu redor e a cubrilo con fentos e ramallos. Eladio pensaba para si que o facía para ocultar a súa presa a outros posibles depredadores e contiña todo o que podía o alento, que se lle disparata, irrefreable, desde os pulmóns.
     Cando a loba o deixou quedar daquel xeito no monte para ir na procura do resto da manda e o mozo estimou que xa ía o bastante lonxe, púxose de pé dun chimpo e botou a correr a salta bardales pola faldra do monte abaixo ata quedar sen folgos. Cando chegou á aldea, semellaba ter visto a mesma morte. Nada máis pór os pés no limiar da casa caeu redondo coma un boneco de trapo e, despois de o levaren á cama, botou unha semana sen probar bocado e delirando. Anos despois, cando tiña quince e xa comezaba a aquecerlle andar de ruada, ó volver de anoitecida dunha foliada que se armara na aldea do lado, volveu ver outros tres lobos parados a carón da ponte de Fundouteiro que o ollaban en fite coma seis ollos infernais e ameazantes e, da impresión, ficou sen fala de novo outra semana.
     De alí a pouco tempo, aparecéuselle por primeira vez Raúl, o "espírito da figueira". Aquel espírito pertencía a un mozote que se dedicara, anos atrás, a roubar froitas nas hortas veciñais. Rubindo o muro da horta do igrexario, caéralle na cabeza unha laxe da parte superior do muro e morrera desangrado. Desde a súa morte, coa súa ausente presencia de defunto xoanciño, dondo e murcho, aparecíase no camiño a quen pasaba e pedíalle figos, porque el, malpocado ectoplasma, non era quen de collelos a pesar da súa calidade de ingravidez e volatilidade e o poder que tiña para voar. E isto era así ó se lle resistir o uso desas capacidades xustamente ali onde sufrira o accidente que rematara coa súa vida terreal —estultos caprichos territoriais da Parca—. O día que atopou a Eladio, os dous trabaron amizade. Eladio agatuñou polo muro e deulle cantos figos quixo, e como os mortos non fartan, tivo unha enchente tan mernorable que ata arrotou por vez primeira desde que perdera a vida mundana. Os arrotos dos mortos teñen un case indefinible cheiro a friaxe e a balor que só se lles vai coa canícula.
     Desde entón, o "espírito da figueira", que é coma dicir o vitalicio (mortalicio quitais) gardián do igrexario, sempre agradeceu a Eladio aquela nutriz deferencia, e sempre o axudaría, de alí en diante, en todas cantas ocasións Eladio precisou del.
     Tamén chegou a contarme que, noutra das súas acostumadas excursións polo monte, perdérase nunha brétema mexona e tupida, esa clase de néboa que, de tan húmida, convértese en orballo. É ben sabido que, despois de andar algún tempo nesa bruma, que volve molura o aire e a chuvia morriñenta, o pensamento emborracha e un perde o norte por forza.
     Eladio fora dar a unha estrabiza pegada a unha soedosa casa que pertencía a unha família labrega de Millerada, a máis dunha ducia de quilómetros de onde saíra. O home da casa, sendo xa case noite, collera un facho e levárao de volta a Trasdomonte. Esa involuntaria aventura quedáralle para sempre estampada nos miolos a don Eladio. Relatábama a cada pouco, debuxando aquel rostro que sempre semellaba soportar unha enorme lousa de nostalxia, polos tempos idos e pola lembranza da súa xuventude.
     Estas e outras meadas detallábamas coma se as volvese a vivir o bo de don Eladio, que acubillaba, sempre aceso, aquel vagalume de saudade no pensamento.
     Cando Eladio se fixo adulto, entrando na década dos trinta, foi ceibando por fin aquel seu espírito bohemio e vadío, aquela súa alma moinante de nómade indobregable.
     En canto tivo oportunidade, cobrou a súa primeira débeda con aquel alento de aventura, que era ver a mar. Viaxou un día a Vigo e, desde aquela, atrapouno esa enfermidade dos que se namoran perdidamente dos reinos de Poseidón. Xa para sempre, enfermaría de soidade cando, polo mundo adiante, osmase calquera mar allea, que irrevogablemente Ile lembraría á mar de Vigo, porque todas as mares son unha, todas se confabulan e maquinan a mesma ardentía, de todas emana o mesmo recendo de liberdade e de vida.
     A curiosa e oculta filosofía que da vida tiña don Eladio impedía ver máis aló do que el, voluntariamente, deixaba traslucir, pero aqueles ollos abeiraban invariablemente, con pouco que se soubesen ler, segredos e lances achacables a un heroe nada altivo, ou a unha caste de antiheroes dignos de mellor aura.
     E, dito esto, non teremos mellor ocasión para describir a aquel mestre e home de mundo que foi don Eladio. Era, segundo contaba e xa de neno, de cor moura e con abundantes guedellas. Tanto que contrastaba con aqueloutras figuras esbrancuxadas e motilonas dos picariños que con el acudían á escola da aldea, a mesma na que, anos despois, el mesmo compartiría os seus coñecementos e as súas insólitas experiencias comigo. Ningún tería, adiviño eu, aquela cor e aquela complexión de efebo grego que de seguro portaría Eladio xa desde a nenez.
     Conforme ía medrando, íase formando nel unha decidida e indomeable vontade que acompanaba a aquel físico a cada paso máis rotundo e airoso. Tamén se ía imprimindo nos seus ollos, verde gaio, aquela ollada transparente e paroleira coma a propia mar sen segredos, sen cautelas. Era, sen embargo, axuizado no seu comportamento, sen ese flus fanfurriñeiro que outros facían seu, coma unha pose, cando ían tendo corpo e se facían mozos.
     Tampouco se lle daba, coma á maior parte deles, por se pór foncho para cativar a atención das mozas. Eso era algo que non Ile facía falta, porque non tiña paría, e daba a imaxe perfecta, de fío a fondo, dun cabaleiro. As mozas, aínda as máis reservadas e circunspectas, reloucaban por el.
     El só facía caso de Sabela, pel de bronce, rapariga fermosa coma un albor de verán, dun ollar vago, case imperceptiblemente vesgo, que lle proporcionaba unha pincelada de beleza doce e exótica. A Eladio fóiselle facendo cada vez máis imposible fuxir daquela ollada perdida e húmida, como de néboa durmida, de Sabela. Cada intre con ela duraba unha delicia. Os dous se aviñan moi ben e, como dicían as vellas de Trasdomonte, facían moi bo caldo. Pero cando máis namorados estaban —ás veces a vida vólvese un repentino manto de dor— a ela declaróuselle o mal cansado con tal teima que a levou á tumba en pouco tempo. A Eladio aquelo deixouno sen gonzos, coma cucado. En pouco tempo, descubrira o amor máis grande e a máis grande das penas, a pena de amor, a morte do Amor —Eros e Thanatos, sempre tan fatalmente preto, sempre en fatal aperta—.
     En moito tempo, non comeu nen a penas durmiu. A súa coita era tan fonda que el mesmo estivo nun tris de coller o mal do aire, de non coidarse. Todo ese tempo ficou desleixado, atado á vida escasamente por un fío exánime, coma unha embigueira invisible e laxa.
