Visualizar obra

     Para honrar a Alfonso Rodríguez Castelao bo 25 aniversario do seu pasamento, o Centro Gallego de Barcelona organizou unha serie de actos, todos desenvolvidos durante o mes de marzo de 1975. A verdade é que un pouco serodiamente. Poderíamos explicar os motivos, alleos á xunta directiva do devandito Centro, pero como os asinantes deste volume, xunto con Xosé Valcárcel —actual pesidente da CIGA da Banca en Lugo— con quen non poidemos contactar, e outros que preferimos non citar, pertencían á Comisión de Cultura do devandito Centro, organizadora dos actos, quizais a nosa versión dos feitos sería máis partidaria que parcial. De todos modos, o importante é que, máis pronto ou máis tarde, os actos se levaron a cabo. Foron os seguintes:

     1 de Marzo: Exposición Bibliográfica de e sobre Castelao. Fondos da Biblioteca do Centro Gallego e da Biblioteca de Basilio Losada Castro.
     —Exposición da maioría das estampas do Álbum Nós, cedidas pola Galaría Sargadelos.
     —Conferencia de Ramón Piñeiro: "Encol de Castelao".

     8 de marzo: Recital de poemas e cancións dedicados a Castelao. O recital-espectáculo foi dirixido por Xosé Manuel del Río. Recitáronse poemas de Ramón Cabanillas, Valentín Paz Andrade e outros. O acto fechouse coas palabras de Castelao grabadas especialmente para a representación de Os vellos non deben de namorarse en Montevideo. E cunhas palabras do actor Fernando Iglesias "Tacholas" explicando a orixe da grabación, emprestada polo Museo Carlos Maside.

     15 de Marzo, Mesa redonda sobre Castelao e a súa obra, coa participación de Eduardo Blanco Amor, Basilio Losada e Ricard Salvat. Actuou como moderador o vice-presidente do Centro Gallego, Xosé Luis Vázquez Sotelo.

     Antes de continuar, e como resumo dos actos dedicados á figura de Castelao aquel 1975 en Barcelona, reproducimos este artigo de J. Pedreira, aparecido en La Voz de Galicia o 23 de marzo daquel ano:

