Visualizar obra

     Bieito Barreiro, o coireiro de Trasdomonte, non era dos que oen como medra a herba, nin dos que, preguntados pola hora, contan a historia do tempo, pero os seus ollos glaucos foran testemuños fidedignos de toda a historia recente de Trasdomonte, agás uns anos que botara probando a sorte da emigración, que non é propicia a todos, en terras da Gran Sabana, ou Sabana Grande, como a chaman os nativos de Venezuela. Traballara, eses anos de ausencia, na central de Macagua, unha das grandes presas que conformaban o que deron en chamar xenericamente "Saltos del Caroní'', construídas para aproveitar a potencia hidráulica do río Caroní, principal afluente do Orinoco.
     Pero deses dous anos nunca falou Bieito —sempre sospeitei que as lembranzas non habían ser moi ledas—. Falaba, eso si, da súa nenez en Trasdomonte, e contábame, a min que tamén era rillote en Trasdomonte cando o coñecín no obradoiriño que tiña aberto para traballar o coiro, como era a vila cando el era rapazolo. Ponía especial énfase en me contar como era a romaría da Virxe das Dolores aló polos anos da República.
     —Corriamos tralos foguetes coa alma baixada ós pés e co peito inchado coma a proa dun bergantín, todos nunca cuadrilla atropelada e boureante. Naquel tempo da súa nenez e mocidade editábase en Trasdomonte "Alborear", revista quincenal literaria e independente que contaba coa asesoría artística do pintor presqueirense Virxilio Blanco, amigo de Laxeiro. Bieito nunca me contou se a súa teima literaria vivera precisamente do pulo que nele tempo tiveran as letras en Trasdomonte. O doutor Avelino Senra, namorado da súa terra coma ninguén e facendo hoxe discípulos na Universidade de Cádiz, ós que ensina, ademais do valume de coñecementos que ten sobre o cancro, o amor a Trasdomonte na distancia, sempre dí que a taxa de analfabetismo en Trasdomonte nunca chegou ó dous por cento, nen sequera se nos remontamos a principios do século vinte, cando esa taxa era só habitual en escenarios urbanos. Achácao á pegada cultural do mosteiro de Aciveiro, tralos sete séculos nos que os frades do Císter pregoaron e instruíron ás nosas xentes nas alturas da bisbarra, a carón do río Lérez, que nace e morre co San Bieito, desde o do Candán ata o do Lérez. Na honra do santo, xustamente, chámabase Bieito como se chamaba.
     Xa digo que nunca souben se a esa inquedanza cultural certamente insólita no rural —especie de parnaso terreal e montesío— de Trasdomonte se debía ese veleno da lideira de escribir para o que non se coñece contraveleno ningún. O caso é que Bieito foise convertendo nun mago das palabras, nunha caste de ludolingüista.
     Quedara cego despois dun accidente por mor dunha descarga eléctrica no obradoiro, pero lonxe de se engruñar, foi a partir do accidente cando despregou unha actividade verdadeiramente febril. Demorou a penas nada en dominar o braille e en acostumarse a escribir desde as tebras, e a partir de entón acubillouse nas lecturas e na escrita como outros se abeiran nos paraísos artificiais. Aproveitou a Homero e a Aristófanes, a Plauto e a Virxilio, a Spinoza e a Santo Tomás, a Dante e a Bocaccio, a Cervantes e a Calderón, a Descartes e a Bacon, a Rosalía e a Curros, a Unamuno e a Ortega, a Neruda e a Lorca, a Pimentel e a Castelao e, en fin, a todos os que tiñan algo interesante que dicir na historia das letras e do pensamento. Cultivounos e cultivouse ata extremos enciclopédicos, ata extremos que fixeron dicir a Paco Farria pouco antes de morrer que Bieito era o home máis culto que coñecera na súa vida, e todos sabemos quen foi Paco Farria en Trasdomonte e como pesaban os seus dictames. Hai que dicir ademais, para quen non coñecese ó Bieito, que era un home hipersensible. Foi o primeiro e único caso que eu coñecín da síndrome de Stendhal, moito antes de que eu soubera o que era a síndrome de Stendhal. Posuía un especial e inapelable apego ó artístico. Sublimaba todo o referente á creación. El foi quen me ensinou a diferenciar como tiñan as cousas de ser vistas: —Ollar óllase cos ollos, e obsérvase coa mente, pero contémplase coa alma.