     Aquela súa dor de amor, aquela ausencia irremediable, deixou na súa figura temporalmente feble a imaxe sombriza da morte. Pouco a pouco, foi volvendo á existencia, primeiro sobrevivindo e collendo azos, despois recuperando aquela vitalidade que o emparellaba coas almas erradías e cos cus sen asento. Volveu de novo a ter a voracidade de vivir que sempre tivera, a sentir que o ánimo o chamaba a empresas incertas e arcanas. Foi entón cando decidiu enrolarse naquel mercante que había ser o principio da súa futura adversidade. Un mercante que se dirixía ó outro extremo do mundo, ás illas Sulawesi, tamén coñecidas coma as Célebes, e mesmo en tempos coma unha illa máis das Indias Orientais Holandesas, á súa vez integradas no Gran Arquipélago asiático.
     Unha mañá de maio do ano 1932, saíu de Trasdomonte Eladio cargado cunha lixeira equipaxe. Cando chegou ó porto de Vigo, a mar estaba calma e maxestosa, chamando a aventurarse na súa inmensidade. Desde o peirao, dun chimpo, incorporouse ó seu novo lar, á súa recén estreada nova vida, ó barco no que viviría a mar desde as entrañas da mar, que é como se vive a mar de verdade.
     Con quen primeiro se atopou non foi co capitán, senón co cocifleiro, Servando, un home novo coma el. Servando era pequeno, gordo e panzudo, coma un bocho, dunha malfeitura case paranormal. Tiña ademais a pel da cara toda asarabullada, coma se se tivese exposto ó sol cun coadoiro. Foi Servando quen lle presentou ó resto da dotación do mercante. Primeiro, ó capitán, Matías —"Burrumbio" de mal nome, porque lle gustaban moito a troula e a bebedela, estivese na mar ou en terra— que tiña unha barba longa coma se nacese con ela, e falaba con voz de rouquén, coma se adoito viñese de se erguer dunha chispa de moito alcol e moito tabaco, o que era probable e aínda palpable todos os días do ano. Despois a Xaneiro, coñecido así, polo apelido. Un home xa velleiro, algo chouso de entendemento e a piques de se retirar da mar para sempre, que abeiraba no seu pequeno corpo unha mestura de ledicia por deixar dunha vez o perigo e de morriña pola mesma causa. Xaneiro fora, de mozo, gaiteiro, e mesmo tivera ocasión —contárallo a Eladio cando este Ile lixo de onde procedía— de se lucir nalgunha foliada de Trasdomonte acompañando ó celebérrimo Gaiteiro de Soutelo, Avelino Cachafeiro, o mellor gaiteiro que, segundo Castelao, tivo a música tradicional galega. Tamén lle presentou a Pedro, o temoneiro, "Cachapelada" —alcume que debía a unha alopecia precoz que o tiña sempre sumido nun abatemento medio finxido e medio real—. Pedro era corazón supervivente de mil naufraxios, amorosos —químicos polo tanto— en terra, e demasiado físicos na mar. E por último a Pacucho e ós dous xemelgos de Tenorio, Antón e Lois. Pacucho era mariñeiro de poucas palabras, pechado en si mesmo. Home de pouca estatura pero moi baril, de cerna dura, traballara de estibador antes de se botar a navegar. Dicían as malas linguas que matara á muller porque sabía que o enganaba co carpinteiro da súa aldea, é dicir que, cando el ía á mar, ela ía amar ó carpinteiro. Disque a enterrara no horto que tiñan detrás da casa, debaixo dunha laranxeira, e cando volvía a terra, íalle rezar porque no fondo seguía a querela e nunca se perdoara a si mesmo facer o que fixera. Pero eso era o que dicían as malas linguas. Os xemelgos eran os cerraportelos da tripulación, os máis noviños —nin tan sequera embarbeceran—. Os dous tiñan as pernas carrancholas, quince anos —coma o capitán de Xulio Verne— e moita vida, por moi barriolos que estiveran aínda nalgúns asuntos. Nunca poñían eivas ó traballo e sempre estaban prestos e dispostos a axudar a quen fixese falta. Eran a ledicia da tripulación. Había moitos máis homes na dotación —só nas caldeiras traballaban preto da vintena—, pero naquel momento aínda non chegaran. Fóronse sumando despois, e Eladio foinos coñecendo xa durante a travesía.
     Fixéronse á mar cedo, cando aínda o sol comezaba a escribir sobre a auga co seu pincel roibén marelecido. Conforme se ían distanciando do peirao, a terra ía semellando unha gavela de esvaídas cores mesturadas e confundidas coma unha lea de fogares, leiras e outeiros na lonxanía, semellando que a paisaxe era obra de Cezanne.
     A partir dese intre, dese adeus á terra firme, o inimaxinable comezou a se converter en cotián e as lembranzas a arremuiñárselle no maxín ó bo de don Eladio.
     Cando levaban unha semana de navegación, estando unha tarde na bodega do barco, Eladio sentiu un estrondo do outro lado dunha porta. Preguntouse qué ou quén podería ser o causante e, de socate, botou man do tirador da porta bruscamente para tratar de atopar a resposta. Do outro lado, caído no chan, estaba Raúl, "o espírito da figueira', despois de bater contra un saco de patacas e mancarse nunha canela. Laiándose no chan e dicindo para si cómo podería ter topado co saco se el era tan só un aparecido, unha sinxela ánima sen acougo no purgatorio, declaroulle a Eladio, antes de que este o inquirira, cómo fora que o seguira desde a aldea e cómo, desde que chegaran ó barco, botara toda a semana sen probar bocado, e nesa tarefa, procurando compango, fora na que se vivera de fociños ó chan por mor do pequeno accidente. Tralo breve relatorio de Raúl, espírito apampado, Eladio, aínda medio anoxado, foille buscar algo de pitanza sen lles dicir nada ás compañeiros de periplo e levoullo ó insubstancial pero lamento amigo.
     Raúl tiña, coma todo fantasma que se prece, a potestade para se mostrar visible só a quen quería, e eso deu lugar a máis dun equívoco, posto que tamén máis dun tripulante oíu e viu, nos días posteriores, a Eladio falando só e aspaneando cos brazos en acenos só entendibles cando un debate con outro, ata que el se daba conta do potencial ridículo e facía coma que cantaba, escenificando o cantar con novos acenos, agora xa consciente da presencia do observador, estravado de todos os xeitos.
     E así foi como don Eladio tivo de andar coidando do "espírito da figueira", entón temporalmente trocado en "espírito da navieira"; é un dicir, porque non estando práctico en travesía ningunha, Raúl deu en trousar toda a semana seguinte —ata que se acostumou ó caprichoso abalo do barco— a comida que Eladio lle procuraba, amosando, e non era a primeira, outra das súas particularidades, por outro lado máis propia dun vivente ca dun fenecido que causara baixa xa había certo tempo no mundo dos andantes.
     Non era a primeira nin había ser a derradeira, porque avantando a náutica derrota declaróuselle —pago e repercusión da esaxerada condición de larpán que manifestaba para non ser vivo— unha incontinente e irrefreable furriqueira que lle ocasionou mil desventuras. Aquel andar de cicho era un mal vivir e un continuo desmiuzarse coma se fose broa, con música nada agradable ós oídos dos tripulantes, que non vían pero si escoitaban o esbroarse de Raúl cando —e foi moi a miúdo naqueles días— este se vía precisado de facer o recadiño alí onde se atopara, baixándose e arremangando as pezas traseiras antes de irse de corripias e ciscarse nos calzóns.