CASTELAO EN BARCELONA

     El día 7 de enero de este año se ha cumplido el XXV aniversario del fallecimiento de Castelao. Para los que por nuestra juventud no le conocimos, sus páginas son un estímulo permanente; en ellas ahondamos día a día pensando en el gran apoyo que ha de suponer en el nuevo renacer de Galicia.
En Barcelona, desde principios de año se han sucedido las conmemoraciones con motivo del XXV aniversario. En menos de dos meses varios artículos periodísticos sobre Castelao han visto luz en la Prensa catalana. Sempronio en "Tele/eXpres" escribe sobre "Castelao entre los jóvenes"; Cunqueiro en "El Noticiero Universal" nos habla de "Castelao en la memoria gallega"; J.A. González Casanova, también en "Tele/eXpres" desarrolla un artículo sobre el "Federalismo de Castelao", y E. Blanco-Amor en las páginas de "La Vanguardia", trata el tema de "Castelao sobre el tiempo". Simultanámente se suceden conferencias y coloquios. En la Sala Newman se conmemora el aniversario con un coloquio de Manoel (sic) María y el Departamento de Cultura Gallega de la Asociación de amigos de las Naciones Unids en España, organiza diversos actos, conferencias, exposiciones sobre Castelao. Para completar esta serie de acontecimientos, hace unos días en el Centro Gallego de Barcelona se nos honra con una mesa redonda sobre el escritor más grande que con Rosalía hemos tenido, presidida por Ricardo Salvat, Basilio Losada y E. Blanco-Amor.
     El ejemplo de Barcelona es fascinante para nosotros. En esta ciudad se sigue el actual resurgir gallego con un interés excepcional. Para J. A. González Casanova, que hace poco tiempo se ha alejado de nosotros, Castelao es el profeta de una patria popular contra la injusticia, el hombre que aboga en la alianza de los pueblos, identificándole probablemente en una de aquellas voces que el catedrático catalán denominó, hace más de tres años, antiguo mensaje de la vida y esperanza para Galicia. En la mesa redonda del Centro Gallego nos encontrábamos un nutrido grupo acompañando a los componentes de la mesa. Muchos gallegos y todos emocionados, quizá pensando que aunque emigrados y lejos estamos "Sempre en Galiza". Ricardo Salvat inició la discusión, en castellano, hablándonos del teatro de Castelao; Basilio Losada siguió el acto en gallego, idioma que permaneció hasta el final, hablándonos de los dibujos y el pensamiento de Castelao, y Eduardo Blanco-Amor nos habló de todo. Parecía como si todo lo conociese, como si todo, hasta los últimos detalles, lo estuviese reviviendo con impresionante nitidez. Nos habló de los íntimos amigos que viven: Dieste, Seoane, Valenzuela; de sus 10 años cerca de Castelao, de la impresionante grandeza de Virxinia, de la muerte del hijo, de la ceguera, del estreno en Buenos Aires de "Os vellos non deben de namorarse", del viaje a Rusia, de la visión de los negros de Castelao, en Nueva York; y hasta de aquel primer dolor torácico con que se inicio su cáncer, de mediastino enfin, de tantas y tantas cosas... En el coloquio, gentes de todas las edades nos encontrábamos unidas por el recuerdo de Castelao, de tal forma incluso llegué a imaginarme que quizá formábamos parte de la patria universal con que soñaba nuestro autor. La fuerza emocional de todos estos hechos me trae a la mente que ahora más que nunca todos, los que nos encontramos fuera y los de dentro, necesitamos de Castelao. Castelao tiene que ser nuestro punto de partida indispensable para que Galicia se encuentre a sí misma en lo que Blanco-Amor llama en términos de supervivencia espiritual y cultural que permitirán proyectarnos hacia lo universal. Las páginas de Castelao, caudal profundo de nuestro misticismo, deben ser la ayuda para que recuperemos el alma de Galicia, pero no actuando como Pedriño y Rañolas, "Os dous de sempre", es decir, como catadores de ilusiones, sino haciendo nuestro el pensamiento de que Castelao presentó en uno de sus discursos: "Ponernos al servicio de una bella causa: despertar el alma de Galicia". Un despertar que tiene que basarse en las ideas fundamentales de la obra de Castelao: amar a la tierra y a la lengua, amor a los hombre luchando contra las injusticias sociales, y uniéndonos a todos. Estas ideas debemos tomarlas y aplicarlas como nuestras en el constante trabajo y quehacer de cada uno de nuestros días.
     Castelao tiene que permanecer entre nosotros a pesar de la lejanía de sus restos, tan solos en el cementerio de la Chacarita. Sus páginas, su alma, tienen que sobrevivir a la enorme fuerza de la realidad. No podemos olvidar la opinión de uno de sus grandes amigos en el destierro: "La condición misional de Castelao permanece sobre el tiempo". En Barcelona, una vez más, en los comienzos de este año se nos ha marcado el camino a seguir.

J. PEDREIRA

De la Sociedad Española
de Médicos escritores

(La Voz de Galicia, 23 de Marzo de 1975, p. 13.)