     No tempo de lecer que lle deixaba o seu labor no obradoiro non só escribía, tamén esculpía en arxila verdadeiras obras mestras que ficaban no saído da casa coma unha procesión eterna e misteriosa. Pero a súa paixón era a literatura. Unha escrita profundamente humana que procedía da súa propia carga de humanidade. Cando eu cheguei a coñecelo ben, sendo adolescente, funme decatando de que Bieito sempre falaba co corazón. Por eso dei en chamalo "cardiólocuo". Porque eu, ós dezasete anos, era un insoportable mozote pedante inventor e deductor de novas palabras que soñaba —sempre os soños— con imitar a Quevedo, a Valle-Inclán ou a Cela nesa aventura que se manifesta en descubrir ou intuír novos vocábulos con certa traza de fantasía poética e sonora. Por eso me fun facendo amigo inseparabale de Bieito. Nos dous coincidía esa paixón enfermiza polas letras. Uníanos, ademais, a paixón por Chaplin, o home que foi quen de crear aquel diminuto personaxe do cinema que fora máis popular có Papa no mundo enteiro e que pouca xente sabe calibrar en toda a súa dimensión: poucos valoran a tenrura de Chaplin por riba da súa comicidade. Para millóns de espectadores, Chaplin sintetiza a esencia e a condición do humor cinematográfico; para os máis enterados, a súa poética. Bieito e mais eu non iamos de enterados, pero si que o viamos así. ¡Vaia! Bieito, desde o accidente, non o vía, pero lembrábao de cando si o tiña visto, e opinaba o mesmo ca min. E tamén eramos almas xemelgas nun terceiro rapto: unha mesma afección á fantasía. Non sei onde lín que é limitada a cantidade de realidade que un ser humano é quen de soportar, pero si sei que Cabrera Infante —sempre é preciso retornar ós mestres— escribiu que o home pode soportar unha gran cantidade de irrealidade —se é ou non un xeito de fuga, non o sei—. Separábanos, sen embargo, outra vocación miña. Eu sempre admirei —ata o extremo de idolatralo— o século XX, aínda con todos os seus defectos e mailas súas miserias —iso foi o que me levou a cultivar a Historia Contemporánea— e a Bieito, en cambio, non lle semellaba un século moi agradable —sempre estivo casado co pasado, enfrontado ó presente e escéptico ante o futuro—. Algunha vez, con asercións de ton aprensivo, tíñamo demostrado: — Algunha vez teño sovado, díxome un día —e os seus soños eran demasiado lúcidos para ser totalmente independentes da súa vontade—, que a verdadeira apocalipse deste mundo será unha conxunción das teorías de Hobbes e de Malthus. É dicir, unha superpoboación de lobos. Por certo —un tema sempre o levaba a outro—, vai sendo hora de que che aclare que antes ca Hobbes, xa Plauto, o cómico latino, nos seus Proloquios, entoaba o celebérrimo "Homo homini lupus ". Cando un pensa que descobre a pólvora, resulta que alguén xa a descubrira antes ca ti, e o que a ti che parecía a revelación suprema non é máis ca algo que chega tarde. Sempre chegamos tarde a todo os humanos dos derradeiros cinco séculos. Despois deso, ¿Que lle ía un dicir para animalo?, ¿Que existían Groucho Marx e Billy Wilder, que o mundo merecía a pena e que o sol saía cada mañá para facernos máis felices? Rebatiríao con calquera outro dos incontables fiascos humanos, e como había tanto onde escoller, eu prefería calar e asentir.
     Bieito nacera no ano en que comezou a dictadura de Primo de Rivera en España. Eu nacín o ano en que mataron a Kennedy en Dallas, un día antes de que saíse á rúa o "Rayuela" de Cortázar e un día despois de que Heinrich Bóll publicara "Opinións dun paiaso". Sempre admirei particularmente as décadas do vinte e do sesenta do século pasado, pero non por nacermos Bieito e mais eu nelas, senón pola forza que nesas dúas décadas tivo a xuventude, quen verdadeiramente lles imprimiu o espírito de innovación e o frescor a eses anos tan irrenunciables coma controvertidos na historia da humanidade.