     O perfume que Raúl ía deixando na bodega comezou a orixinar culpas mal botadas e rifas entre os tripulantes. Don Eladio cavilou entón en dicirlles a todos cal era a orixe daquel cadoiro incesarite de cagallóns e de fedores, pero desistiu por medo a que o tomaran por tolo se lles contaba a verdade do conto.
     Ó final foi mellorando Raúl e foise esquecendo aquela fase da viaxe, escatolóxica por duplicado se nos atemos á dobre e contradictoria acepción que da verba escatoloxía nos daría un lexicógrafo, relativa ós excrementos por un lado, e polo outro á vida de ultratumba, señas propiedades que reunía Raúl —alomenos unha contra o seu gusto— naqueles infaustos días de fulminante cagarría.
     E así, nestas circunstancias, foi como me confiou don Eladio que chegara o "Laertes II" —a presentación dos tripulantes fixéranos esquecer que así se chamaba a embarcación— á súa primeira escala, e quixo a casualidade, para non darmos saído de vez do asunto que traïamos entre mans, que o porto de arribada pertencese ó antigo Bantustan, un territorio de Sudáfrica barrado polo Indico que, andando o tempo, e aí fica a amecedura, trocaría o seu nome polo de Ciskei —aínda que non creo que no troco tivese nada que ver a moi remota lembranza dun espírito cagainas que deixara fonda pegada nas pituitarias da tripulación daquela pioneira e insólita viaxe de don Eladio ó outro extremo do mundo—.
     Chegados a terra firme, os primeiros en baixar foron os dous xemelgos, Pedro o temoneiro e mais Eladio. En vista de que tiñan un día de folganza autorizado polo capitán, a estes catro, que resultaron ser os máis propensos á ventura e á aventura, déuselles por alugaren unha non moi ortodoxa raza de piragua motorizada e por se adentraren no río da rexión, do que don Eladio non lembraba o nome cando me transmitía a historia.
     Aló se foron os arremedos de exploradores á vaiche boa polo río, fluvionautas improvisados ou ribeireños de saldo, sen máis preocupación cá de relembrar o camiño navegado para cando fose mester virse de volta. Atoparon, ó pouco de partir, unha caste de illa de pouca extensión, cunha vexetación moi mesta que a tinguía dunha cor medio azourida. A xa ben distancia dela, algo así coma un embarcadoiro primitivo ateigado dunhas barcazas non menos arcaicas, revelaba a presencia dunha comunidade por forza non moi lonxana.
     Decidiron internarse ata onde atoparan asomos de poboamento, respondendo á curiosidade innata que nos homes aventureiros equivale a aqueloutra curiosidade científica tamén conxénita dos que, como Copérnico, non se abandonaron ó pensamento de que non quedaba nada por descubrir, gabable actitude á que debemos hoxe que o Sol non siga a dar voltas ó redor da terra, como querían todos os comesantos contemporáneos do insigne astrónomo.
     Ó pouco de deixar o río, Pedro o temoneiro ollou de enxisgo cara a algo que rebulía nunha matogueira. Avantou un chisco, arrodeándoa, e na parte traseira desta mostrouse un monstro mostrenco que semellaba saír da mesma rolada ca un estraño lobicán. A anómala animalia, descuberta, deu en ladrar e en ensinar unha dentamia pouco chamadora a se acaroar. Pero o peor non foi a ameaza da fera, que non pasaba de ser un arremedo de afouta resposta ó seu propio medo, senón que, co seu boureo insistente, comezou a aparecer unha catropea de negros tamén boureantes, portando cadansúa escanada lanza, ateigados de violentas cores nas facianas e atacados todos do baile de San Vito ou dunha perlesía coral, colérica e coreográfica, que semellaba dirixir un corifeo emperiquitado de desiguais e charramangueiros farrapos e unha enorme caroza, aínda máis levado da breca cós do rabaño de bulebules, batendo cun pao no chan con tal ímpeto e frenesí que mesmo parecía estar na procura de obter un pozo ben fondo. A Eladio aquela disposición de ánimo veloz e belicista, unida á ultraornamentación do personaxe e á batente batuta que portaba con tanta teimosía, deulle a supor que o tal sería o feiticeiro.
     Un medo pouco menos ca cerval foise apoderando dos catro valentes expedicionarios en vendo a nunca mellor dita merenda de negros. Por un intre, toda aquela maquinaria humana de bailaretes escuros parou de menear pés e brazos a un sinal tácito do adaíl entroidado —o suposto taumaturgo aborixe o propio especime comezou entón unha estraña algueirada de imposibles verbas e convulsos acenos. Ante a locuaz loucura do feiticeiro —orate de remateque semellaba unha zanfona con pernas, os catro tripulantes do "Laertes II" ollaban uns cara ós outros sen saber que facer nen que dicir.
     A Eladio ocorréuselle entón, válida e valedora idea, acender un chisqueiro galego que levaba no peto. Os indíxenas comecían xa o lume de acendedores creados polo home, porque a distancia á zona civilizada da costa non era tanta que non tivese, de seguro, permitido xa algún intercambio no pasado recente (recente entón, agora lonxano), pero aquel exemplar de chisqueiro foi o que lles fixo certa gracia ou causou insólita curiosidade.
     O certo é que os cativou a todos, e todos se puxeron a dar voltas derredor do prodixioso expendedor de fume galaico, trocando a marea informe da espasmódica danza por un fusionado e mainiño movemento, acompañado e acompañado dun son case unánime que as gorxas dos salvaxes emitían agora nunha harmonía máis apazugante.
     E así, o que semellaba que ía dar lugar a un ágape no que a Eladio e ós tres compañeiros non lles apetecería moito participar —máis ca nada por barruntar que a cada paso cobraba máis fortes pulos a idea de que o farían de modo pasivo, é dicir, servindo eles de prato forte— foi paseniñamente mudando nun convite amistoso e no que eles os catro ocuparían o posto de honra a carón do feiticeiro falangueiro e mais do xefe da comunidade, que non aparecera na incursión, pero que os agardaba na aldeúcha a onde os conduciron rematado o lance das lanzais lanzas danzando, sentado nun trono relucente (con incrustacións de coruscantes pedras de todas as cores do arco da vella) e circundado das supostas belezas locais, seladas todas co estigma da esteatopixia, nunha imaxe idílica da bela e as bestas, sempre que tomasemos coma bela a preciosa cadeira na que o reicimo pousaba os seus reais, e coma bestas a todas e todos os demais sen exclusión do propio rei, sedente reflexo do demo negro. Aquel cadro ficou gravado xa para sempre no maxín de don Eladio, que sempre sorría, anos despois, cando relembraba a histriónica situación de marras. Tamén se lembraba de que houbera algo que, a pesar da boa harmonía á que deu paso a inicial e pouco amigable recepción, non Iles deixaran contemplar. Era unha escultura de madeira de considerables proporcións que ocultaran trala entrada na aldeúcha. Era o tótem da tribo, tótem tabú para os catro —cousas da gradación sagra e identitaria das tribos—.