     Ademais destes actos, o Centro Gallego de Barcelona, da man da súa Comisión de Cultura, decidiu dedicar un numero da revista Alborada integramente a Castelao.
     Alborada. Órgano de difusión del Centro Gallego de Barcelona, iniciara había un ano a súa IV Etapa. A revista era sufragada, completamente, polo Banco de Crédito e Inversiones, que colocaba un total de tres anuncios sen intervir nunca no contido da revista, quedando o resto para textos e colaboracións. Cando a Comisión de Cultura decidiu dedicar o número 4 de Alborada, abril de 1975, a Castelao, dous dos seus membros, Xosé Valcárcel e un dos asinantes destas liñas, argallaron unha ampla lista de escritores, artistas, poetas, historiadores, ensaístas, etc. —tanto galegos como non galegos— a quen se lles demandou a colaboración. (Tamén chegaron ao acordo de que ninguén da Comisión de Cultura podía colaborar neste número.) Enviouse a todos unha carta, en galego ou español, segundo a quen fose dirixida. Todas as colaboracións enviadas foron publicadas, agás unha, de Alfonso Alfonso Bozzo, que chegou cando xa estaban corrixidas as probas de imprensa do número. Só unha das colaboracións foi pedida persoalmente: a tradución ao catalán do relato de Castelao "O inglés", pertencente a Retrincos, ao escritor e dramaturgo Xavier Romeu, un habitual da Galaría Sargadelos.
     Os dous membros da Comisión de Cultura que levaron a cabo a confección da revista, fartáronse de corrixir probas e meter présas á imprenta, até, por fin, veren publicado o número. Número cuxa portada estaba composta por catro autocaricaturas de Castelao, e outros retratos ou caricaturas do rianxeiro: dous de Maside, outra de Bagaría e o último de Alberto Castro Couso. A portada foi ideada pola estudante de arte María Xesús Castro Valdomar. A revista constaba de 38 páxinas (máis un caderniño central, oito páxinas en papel sepia redactadas por Xosé Valcárcel e Xesús González, no que se resumía a memoria do Centro Gallego pertencente ao ano 1974; caderniño que era doado arrancar) e o seguinte sumario:

p. 3: Castelao, Editorial —escrito, sen asinar, por Basilio Losada.

I Olladas actuales sobre Castelao

p. 4-6: Cousas da morte, por Euloxio R. Ruibal, ocupando a p. 5 unha ilustración de Xulio Maside en homenaxe a Castelao.
p. 7: Leyendo a Castelao, por José Agustín Goytisolo, poema.
p. 8-11: Sobre a narrativa de Castelao, por Ricardo Carballo Calero
p. 11-13: Castelao artista i escritor, por Xavier Costa Clavell
p. 12-14: No vintecinco aniversario do pasamento do noso máisimo guieiro, por J. Leyra Domínguez.
p. 13-14: Carta dende Barcelona, por Manuel Rodríguez López.
p. 15: Castelao e o seu teatro de máscaras, por S(alvador) L(orenzana)
p. 16: A obra artístico-literaria de Castelao, por Salvador Lorenzana.
p. 17: Unha páxina de Castelao, por Basilio Losada
p. 18-19: A prol das temáticas novelísticas de Castelao, por Ramón Otero Pedrayo
p. 19-20: O álbum "Nós", por Valentín Paz-Andrade
p. 21: Castelao, xuez da sociedade galega, por Sebastián Risco.
p. 22-24: L'única obra teatral de Castelao, por Ricard Salvat.

II Castelao artista

p. 25. Ao longo do número reproducíanse 22 Cousas da vida, 5 estampas de Nós e 6 de Cincuenta homes por dez reás.

II castelao na súa época

p. 26-30: Datas de Castelao 1886-1950
p. 30: Segundo libro de Cousas: reseña aparecida en Nós, revista se cultura galega, Ourense, núm. 66, 16 de xuño de 1929.
p. 31: Retrincos, reseña , aparecida en Logos, núm. 44, Pontevedra, xaneiro-marzal 1935.
p. 31 Nós de Castelao, reseña aparecida en A Nosa Terra, órgao do Partido Galeguista, A Coruña, núm. 285, 1 de xullo de 1931.

IV Castelao escritor

p. 32: Vou contarvos un conto triste
p. 33: O profundador; Peza en dous lances
p. 34: L'anglés, traducció catalana de Xavier Romeu.
p. 35: Peito de Lobo
Dous artigos de Castelao non recollidos en libro
p. 36: Lembranza de Antón Vilar Ponte. ¡Deica logo!
p. 37: No retorno de Antón Vilar Ponte.
p. 38: Sumario (e reprodución de 4 Cousas da vida)

á vez reproducíanse catro fotos de Castelao, dúas de Castelao xacente, outra con Paz Andrade en Pontevedra e unha última de Foto cine González do Uruguai.