     Pasei incontables tardes no obradoiro de Bieito, vendo como xogaba coas palabras. Houbo un tempo no que, cada tarde que acudía, tíñame preparado un palíndroma, unha desas verbas ou frases que din o mesmo lidos do dereito ca do revés, é dicir, bicéfalos e bicaudais a un tempo. Aínda os conservo practicamente todos. Comezou con verbas únicas e con frases curtas, do tipo "abafaba", "odiamos o maído " ou "si, si, asalta Atlas a Isis", pero co tempo foise convertendo nun verdadeiro mestre, e mesmo rematou por matinar verdadeiros ensarillados fraseolóxicos. O máis longo dos que conservo é un que di: "E daba o da dama á abadesa, e abafaba, e asedaba a amada do abade". Bieito contoume que este costume que podía rematar en loucura ou en vicio —verdadeira ludopatía, pois xogar era, aínda que fose coa linguaxe e semellara san costume—, constituía para el un pasatempo cada vez maior e máis ineludible, ó xeito dos empedernidos xadrecistas, que fan oídos xordos a aquel que cría e aconsellaba que a vida era demasiado curta para dedicala ó xadrez. Tamén me transmitiu que dera nel lendo a algúns dos mestres que na literatura con maiúsculas prodigan o seu talento lúdico-literario, como os latinoamericanos Borges, Cabrera Infante ou Augusto Monterroso, este un auténtico especialista en palíndromas. Decataríame, anos máis tarde, cando xa morrera Bieito, de que no galego non tiña competencia naquel xogo. Houbo —dínolo o barcelonés Màrius Serra— escritores que facían os seus ensaios xa na antigüidade clásica, como o poeta alexandrino Sótades de Maronea, que exercitaba o palíndroma no século III antes de Cristo. Seguiunos habendo no latín, e tamén nos diversos idiomas modernos como o inglés, o francés e mailo italiano. Incluso houbo, se facemos caso de Monterroso, quen tentou o palíndroma bilingüe, é dicir, que significara unha cousa lido do dereito e outra noutro idioma, tamén coherente, lido do revés. Por suposto que houbo e hai "palindromeiros" no castelán, e mesmo no catalán. Pero non souben de ninguén que o practicase no galego, agás Bieito. Por eso a min me semellou sempre un certeiro mago das palabras.
     Había veces que forzaba un pouco a cousa, e tiña de inventar algunha palabra ou nome para que Ile cadrase o palíndroma. É o caso dun dos máis fermosos que conservo, que só se vía un pouco desvirtuado polo nome propio inventado ó que tivo de acudir para cadralo. Di así: "Sacis enmarañaba o son e ríase do desaire noso a Nanar amnésicas". Evidentemente, o tal Sacis era mero artificio para coincidir coa parte final de amnésicas do revés, pero ese pequeno detalle non lle resta, ó meu xuízo, o que conserva de plasticidade e de poesía surrealista que moitas veces ten o palíndroma, remedando —son irmáns nalgunha dose do azar—, aquel xogo fundacional que practicaban precisamente os poetas surrealistas no cenáculo Bretoniano, e que bautizaron co nome de "cadáver exquisito"
     Bieito íame explicando, cada vez que compoñía un, unha historia que logo desenvolvía coa súa inesgotable imaxinación, dando pé a pequenos relatos que partían dos palíndromas. Así, estendíase sobre a vida azarosa e amorosa dunha diva despois de compor aquel "Soños e dádiva, a vida da diva: a vida de soños", e matinaba —e matizaba— esas supostas aventuras amorosas da cantante de ópera a partir doutro coa mesma temática ''A dama, a do sole mío co i meloso da amada", ou ben daba corpo literario a un personaxe dado á bebida que lía poemas ó borde do delirium tremens a partir daqueloutro que o aconsellaba "Sin anis, ame o poema sin anís". Regaloume un moi fermoso no Nadal de mil novecentos setenta e oito, un de temática propia do Nadal e un pouco irreverente que dicía "Aparta, un león a Papa Noel nu atrapa". En ocasións, elaborábaos con tendencia á infinda repetición, como era aquel "Adán nada no lago do bolo co lobo do galón, Adán nada ... ". Pero non só escribía historias a partir dos palíndromas. Confeccionaba outras de estraña invención e de Ienes ecos satíricos e fantasiosos. Lembro unha na que un home, claramente perturbado, estaba certo de que se podía viaxar ata América polo océano sen tocar a auga do Atlántico, seguindo as liñas isobáricas —que el imaxinaba tempestivas estradas—, pero nunca remataba de emprender a viaxe porque consideraba que había que dar moitos arrodeos. O máis fermoso relato de todos cantos escribiu títulouno "O falso profeta", e aínda lembro tamén como Bieito, xa invidente, se puxo a escribir a historia daquel vidente vidente que se facía acompañar sempre dunha ola ateigada de tinta para baleirar ritualmente sobre as cortizas das árbores coa intención de ler os futuros libros antes de que o papel saíra das propias árbores.