     Unha vez rematada a merenda de negros sen blancos de condimento e, loxicamente, desprendidos do próvido chisqueiro que lles procurara a salvación, os catro decidiron que xa estaba ben de aventura polo momento e volveron, agora río abaixo, ó punto de partida, é dicir, ó "Laertes II', atracado no peirao como o deixaran á ida.
     Cando relataron a historia ós restantes membros da tripulación, houbo risas a esgalla. Mesmo Raúl, o espírito larpán, que se entretima dando boa conta dunha sandía ó fondo do corredor no que estaban todos, ollou con rostro rideiro cara a don Eladio a un tempo que meneaba a man libre indicando que de boa se librara o cuarteto de neófitos batedores.
     Pasada que foi esta abraiante escala, o "Laertes II" puxo, ó día seguinte, de novo proa ó seu destino, o porto de Ujungpandang —que os occidentais coñecemos coma Macassar—, no occidente das orientais illas Célebes ou Sulawesi. Chegados ó arquipélago indonesio, o barco houbo penetrar polo estreitísimo estreito da Sonda, onde semella que se queren bicar as illas de Xava e Sumatra, para acceder á mar de Xava e poder así enfrontar o tramo final, cunha pequena viraxe ó norte alí onde a mar de Xava se converte na mar de Flores. En Macassar, escarmentados os inquedos expedicionarios da costa africana, ninguén tivo mentes de se pór noutra aventura e dedicáronse a cumprir estrictamente o que alí foran facer, que era incorporar o cargamento que ían buscar ás bodegas do "Laertes II'. A mercadoría era variada: o café, de mellor calidade segundo os ententidos có da propia Xava, os cocos, o arroz, a noz moscada, o cacao, a copra e os tecidos de algodón, productos tradicionais da zona e de singular importancia para o comercio europeo. O "Laertes II" pertencía a unha compañía con moi bos contactos entre as autoridades do protectorado holandés. Precisamente en Macassar residían as autoridades holandesas desde que o gobernador bátavo Van Diemen concluíra un tratado co rei de Macassar na segunda metade do século XVII.
     Trala operación de carga, que durou dous días, e unha vez ateigadas as bodegas, a tripulación descansou unha terceira xornada antes de pór rumbo, de novo, á costa atlántica. Esa xornada, aínda sen propósitos aventureiros, serviulle a Eladio para apreciar o fermoso ceo das Célebes e o clima, moi salubre en xeral e moi salobre en particular pola inmediatez da mar, cualidades que lle conferen a toda a illa unha rara exención de doenzas endémicas, tan abondosas noutras rexións tropicais. Observou así mesmo as particulares chairas que se estendían entre os territorios costeiros e os altos cumes dos volcáns. Nesas chairas, resto do terciario, as riquezas minerais eran, ó parecer, considerables, con minas de hulla de gran calidade e tamén copiosos filóns cúpricos.
     Don Eladio era curioso por natureza, e non podía deixar de se interesar polas terras que visitaba, así fose un só día o que tivera para albeitar novos coñecementos e novas formas de vida. Coincidiu, a xornada de lecer, ser día dun raro mercado na zona portuaria de Macassar, e nel fíxose con dúas espadas e media ducía de puñais dos tradicionais na rexión, labrados de mineral de ferro e de pamor, dos cales conservo eu hoxe un dos exemplares que don Eladio me regalaría anos despois.
     O cuarto día da estada do 'Laertes II' en Macassar foi xa, polo tanto, o da partida da viaxe de volta. Saíron novamente cedo e enfrontaron a proa á mar de Flores.
     Pero velaí que moitas veces o demo non ten que facer e busca, e ás poucas horas de saíren desencadeouse un tifón tan feroz que, no punto en que conflúen o meridiano que sinala os 118° de lonxitude Leste e o paralelo que marca os 7° de latitude Sur, nas proximidades do arquipélago de Kepulauan Tengah, foron desviados máis ó sur da ruta de navegación, cara ó pequeno arquipélago de Pulau Satengar. Foi de tal crueza e virulencia o furacán que, en poucos minutos, o mercante naufragou sen que nin o temoneiro nin o capitán puidesen facer nada por rescatalo daquelas gadoupas de auga que se erguían ata pasar por riba da embarcación na embravecida e avolta mar.
     Cando Eladio se quixo dar conta do tráxico escenario, estaba no medio das procelosas augas agarrado, coma lámparo á rocha, a un madeiro provindencial que se ceibara do barco no intre do cataclismo. E así pasou non soubo moi ben cantas amargas horas aferrado á vida na inmensidade das augas, ata que albiscou o que parecía ser terra, brumosamente ó lonxe.
     A praia na que rematou a súa malfadada viaxe ofrecía, pese á desgracia, un aspecto dobremente acolledor, polo que tiña de desesperada salvación da vida para quen xa non contaba que puidera chegar a salvala e porque, de verdade, semellaba un paraíso pintado coma os que o galo Gauguin legou á arte, aínda que representando terras doutras latitudes, non menos exóticas.
     Durmiu toda a fatiga que acumulara na mar e, cando espertou ollou —non podía ser doutro xeito—, o "espírito da figueira" ó seu lado, único supervivente —se se pode chamar supervivente a un falecido— que con el quedaba da fatídica circunstancia que acontecera. Alí se viron, por tanto, un morto de cansazo e un morto descansado —Raúl chegara como chegan os espíritos, polo aire—, os dous vivos e falantes. E deste penoso xeito se atopou sen saber moi ben que facer o pobre Eladio, triste parodia e nova encarnación de Robinsón Crusoe, con Raúl incorporando a un incorporal Venres.
     Aí comezou a se deter o tempo, a perder o seu valor habitual para gañar outro ben distinto que casaba co desespero e coa desesperanza. De todos os xeitos Eladio daba, parellamente ó personaxe de Defoe, as gracias a Deus por lle permitir salvar a vida, aínda que o condenara a vivir, por non sabía canto tempo, no obrigado illamento dunha fermosa illa, pero illa ó cabo.
     Don Eladio aprendeu naquel tempo de forzado ascetismo a conversar con Deus, axudando a formar un trío ben desparello de faladoiro, composto dun vivo, dun morto vivente e de quen os creara ós dous, segundo a crenza de don Eladio, crente sincero, amigo franco de Deus aínda que non tanto dos seus ministros na terra.
     Nos primeiros días trala arribada dedicáronse Eladio e Raúl a percorrer a ínsula que os acollera. Así, viron que despois da praia se estendía un ermo vasto e chan, e onde este remataba nacía unha foresta tamén largacía, dunha mestura que contrastaba grandemente co ermo. Entretecíanse nela árbores e arbustos de todas as clases, cores e tamaños. Decidiron tamén bautizala, aínda que de seguro xa o estaría, porque non se emprazaba tan lonxe das rutas comerciais, co nome de "A Galleira", que é como chamaban á terra vernácula os canteiros de Trasdomonte no seu verbo ou latín.
     Dedicáronse tamén a se procurar acubillo, que foron construíndo con madeiras e terras barrentas, ensamblando unhas e outras ata acadar unha choupana ben acolledora e abeirada. Unha árbore que lles deu bo uso foi unha —doada de traballar e aínda lixeira— que se asemellaba moito á aciñeira.