Reproducimos aqueles traballos publicados neste número de Alborada que nos parecen máis interesantes e que nunca viron luz en volume, a non ser o poema de José Agustín Goytisolo. Por outra banda, non imos presentar os autores galegos escolmados: sería demasiado pretencioso pola nos parte. Dos non galegos tampouco é necesario presentar a José Agustín Goytisolo, mais si a Xavier Romeu, o tradutor de "O inglés", descoñecido para o lector galego. E, infelizmente, para a maioría dos lectores cataláns, xa que morreu nun estúpido accidente automobilístico cando o seu xenio creativo comezaba a madurar. Nacera en 1941 e se dera a coñecer cunha obra teatral, Els mites de Bagot, de clara influencia expresionista, en 1968. En 1972 publicou unha segunda peza teatral, Estat d'Emergència, na que se agudizaba o expresionismo, mais foi unha obra publicada o ano inmediatamente anterior polas Edicions Catalanes de París, escrita en colaboración con Maria Aurèlia Capmany, quen o deu a coñecer nos restritos círculos que podían facerse cun exemplar da obra (Edicions Catalanes era unha editorial que se pode comparar, polas intencións, a El Ruedo Ibérico): Preguntes i respostes sobre la vida i la mort de Francesc Layret, advocat dels obrers de Catalunya, unha dramatización moi piscatoriana da vida deste avogado laboralista asasinado en 1923 polos pistoleiros da patronal catalá. A obra, en tempos de ditadura franquista, foi representada clandestinamente en locais obreiros ou en parroquias dirixidas por sacerdotes obreiristas. Publicamente, foi estreada en 1976, dirixida e interpretada por Feliu Formosa, e acadou un aceptábel éxito de público. Ese mesmo 1976, Romeu gañou o premio de narración "Víctor Català" co conxunto de relatos La mort en punt e tamén publica un interesante Diccionari ideológic català. A sua primeira novela, merecedora dunha relectura, Ascendent escorpí aparece en 1979. En 1983, poucos meses antes da súa morte, aparece o que sería o seu derradeiro libro: Elements de fonologia catalana. No intre do seu pasamento, Romeu era profesor de Fonoloxía, Gramática e Lingüística xeral da Universidade de Barcelona e de Ortofonía e Dicción no Institut do Teatre da mesma cidade.

(Transcribimos os artigos tal e como aparecen na mesma revista, corrixindo só os graves erros de imprensa que se cometeron nalgúns deles. O artigo de Otero Pedrayo pode parecer, ás veces, incoherente, mais digamos que foi enviado por don Ramón escrito a man, e entre os diversos membros da redacción da revista se descifrou todo o que se puido.)

LEYENDO A CASTELAO (35)

Afuera llueve sin misericordia
sobre la tierra blanda sobre la hierba fría
sobre los árboles transidos y también sobre el mar
y sus acantilados centelleantes
mientras yo aquí sigo leyendo a Castelao
y lo siento tan vivo como siempre lo estuvo
palpitando en las hojas nerviosas y en las líneas de fuego
pienso en Sarria de Lugo donde hace muchos años le leí
en el olor de las vacas de sus campos
cruzados por el viejo camino de Santiago
o por el empedrado de las legiones romanas si prefieren ustedes
y en el cura de Láncara y en la hermosa Tía Juana de Fidel
y vuelvo atrás y caigo ahora en el hoyo
de Orense y veo a Pepe Valente hecho un primor
hablándome de la piedra del Tangaraño por la que fue
pasado cuando niño
y salto hasta Cambados y muerdo el duro pulpo picantísimo
y antes de regresar cambio en Monforte
mi tren por otro tren
y vuelvo a Castelao y acaricio su libro
porque evidentemente es un hombre al que amo.