     Amante sempre de todo o que tivera un asomo de inusitado, tiña creado tamén unha especie de código persoal de visión a partir de distintos elementos primados da expresión, como as notas musicais, as letras e os números. Así, o A era para el azul, coma o número catro; o E verde, igual có número tres; o I amarelo coma o número cinco; o O negro coma o número dous e o U roxo coma o número un. E ata tiña para cada un un son musical distintivo. Deste xeito, compoñía mentalmente sinfonías de cores, letras e números coma se mesturase a Pitágoras, Cervantes e Mendelssohn nun todo harmónico. Nesa especial relación que gardaba cos números, tiña unha preferencia polos impares —quizais deixándose levar polas Églogas de Virxilio, nas cales o poeta latino atribuíra ós impares cualidades excelsas: Numero Deus impare gaudet—, ou quizais retomando argumentos de Borges —"o máxico temor das cifras pares "—. E dos impares aínda se decantaba polo cinco e mailo sete, xunto co vintecinco, que contén o cinco e, sumando os dous díxitos que o compoñen, dá de novo o sete. Eu considerábao puro enredo e superstición, pero el afondaba en crenzas cabalísticas e raras filosofías do pasado —sempre invocaba o pasado— que Ile conferían un raro motivo ós seus caprichos, inocuos á fin e ó cabo.
     —Á fin e ó cabo, como dicía Cabrera Infante, magnífico mago de palabras, facer literatura é tratar de recobrar o pasado, e eu de pasado, ou de pasados, sei cada vez máis, por sorte ou por desgracia.
     Esa reflexión fíxoma unha tarde de verán a partir da cal eu entrevín dúas liñas trazadas nos nosos respectivos gustos históricos, con punto de saída desde a Idade Media. El amaba a Historia Antiga e a Prehistoria, eu a Historia Moderna e a Contemporánea, coa excepción —amor compartido— dos Imperios Exipcios.
     El desafiábame con reflexións deste cariz:
     —Todos os días estamos a facer historia —e polo tanto a vugarizala— queirámolo ou non. O que hoxe é doito mañán é loito, o que hoxe é presente dentro de non moitos anos será historia. Esto, precisamente por ser verdade de Perogrullo, impídenos sermos conscientes da nosa propia condición de "ser no tempo ". Por eso prefiro a perfección do que xa foi, e concretamente do que xa foi hai moitísimo tempo...
     E eu contestáballe que si, pero que o bo era saberse partícipe da construcción cotiá da historia, vivila e sentila a cada momento e, de todos xeitos, ser no tempo, aínda non sendo conscientes delo. Xogabamos de tal xeito a aquela caste de filosofía caseira. Era a nosa diversión. As incontables tardes que dixen pasar no obradoiro de Bieito foron a experiencia que máis influiu na miña vida. Non era consciente naquel entón de ata que extremo aproveitaría as súas leccións sobre a vida e sobre a escrita, como tampouco sabía que estaba a alimentar o que boxe é a miña nostalxia.