     Por outro lado, non tiveron a mesma sorte ca Crusoe á hora de poder rescatar efectos e alimentos do barco, pero si que algúns restos e mesmo algúns libros e ferramentas foron parar á praia desde o que quedara a flotación do barco. Puxeron a secar todo o que a mar lles devolveu e atoparon entre os libros que mellor se conservaran, dentro dunha arca que flotou ata a enseada próxima a onde emprazaran a casopa, un exemplar da Biblia, unha Ilíada, as dúas partes do Quixote, un exemplar en francés das Flores do mal de Baudelaire e as Follas Novas de Rosalía. Pertenceran todos á biblioteca que tiña no camarote o capitán.
     Comezou Eladio a ler as Flores do mal, e caeu na conta de que —paradoxalmente se nos atemos ó que nos dí a fonética interlingüística Baudelaire non era bo de ler, porque entre outras razóns el tiña o francés algo oublié e a poesía ten ademais acertos intraducibles se non se está moi ó corrente das ocorrencias do outro idioma —traduttore, traditore—. Desistiu polo tanto, alomenos por aquel momento, e déuselle entón pola Biblia, na que sempre se redescobren por forza asuntos e personaxes que un cría sabidos. A lectura supúxolle a don Eladio, loxicamente, un alivio ás fases de fastío que o atacaban cando se fartaba das conversas consigo mesmo, con Raúl, con Deus ou a tres bandas. Aínda así, non eran moi frecuentes tales fases, xa que sempre tiñan en que andar facendo, desfacendo ou restaurando dentro do pequeno acampamento que xa ían tendo ó cabo da praia, alí onde comezaban as rochas e as elevacións a servirlles de parapeto.
     En todos os traballos, por fin, Raúl foille moi útil a Eladio, axudándoo en todo o que podía e nalgunhas cousas que a un humano lle resultarían imposibles, coma manterse vixiante durante días e noites —Raúl non precisaba durmir, xa que fora espertado do soño eterno para non volver a pegar ollo por se houbera algún perigo ou mesmo por se pasara algunha embarcación a deshora que Eladio non fora quen de ollar. A tal fin, ergueron unha especie de atalaia no cantil desde a cal Raúl se esforzaba en estar á espreita de posibles embarcacións
     Se alguén pensase que Raúl podería ter virado a situación na que estaban, por ter o poder de viaxar no aire, aclararemos que as distancias que podía percorrer o espírito da figueira coa súa capacidade aeromotriz non pasaban duns poucos quilómetros, quizais aínda menos na mar, posto que dalgún xeito tiña que estar aferrado a unha caste de embigueira telúrica que o vencellase en todo momento coa terra firme —os defuntos, máis se cabe os exhumados, saben moito por eso do humus da nai terra, que non lles fixo deleite, pero si de leito—. Para o que si lle servía a Raúl o atributo da viaxe aérea era para outear sen problema desde a atalaia construída. Así podía ver moitas veces Eladio o bo fantasma dando paseos polo aire da praia coma unha proxección holográfica que tiña algo de parafernalia futurista, sendo sen embargo como era sinxelamente algo tan tradicional coma uri espírito galego voantín, esculcante e comellón.
     Toda esta operación serviria de algo, respecto á posibilidade de saíren daquel cárcere amplo e paradisíaco, se non fose porque Raúl tiña moi minguada a súa potencia visual, máis se cabe ó lonxe, pois era espírito bastante miope. En realidade, na distancia, vía menos ca un ciclope breco, e aínda se vía menos favorecido na esculca porque, como é sabido, todo en exceso é malo, e así como a escaseza de luz non deixa ver, a sobreabundancia dela tamén impide unha boa visión, e naquelas praias incidía unha luz fortísima e cegadora desde a alba ó solpor. O que ocorría era que Raúl, espírito vergoñento, non queria dicirlle nada a Eladio da súa eiva óptica, e este confiaba cegamente no cego fantasma.
     Por eso, a pesar dos esforzos vans e da canseira nos ollos de Raúl, pasaron cinco embarcacións no prazo do primeiro ano que botaron na illa sen que Raúl albiscara as súas luces, porque a mala ventura quixo que todas pasaran de noite, cando Eladio durmía no interior da casopa. Tampouco os das embarcacións deberan de ter ollado as cacharelas que Eladio acendía na praia e nos cantís.
     E si, xa pasara un ano. Para anotar as xornadas, Eladio non imitou ó pobre Robinsón coas súas amósegas no poste. Argallou outro sistema, que consistía en ir collendo pedras dun coiñal inesgotable que proviría da forte erosión no fondo dos cantís, e ir facendo con elas unha construcción a guisa de moricos de cachotería que sempre tiñan o mesmo número de coios, cincuenta cada un, co que só levaban algo de traballo para saber, no oitavo, cal era o coio que cumpría o ano, pero sinalábano cunha tintura que extraían das zonas brañentas do ermo e solucionaban deste xeito o asunto da datación.
     Nese primeiro ano acometeron varias tentativas de se iren da illa, construíndo varias almadías con troncos de árbores de mediano fuste, co fin de que non fosen moi pesadas nin moi febles as sinxelas embarcacións. Despois de diversos ensaios, déronse por vencidos ó ver que a marea, máis tarde ou máis cedo, sempre os devolvía á praia da que saíran ou a algunha outra cala da illa, cando non ós esgrevios cantís, dos que tiñan que fuxir manobrando como mal podían na improvisada e inconsistente embarcación, sabedores de que ó día seguinte non os deixarían facer nada as maniotas provocados polo esforzo excepcional.
     Para a alimentación foron atopando, na mestura da foresta, árbores frutais de moi variadas castes, e mesmo deron cunha especie de figueira de figos moi doces que fixo as delicias de Raúl, non só pola suculencia, senón por unha substancia das que contiñan, que procuraba tamén unha doce embriaguez, e así non era raro contemplar a Raúl despois de comer serpeando e facendo debenos no aire da praia, cun sorriso de gozo indescifrable. Completábana coa abundancia de moluscos e crustáceos de razas saborosas, e tamén gracias á pesca que Eladio obtiña cunha rede que el mesmo tecera a base de resistentes cordeis, tirados dos filamentos da noz betel, que proliferaba na foresta da illa. Pero a Eladio aquecíalle de cando en vez comer algo de carne, e aí foille de ben axuda Raúl, que nunha internada á foresta descubriu unha sorte de galináceo bastante zoupón e doado de cazar, mellor aínda se temos en conta a habelencia que desde neno tiña Eladio en armar ichós. Así conqueriron unha dieta rica e abundante que lles permitía variar con certa frecuencia de manxar. Aínda así, na maior parte das ocasións, Raúl preferia a monodieta irrenunciable dos seus queridos figos, agora con máis razón ca nunca, pola ebria dozura e a doce ebriedade que lle procuraban.