SOBRE A NARRATIVA DE CASTELAO
Por
Ricardo Carballo Calero

     Podemos, de primeira, afirmar que a obra literaria de Castelao é, fundamentalmente, obra de narrador. Mais inmediatamente debemos matizar esta manifestación con dúas ouservacións restrictivas.
     Dunha banda, Castelao é un moralista. Pois logo, non nos atopamos na presencia dun narrador que narre esclusivamente polo pracer de narrar, e se dirixa a un leitor de quen agarda que disfroite da súa leitura por amor aos acontecimentos en si mesmos, é dicir, polo puro pracer de coñecer historias. Evidentemente, hai momentos en que Castelao se abandona ao pracer de narrar, mais a súa narrativa é preferentemente de persoaxes e non de acontecimentos. Castelao é un narrador humanista, e ten un ideal humano que domina a súa producción. Non é un escéitico, senón un idealista crítico. Seméllanos que un propósito moral está na raíz de toda a súa producción.
     Por outro lado, o elemento épico, en Castelao, mestúrase doadamente de lirismo. Castelao non é un narrador puro, tampouco, no senso que manteña o xénero incontaminado. A narración está no noso autor tinxida de sentimento persoal. Non é que se trate de relatos sentimentáis, que poden ser épica enxebre, senón que, aínda que dun xeito xeralmente oblicuo e refreado, o sentimento persoal de Castelao, o lirismo de Castelao, informa poderosamente a narración. Ás veces este elemento lírico cobra intensidade tal que a anécdota cede ante a efusión, e xurde o poema en prosa, ficando esmorecida toda sustancia épica.
     Castelao non posee un longo alento épico. Domina a forma breve, perceptíbel doadamente no seu conxunto. Así como non pintóu grandes esceas nas súas composicións ao olio, e as suas aguadas e os seus deseños supoñen esforzos ben limitados —pretensións de coidadoso acabado, aínda que os trazados podan ser esquematicos; mais ouxetivos moi concretos e reducidos, ben que planeados minuciosamente—, así toda a obra literaria do noso autor se enmarca en ámbitos familiarmente acoutados, os pés das caricaturas, as prosas de Cousas, os contos de Retrincos, os capítulos de Os dous de sempre están emparentados polo seu carácter sintético. A novela en Castelao está realizada mediante a xustaposición de pequenas unidades narrativas que tenden a ser completas en si mesmas, e a constituir relatos con desenlace propio. Como O. Henry, o escritor rianxeiro concentra o seu esforzo no final do conto, que coida con esmero, e a miúdo esta coroado por unha frase, a xeito de epifonema, que espresa en apretada síntese a esencia ou sentido da narración.
     Castelao inxiriu nunha conferencia pronunciada en 1920, pero non impresa ata 1961, a primeira versión do relato que saíu do prelo por primeira vez en 1922 co título de Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete.
     Chamamos relato a esta obra, pero en realidade é unha suma de breves historias. Así que, en pequeno, anuncia a técnica de Os dous de sempre. Endebén, nesta novela hai maior unidade relativa, porque, ao cabo, o dobre protagonista mantense ao longo de toda a trama. En Un ollo de vidro a unidade é simplemente de lugar e de narrador. De feito, hai funcionalmente dous narradores.
     As memorias do esquelete, referidas polo esquelete en primeira persoa, están precedidas dun prólogo e seguids dun epílogo nos que, tamén, en primeira persoa, fala o autor, é dicir, Castelao, "médico", antigo estudante en Compostela.
     As memorias están formadas por unha serie de semblanzas de difuntos, como cousas, pequenos cadros que o ollo de vidro vai dexergando no cemiterio.
     É un cemiterio de cidade. A xulgar polo epílogo, semella que Castelao coidóu completar a súa obra cunhas memorias sobre un cemiterio de aldea. Mais tal propósito ficóu incomprido.
     A obriña está espurrixida de alusións satíricas de tipo político e social, o fin das memorias imprímelles un marcado carácter anticaciquil.
     Poida que na execución da súa macabra fantasía, tivera Castelao na memoria a noveliña de Risco Do caso que lle aconteceu ao doutor Alveiros (1919). Castelao escribe: "Eiquí non está permitido presentarse en sociedade con farrapos de carne fedenta apegados nos osos"; e na obriña de Risco, a momia de Tutankhamen ha ficar monda, reducida ao esquelete, para poder participar nas grandes danzas que os mortos celebran. En Castelao, "Os esqueletes... non pensan máis que en bailar". Hai mesmo frases de sabor ocultista que soan a Risco: "o corpo astral envolto no doble etéreo", por exempro.