     Rememoro especialmente unha ocasión na que a inspiración de Bieito estaba desafiante. Compuxo aquela tarde tres palíndromas en menos de media hora: "E ti, ave, asoma, amosa e vaite ", "Anita lía na neta. ¡Se esa ten a nai latina!" e "Sade, sexo hábil, liba hoxe se dás". E rememóroa especialmente porque foi a mesma tarde na que me falou máis fondamente do que fora a súa vida, dos seus anceios, da súa insondable perda. Coma en todas as pequenas historias nas que sobrancea un home xeneroso, tamén na de Bieito houbo lugar para unha muller. Unha fermosa muller que se chamou Ana —cousas do azar, dese nome que era o máis pequeno palíndroma naceu o máis grande amor— e que cheguei a coñecer sen tela nunca presente, pois morrera antes de que eu coñecese ó coireiro. E digo que cheguei a coñecela porque Bieito describiuma con tanto luxo de detalles coma se Salvador Dalí estivese a me retratar un soño. Fora o amor da súa vida e, cando ela morrera, nunca se propuxera ter outro. A dor do corazón impedíallo a un tempo que avivaba a lembranza omnipresente, ubicua, da muller que o quixo e a quen quixo como se queren as almas limpas.
     Nos derradeiros anos da súa vida, invadiríano o desencanto e o fastío —ata as ausencias e as soidades crean o seu eco—. Aínda así, Bieito tiña moitos proxectos, entre os cales salientaba o de escribir unha novela sobre o mundo de Trasdomonte, sobre a maxia da nosa comarca, con todos os personaxes que coñeciamos e que rebulirían, sen dúbida, polas súas páxinas dándolle unha vida plena a un tempo que choqueira. Unha vida garantida pola diversidade dos propios personaxes que en todo Trasdomonte eran protagonistas de feitos que a moita xente Iles poderían semellar irreais e que, sen embargo, foran tan certos —máis certos, para nós que os viviramos de primeira man— coma a independencia de Angola ou a morte de Pio XII. Tiña intención de titulala "Vidas para lelas", con cadanseu capítulo dedicado a glosar a biografía, nada anódina, doutros tantos ilustres bohemios —serios uns, outros badulaques cum laude— que poboaran os lugares da bisbarra en distintas épocas: Ramón de Liripio, Paco Farria, Marcelino de Gaxín, Manuel dos Cans, Pomé, Manuel de Campos e mesmo Jesús, o Tolo de Laro, que tamén andaba á esmola polas nosas terras. Sen embargo, esa idea que eu agardaba precisamente con máis afán —sempre me cativaron as historias de perdedores con ronsel— nunca cristalizou no papel.
     Deixoume, sen embargo, o sabor de ter coñecido, como xa dixen, a un verdadeiro mago das palabras. Dos derradeiros palíndromas que compuxo gardo estes: "Mais a nai desa abafada e a da faba asedian a Siam" "Oes, Ana, a pota anana atópaa no seo" ou "Ala matará a rata mala". Pero, de todos, o que mellor e con máis devoción gardo e este: "Soños, só somos os soños". Cativoume tanto, pola súa inxeleza e polo seu recurso simultáneo ó palíndroma e á aliteración, que tiven para min que se algún día escribía algo, por pouco que se semellase lonxanamente á literatura, sen dúbida o encabezaría con ese poético e fonético título. Díxome que se lle ocorrera lendo un relato de Borges —"Las ruínas circulares", inserto na súa obriña "Ficciones", de 1944—, no que reflexionaba, precisamente, sobre os estados oniroides do ser humano —" ... o empeño de modelar a materia incoherente e vertixinosa de que se compoñen os soños...", escribía Borges—. Faloume tamén Bieito, na tarde en que me ensinou ese palíndroma, de que o galego é especialmente rico nalgúns conceptos, e lembroume precisamente a diferenciación do soño onírico, que nace do grego oneiros, fronte ó sono restaurador do corpo, que provén do latino somnus, diferenciación que non se produce, por exemplo, no castelán, no que o vocábulo sueño define ós dous indistintamente —caprichos evolutivos das linguas—.