     A comezos do segundo ano de estada, entroulle a Eladio unha pequena depresión na que se comparaba a si mesmo coa illa. O home non deixa de ser tamén unha illa, un anaco de carne arrodeado de morte por todas partes, e Eladio non pensaba en Raúl cando matinaba esas cousas, senón na propia soidade, aínda con Raúl ó lado. Pensou tamén moitas veces que, se algún día volvía á civilización, había incrementar os seus lazos coa humanidade, con todo becho vivente, porque agora si que non entendía nada, el que xa non os entendera moi ben antes, ós misántropos, verdadeiros robinsóns voluntarios na illa da súa propia soidade. ¿Que faría no seu sitio un misántropo, máis ca desexar ter a alguén con quen falar, con quen compartir o pouco que tiña? E de seguro que maldiría ser misántropo todo o tempo que antes o fose.
     Cando Ile foi desaparecendo o estado depresivo, reflexionou que o seu tampouco era tan grave. Tiña a Raúl, un verdadeiro amigo. ¿Que importaba que estivese morto, se obraba, falaba e se comportaba coma un vivo e, aínda diría, mellor ca moitos vivos? El mesmo coñecera vivos con menos viveza ca Raúl. Un dos síntomas de intelixencia normal é a capacidade para captar a retranca, e Raúl percibíaa mellor ca algúns vivos cos que Eladio falara na súa vida. ¿Que máis podía pedir entón se tiña un interlocutor máis ou menos espelido, dentro da súa eiva, e con experiencia na morte vivida e mais na vida morrida?
     Tamén nese segundo ano, houbo unha ocasión na que pasou un barco que Eladio ollou ben claro a pesar da lonxanía. Coma dous lóstregos, puxéronse a armar unha lumarada cos ramallos máis secos que foron atopando pola praia. En pouco tempo, tiñan montada unha cacharela. Eladio considerou que se debería de ollar ben desde o horizonte mariño, pero a ventura non quixo que aquela vez fosen descubertos os dous moradores da "Galleira". E así foron poriendo termo a aquel ano, sinalado cunha cruz nun dos coios do morico de pedra que facía o número quince. Quince moricos ameando a praia coma se fosen o curuto dunha muralla enterrada.
     No terceiro ano, a vida asentounos na illa cunha pesada lousa de conformidade. Non vían moito futuro, e por eso case se resignaban ó presente. Precisamente esa disposición de aquiescencia trocounos un pouco máis despreocupados e felices dentro da súa desventura, e a illa, paraíso abstracto no comezo da aventura, foi devindo no seu propio edén persoal e personalizado. Así a viron e a gozaron desde aquel momento, co seu ermo extenso e estéril pero fermoso ó seu xeito, coa súa preta foresta, cos seus cantís altos e rochosos desde os que contemplaban os solpores máis fermosos que don Eladio vira na súa vida, con aquel sol ciclópeo que semellaba querer conquistar o horizonte enteiro para si, e a mar, abismo devorador de colosos, que o engulía nunha dixestión pesada e lenta coma a dun réptil acrónico.
     Cada vez que ollaba a mar, Eladio lembraba aquela primeira vez na que se namorara dela, en Vigo. Lonxe estaba de sospeitar entón que ía vivir tan metido na mar e tanto tempo que logo non soñaría outra cousa cá mar, arrolándoo no sono e sendo obxecto único dos seus soños.
     O terceiro ano foi deixando paso ó cuarto, e trinta moricos do pétreo calendario pasaron a flanquear o refuxio da praia. As barbas e os cabelos dos dous illeiros —e digo dos dous porque de todos é sabido que ós mortos tampouco se lles detén na outra vida a vida capilar— semellaban as barbas e os cabelos de dous condenados a calabozos. E os farrapos, algúns aínda superviventes do material que salvaran do naufraxio e outros tecidos de vexetais de certa consistencia e densidade que atoparan na foresta, remataban de lles conferir a imaxe de dous Montecristos ós dous pobres náufragos galegos.
     Sucedeu algo novo nese cuarto ano que os fixo cambiar de zona de residencia. Nunha das incursións que facían periodicamente terra adentro, descubriron nun dos lugares que antes aínda non tiñan pisado, unha sorte de manancial de augas quentes, coma un guéiser asténico e submiso, do que abrollaba unha auga fumegante e limpa. Logo de comprobar a súa potabilidade, matinaron nas vantaxes que aquel manancial, ben conducido a outra casopa que terían de construír, podería proporcionarlles á hora de cocer o peixe e as carnes, e aínda de facer algunha caldeirada.
     Como, ademais, o lugar estaba nunha prominencia da illa, o novo emprazamento non lles impediría ter unha boa visión da lonxanía mariña, para ver se algún día a providencia por fin lles era propicia e podían abandonar o seu illamento. E así o fixeron. Mudáronse a aqueloutra zona do interior e ergueron unha nova cacharufa, esta vez empolicada e medio colgante dunha varuda e robusta árbore, rematada no teitume con follas de palmeira.
     Acabados de instalar no novo fogar arborícola, unha treboada semellante á que orixinara o naufraxio do "Laertes II' desatouse na illa, causando graves destragos no recén estreado refuxio e nos arredores.
     O que no primeiro momento parecía cobrar un ton tráxico e sen trazas de aproveitamento deu despois algún froito vantaxoso, como foi o feito de que, na foresta, a tempestade ocasionou a derruba dun bo número de árbores, co que se albiscaron algúns clareiros na mestura que antes impedía avantar e adentrarse máis na pequena selva. Así foi como descubriron que existían no interior, sen que antes as viran, palmeiras de abano e de sagú, e tamén palmeiras ananas, e mesmo aciñeiras autóctonas —semellantes ás arbores que utilizaran para crear as primeiras almadías na zona da praia—, pradairos, cedros, alelís, as árbores da pementa e do ébano, o zumaque, o bambú, que chegaba a formar pequenos bosques con exemplares de brotes comestibles, o calambang e os coqueiros.
     E deste xeito tamén descubriron novas especies de animais que engrosaron de novo a súa dieta. Dos novos manxares, destacaba unha variedade nativa de babirusa, parente oriental do porco bravo de exquisita carne e da que tamén chegarían a aproveitar o coiro para se confeccionaren novas prendas coas que aturar novas treboadas que se puideran desencadear no futuro, e para elaborar unhas mantas e uns manteis moi particulares cosendo as peles unhas a outras ata chegar ó tamaño que precisasen para cada cousa. Este animal andaba en mandas e só saía coa noitebra, polo que Eladio tivo que cavilar moito como urdirlle trampas que o sorprendesen na escuridade. Era o único xeito de o cazar.
     No arquipélago ó que pertencía a illa, a fauna presentaba uns caracteres propios de Oceanía e Papuasia, máis cós que lle correspondería por estar máis próxima e pertencer ademais a Indonesia, da que tamén herdaba algunha mestura. Distinguíase, así, por non ter un só representante da especie felina, nin elefantes, nin rinocerontes, aínda que si moitas clases de monos, crocodilos, loros, as babirusas de carne suculenta e un animal especialmente chocante: o cuscús, mamífero marsupial da familia dos falanxístidos pertencentes ó xénero falanxista, tamén denominado sinxela e curiosamente falanxista, animal sen embargo pacífico, e aínda afable, en comparación con outra clase que ía atopar Eladio non moi lonxe no tempo.
     Era raro, pois, que algunha fera se achegase polas inmediacións da nova vivenda.