     E así se me iría Bieito, sen facer ruído, coma as augas profundas. Unha tarde que cheguei a visitalo comezou o seu lento esmorecer. Cando me abriu a porta, vino cun sorriso grande e fresco coma unha onda da mar da Lanzada. Sen sequera saudarme, díxome todo convencido: "por fin volveu Ana. Pasa. ¿Quererás coñecela, non?" Por suposto que Ana só volvera na súa imaxinación. Noteino moi raro. Despois sabería a qué se debía: foi a primeira víctima dun mal que deron en chamar Doenza da Alta Soidade. O de alta non facía alusión á intensidade do mal, senón á topografía na que se emprazaba a morada do doente —soe atacar, ó parecer, ós que viven sós na montaña quen pasaba a observar un delirio crónico de pseudoesperanza. Facía perder a razón pero procuraba unha doce fantasía. O futuro xa non era precario... era minguado. Quedábanlle catro salaios, pero por sorte el non o sabía e, despois de sufrir os derradeiros anos a presencia do fastío e a ausencia de Ana, agora era feliz morando nun pasado —sempre o seu recurso enferrnizo agora trocado en enfermo recurso— que era ficción presente. Claro que ilusoriamente feliz ... pero ... ¿quen é feliz de verdade, se non é nos soños? Pola miña parte, sigo a socar moitas veces con Bieito, con aquelas tardes da mina nenez e da mina adolescencia no seu obradoiro, onde tanto aprendín e onde tanto soñei tamén. Por eso quixen lembralo e convertelo en personaxe literario —a el que tantos creou e recreou para min— mesturando a escrita cos soños e parafraseando a Borges, o autor que tanto o engaiolaba —"A única forma posible do meu destino é unha forma literaria"—. Á fin, só somos os soños.


     Don Fulanito era un paisano que estivera de secretario do xulgado en Forcarei hai anos. Era algo así coma un barón de Münchhausen local. Cando alguén lle contaba, normalmente porque xa coñecía o percal, unha trola gorda, el, coa introducción de: "eso no es nada... verá, verá, déjeme que le cuente. Conocía yo un fulanito que..." e de seguido soltaba unha moito máis incrible, pero,eso si, cun desenfado que semellaba que estaba a contar a verdade máis comprobable cientificamente de todas as verdades do mundo. E así, un fulanito que coñecera el na guerra operárase a si mesmo de apendicite co sinxelo auxilio dun espello de man, unha navalla de afeitar e unha agulla de costureira enfiada con tanza fina; outro fulanito tiña uns faros tan potentes no seu turismo que, de noite pecha e a dous kilómetros de distancia, permitían que el —don Fulanito— lese o xornal á luz dos poderosos faros, e un carballo que tiña na súa eira era tan grande que, se se lle curtase unha póla, daría leña para Soutelo enteiro durante todo un ano.
     Nunha ocasión en que estaban a ollar unha película daquelas tan prohibidas durante a dictadura, e na que unha señora xogaba cunha botella non precisamente polo orificio por onde se ha beber o contido, deixou que rematara a proxección e, despois, todo resolto, desembuchou: "Esto no es nada. Verán, señores, déjenme que les cuente... Yo esto ya lo había visto en otra ocasión, pero con una botella de coñac Fundador de cinco litros". A súa sempre tiña que ser a máis gorda.


     O "Corea" era o coche de liña que na posguerra facía o traxecto de Soutelo a Forcarei e de Forcarei a Soutelo. O adeallo puxérallo o "choufer", Tranquilo, por aquelo da rivalidade que había entre as dúas vilas. Cando saían de Soutelo para Forcarei, Tranquilo acomodábase no asento do conductor e sentenciaba: "Veña, que arrancamos pra Corea". O Corea era lento coma o "choufer" —de aí lle viña o sobrenome de Tranquilo—, e nas súas prazas viaxaba xente, galiñas, porquíños, zocos, sachas, fouciños, fouzas, aparellos de coiro e todo aquelo que se puidera mercar nas feiras.
     Meu avó paterno tamén tiña un ómnibus semellante, pero facía o traxecto a Santiago. A xente que non lle podía pagar a viaxe, íalle despois á xeira para lle saldar a débeda. Cando chegaban a Santiago, meu avó seica dicía: "Abaixo todos, acabouse o peso".

Memoria de Trasdomonte
Páxina Anterior	Soños, só somos os soños	Páxina Seguinte

Memoria de Trasdomonte