     Quen si se achegaba, e sen vergoña de ningunha clase, era unha raza de moniños moi feitos, simpáticos e oufanos que tiñan o seu territorio preto do novo fogar de Eladio e Raúl. Mesmo un deles, dos máis novos do grupo, fíxose tan amigo de Raúl que ficou coma a mascota do da figueira, abandonando o seu clan.
     Pola súa banda, Eladio atopou un día de incursión na foresta un guacamaio ó que tamén adoptou como compañeiro. Non tardou moito o prénsil camarada en aprender unhas ducias de vocábulos que fixeron as delicias de Eladio, e que logo deron en se converter nas chacotas que os dos náufragos agradecían, por ser unha voz máis a que lles facía compaña, e por riba daquel xeito tan donairoso.
     Os dous, mono e guacamaio, bautizáronos cos nomes de Antón e Lois, en lembranza dos xemelgos de Tenorio, ós que substituían na ledicia e no espírito —fóra alma— de choqueirada.
     Estaba a piques de chegar o quinto ano —trinta e seis moricos de pedra tamén a piques de anunciar o ano trinta e seis do pasado século— cando se lles ocorreu tentar unha vez máis fuxir da illa —a ambición perde a moitos homes, pero os que non a tenen están perdidos por adiantado—. A idea xurdiu porque tiñan visto pequenas mandas de babirusas botarse a nadar e desaparecer no horizonte. Eran animais de destro nadar que cubrían —co tempo foron caendo na conta— treitos entre illas para se desprazaren dunhas a outras. Supuxeron pois que non podían estar moi lonxe outras illas máis grandes e de seguro poboadas. Puxéronse de novo mans á obra e, cos novos tipos de madeiras que ían obtendo das interioridades da mestura agora clareada e rareada, construíron unha eficaz embarcación para resistir en mar aberta, fornecéronse previsoramente de víveres para moitas xornadas e montaron no batel os dous novos compañeiros, mono e guacamaio, para dar comezo á viaxe.
     Conforme se ían alonxando —semellaba por fin e por unha vez que con boa traza de que a marca non os volvese á praia— íalles entrando ós dous un arreguizo de saudade, coma se lles encollese a tona maimiña da alma. Custáballes abandonar o que fora durante cinco anos o seu fogar, tamén a súa prisión, o seu cárcere paradisíaco. O home, animal de costumes, é un becho raro que de seguido se afai a calquera lugar, así sexa o mesmo inferno.
     A Eladio dáballe a alma que, se ponían proa cara ó sur, terían de chegar por forza a algunha das puntas setentrionais das illas máis austrais pertencentes á xurisdicción das Sulawesi, aínda que máis cercanas de Xava. E toda a sorte que lles faltara ata aquel presente viróuselles en bonanza, alcanzando ó cabo dunha semana na mar, as costas que Eladio tiña en mente. Arribaron a un asentamento colonial holandés no norte da illa de Sumbawa, aproximadamente na mesma lonxitude xeográfica cá illa que bautizaran coma "A Galleira", na que pasaran os cinco derradeiros anos da súa vida. A illa de Sumbawa semella, xunto coas de Bali e Lombok, un conxunto de pitos ventureiros que se tiveran desprendido da grande illa de Xava —galiña insular—. En realidade, internáronse na ampla baía da illa, chamada de Teluk Saleh, un Mediterráneo en miniatura no que as embarcacións atopaban un abeiro moi seguro contra os ventos. Desde alí non Ile foi custoso a don Eladio coas dúas mascotas —Raúl non se deixaba ver— atopar quen o orientase para acceder, xa por terra, á capital da illa, Sumbawa Besar, emprazada no medio dunha vizosa chaira regada por numerosos regatos, prolongada cara á mar por unha serie de vivendas e o poboado karnpong dos bughis, todo arrodeado por estacadas e foxos. A poboación, agás uns centos de europeos —holandeses sobre todo— e uns millares de árabes, malaios, bughis e mangkassars (estes procedentes das Célebes), compoñíase de xentes emparentadas cos sondaneses, habitantes procedentes dunha illa contigua, se ben tiñan a cor da súa pel máis escura e a barba máis puntiaguda.
     Tardou aínda algúns meses en poder atopar unha embarcación que os trouxera de volta ó Atlántico, pero por fin, cinco anos despois da súa saída de Vigo, arribou de novo a porto —extravagante cuarteto racional, irracional e espiritual devido en trio por mor da invisibilidade do da figueira— e, descansando esa noite nunha fonda próxima ó porto, onde os dous animais fixeron as delicias dos nenos da barriada, encetou viaxe cara a Trasdomonte ó día seguinte da chegada.
     Se non trascendeu nada desta insólita historia, que só a min me contou anos despois o bo de Don Eladio, coido eu que non tivo por motivo que fose apócrifa e producto dunha febrenta imaxinación, senón pola discreción con que Eladio levou o regreso ó país, evadindo e evitando as explicacións que a xente pretendía pescudar de todo o tempo que pasara desde que saíra da aldea, aquela infausta maná de maio do ano 1932.
     Cando se acostumou de novo á aldea, foi ollando que algo fallaba, que non era a aldea de sempre. Chegara, lembrémolo, no ano 1937, en plena contenda civil. Había desconfianzas e comportamentos raros que non Ile gustaron nada. Pasaron algúns meses, nos que se deu conta da verdadeira situación en toda a súa magnitude. Foi entón cando lle veu á mente a imaxe do marsupial aquel da illa, o cuscús ou falanxista, e deu en matinar o contraste entre os que non tiñan alma e os desalmados. Pero eso é outro contar. De todos os xeitos, remiso como era a falar daqueles tempos, aínda me contou que unha das noites que estaban por cumprir o ano do seu regreso, acomodado na súa casa cos seus compañeiros, Raúl, o mono e o guacamaio, e tamén a piques de se meter a estudiante serodio de maxisterio, tivera un pesadelo por mor de algo que sufrira en días pasados. Vira unha caterva de xente uniformada levando —para darlle o paseo— a un pobre home que ninguén saíra a defender agás el. Pero non tivera oportunidade de lle valer, porque un dos da "brigada do amencer" seica a emprendera a culatazos con el ata que perdera o sentido. Deixárano tirado no chan, coma un can sen dono. Catou así a terrible realidade.
     Agora, Don Eladio repousaba o seu espírito aventureiro. Acougaba os seus devaneos de soñador aquel que fora mestre e amigo, aquel que plaxiara coa súa atribulada historia as tribulacións ficticias de Robinsón Crusoe, o personaxe de Defoe, que eran a un tempo plaxio con licencia literaria das verdadeiras e históricas tribulacións dun marineiro chamado Selkirk.
     Ó domingo seguinte volvín atopar, na hora da misa, a Raúl, que me estaba agardando, coma cada domingo sen fallo, para axudarlle a roubar aqueles celmosos figos do cura. Esta actividade viñámola repetindo incesantemente os dous desde había case trinta anos. Alí estaba o espírito larpán e comedor de figos. O outono, que esculpía os esqueletos dos carballos, conferíalle á veciña fraga un aire de entre nudez e raro feitizo. Lembro que lle comuniquei a triste perda do mestre, e tamén lembro que foi a única vez que vin chorar a un fantasma.


     Don Ramón, o cacique de Trasdomonte, vivía en Pousada. Nos tempos da guerra, fixérase con moitas terras gracias a un procedemento que nunca fallaba: prestaba cartos —a intereses usureiros— ós labregos contra unha propiedade, e poña no "contrato" unha data para que lle fosen devoltos. Nalgúns casos, os labregos non podían facer fronte á débeda e a propiedade pasaba a Don Ramón directamente. Noutros casos, nos que lle interesaba moito a propiedade en cuestión, aínda que o labrego puidese facer fronte ó pago acordado, a semana na que vencía o pago, Don Ramón ausentábase da vila e daba por rematado o "contrato" sen lle dar ocasión ó propietario de lle pagar na data acordada, e así quedaba el de novo coa propiedade. O día que tomaba posesión dela, afincábase no medio da herdade e ollaba para os catro recantos que a compoñían. Despois daba aquel seu riso de sacristán e volvía cara á casa satisfeito. Moitos protestaban, pero non lles servía de nada, porque Don Ramón tiña amigos en todos os sitios. Outros resignábanse e contribuían a que o dito que se dicía daquela fose máis certo ca nunca: "a metade de Trasdomonte é de Don Ramón, e a outra metade xa veremos...". Pero, nunha ocasión, o propietario que non puidera pagarlle levouno ata a leira e, alí, coma sempre, Don Ramón dispúxose a ollala desde o medio. Cando estaba no medio e medio, a terra deu en se afastar do seu redor, e Don Ramón foi perdendo pé e sendo engulido pola propiedade do labrego que non lle puidera pagar. A terra deu en trabalo e foino tragando ata que só quedou un oco por onde se oía ó desgraciado berrar e berrar cada vez máis lonxano. De alí a vinte minutos, cando xa toda Pousada estaba avisada do que acontecera na veiga do Emilio, o corpo de Don Ramón foi cuspido pola herdade, xa cadáver e con grolos de terra saíndolle da boca. Algúns dicían entre dentes: "nunca che pensei ver a Don Ramón farto de terra".
     O enterro de Don Ramón non faltou ninguén de casa ningunha de Trasdomonte. Todos se querían asegurar de que ficaba ben enterrado. Na súa querida terra.


     Dicía meu avó Xan Leis que os carballos de Trasdomonte falaban. Eu sabía que cada un acubillaba a alma dun Nome, pero nunca os escoltara falar. Un día pasei unha tarde enteira na carballeira da Loba, pero non era quen de escoitar o que os carballos falaban, se é que meu avó tiña razón. Cando me ía ir, déuseme por argallar algo. Fixen que me ía e quedei agochado tras dunha silveira. Foi entón cando comecei a escoitar o que dicía un dos carballos: "Eu tívenos que matar.. tívenos que matar ós dous. Mais despois caín na conta do que fixera. E xa nunca máis mo perdoei... Aghora estoume castighando todos os días por aquelo ". E, cando me acheguei ó carballo que falaba, vin que de cada nodosidade saían unhas pingas coma de sangue verde.
     Era a alma de Pacucho, o mariñeiro do "Laertes II', que viñera seguindo a Don Eladio e a Raúl desde as cercanías de Pulau Satengar. Gustáranlle os carballos de Trasdomonte e descansou a súa alma —é un dicir— na montaña, el que sempre vivira na mar. Todo o contrario de Paco Farria, que nunca vira o "oreteiro dangre", como chamaban á mar no latín dos canteiros. Se cadra Farria ten sorte agora e, se a súa alma está na carballeira da Loba, polo menos escoitaralle a Pacucho as aventuras do reino de Poseidón.
     Deste xeito foi como caín na conta de que o que falaban as malas linguas sobre Pacucho era certo.


     Tamén hai outra carballeira en Quintelas, moi preto do río Lérez, onde se escoita falar ós carballos. Se un pasa por alí e queda quieto non, pero se fai que segue a marcha e para tras dalgún mato sen que eles se dean conta, escóitanse falar. O tío Troitiño dicía que non eran os carballos, senón as almas dos que morreran na arruxia de Fundouteiro. As arruxias eran minas para buscar ouro cavadas a pico, moi fondas e nas que morreu moita xentiña. A tradición vira xa dos romanos, que utilizaban este método a carón do río Sil. E ata tería razón o tío Troitiño...
     Houbo un sancristán na desaparecida ermida de Fixó que lle tiña moita teima ós corvos. Chamábase Paco, e tiña matado ben deles. A algún, antes de matalo, aínda procuraba facelo padecer, por aquela xenreira que lles tiña ninguén sabe moi ben por qué. Quixo a providencia que a Paco o partira un raio cando estaba a tocar a campá da ermida, e un brazo do infortunado quedara separado do corpo e prendido no arame que pendía do badal. Tamén quixo a providencia que os corvos fosen peteirar na extremidade orfa de Paco e, pouco a pouco, a fosen merendando ata que só ficaron os ósos no arame. Ninguén na aldea ousou baixar os ósos que quedaban do brazo de Paco, porque todos tiveron medo de que houbera algún feitizo. E os restos do brazo quedaron así, pendurados do arame da campá, ata que se foron consumindo, de alí a moito tempo. E cada ano, invariablemente, cando se cumpría a data do pasamento de Paco, unha manda de corvos viña peteirar no colgallo reseco a pesar de que xa non Ile quedaba nin a cerna da carne. Eles seguían, coma unha tradicíón. Xustiza poética.
     Había dúas veciñas en Millerada que se levaban moi mal. As dúas, cada unha pola súa conta, foron un ano á Santa Isabel de Escuadro e pedíronlle que lle saíse un sarabullo moi picañento á outra. Así, seica as dúas se viron ateigadiñas de carapelas polos brazos e polas pernas. Andaban a se rapar todo o día ata facer sangue. Non eran quen de aturar a comechón. Ó que pasou o ano, as dúas foron de novo á Santa Isabel para pedir que lle desaparecese o sarabullo. Esta vez, cada unha pedía para si. Dous anos e dúas viaxes para todo volver ó seu sitio. Ata os santos tenen que entender de malquerencias.
     Ano mil novecentos sesenta e pico. Era moi velliño, moi velliño. Estivera na guerra de Cuba. Andaba pola aldea, engordiño e axudado daquela cachapica de freixo. Sentaba a descansar moi a miúdo nos pousadoiros das casas dos veciños. A sua ollada dicía máis da raza humana ca cinco mil xuizosos tratados antropolóxicos. Despois de tantas horas, de tantos días, de tantos meses, de tantos anos, era un ser puro que perdera todo asomo de cobiza,... ou case todo: só arelaba unha raioliña de sol.
     Cando eu era neno, aínda iamos ós niños. Tiña un compadriño, Benito de Rabadeiras, que facía uns ichós caralludos para apillar rulas, pegas, melras, pombos e o que caese...
     Cando eu era neno, a primavera do campo era coma descubrir o mundo cada tarde.
     Os que de nenos fomos ós niños e descubrimos o mundo en cada tarde de primavera do campo non nos damos ben na cidade. Por eso, aínda agora que xa non descubro o mundo cada tarde e xa case non quedan niños ós que andar, sigo sendo un aldeán.

Memoria de Trasdomonte
Páxina Anterior	Don Eladio e o espírito da figueira	Páxina Seguinte

Memoria de Trasdomonte