     Noutro aspecto, a obra é un ensaio teórico-práctico sobre o humorismo, ou de humorismo certamente negro, ou macabro, pero non cruel. Lembremos que o prototipo se inserta nunha conferencia encol do humorismo.
     As Cousas constitúen a creación máis orixinal de Castelao. Na forma en que hoxe as poseemos, comezan cun prólogo titulado "A carón da natureza", ao que seguen cuarenta e catro prosas, cada unha ilustrada cun deseño. Estas prosas, todas breves, e algunhas moito, desenrolan xeralmente unha temática aldeá ou mariñeira. Anque nelas se atopen elementos satíricos, o dominante é o elemento sentimental e lírico, que convirte as Cousas en poemas.
     Son estraordinariamente logradas as Cousas que comezan "Chámanlle a Marquesiña", "Dous vellos que tamén tiveron mocedade", "Todos canto sabían algo da historia da vila". "A vella non para de gabar a súa felicidade". Destacan pola calidade da súa cárrega sentimental, espresada de xeito emocionante. Mais todas as Cousas son singulares en acertos espresivos.
     Na maior parte dos casos, o elemento narrativo tense evaporado ou está a punto de evaporarse para deixar só o arrecendo da súa esencia lírica. A forma esterna, nestas cousas máis poemáticas, presenta a estructura dunha salmodia de lenta e coidada andadura, de prosa moi cursidosamente acompasada, na que a medida silábica, a cadencia reiterativa, o paralelismo e a simetria sintáctica dan un ton como paralitúrxico ao período.
     A prosa das Cousas faise especialmente rítmica cando o contido é particularmente emotivo. Semella entón como se o sentimento percurase unha forma musical que dunha banda suliñase solemnemente a elevación do momento, e por outra aliviase, ao remansala no cauce previsto, a tensión violenta. Estas Cousas onde o ritmo é mái marcado, son tamén aquelas onde os valores humanos aparecen máis puramente espresados. É dicir, que a intensidade do ritmo corresponde á intensidade lírica.
     Os contos de Retrincos veñen ser cousas estalicadas e desprovistas da necesaria ilustración gráfica. Aínda que as Cousas poden isolarse dos deseños, de feito todas foron compostas por Castelao como testos con deseños. Retrincos non ten ilustracións do autor, e os contos poden se pubricar con ilustracións alleas, o que para as Cousas é inconcebíbel. Todos os contos de Retrincos nos son presentados como autobiográficos. Están escritos de xeito que atinxen ao final un climax resolto, polo común, epifonémicamente. O pechamento do conto é de particular brillantez, e gáñanos a aprensión de que o conto pode estar escrito en función do final. O narrador é a persoa biográfica de Castelao, que de neno vive na Pampa arxentina, abandona o exercicio da profesión de médico e é eleito diputado a Cortes Constituintes.
     Como toda a obra literaria de Castelao, estes contos están coidadosamente escritos. Non son máis que cinco, e de dimensión reducida; por eso mesmo permitiu a Castelao luilos, retocalos, axustalos de xeito que na versión definitiva teñen a perfeición dunha obra mestra de artesanía. Representan retrincos da vida do autor, retallos literarios de distintas épocas que agora o autor recolle e ordea cronolóxicamente, o máis antigo é dun médico recén doutorado, que o firma en Compostela en 1909. O máis moderno é o do Castelao que xa foi diputado nas Cortes Constituintes da Segunda República, e está firmado en Pontevedra en 1934. Tamén parecen estar ordeados cronolóxicamente en canto á data das esperiencias autobiográficas que os inspiran. "O segredo" e "O inglés" remítennos á infancia pampeira de Castelao; en "Peito de lobo" o autor é un mozo estudante; cando fai "O retrato" do fillo de Melchor xa abandonóu o exercicio da profesión médica; no desenlace de "Sabela" Castelao é diputado a Cortes Constituintes (1931).
     Xa temos dito moitas veces, neste traballo e en escritos anteriores, que Castelao coida estraordinariamente o remate do conto, como O. Henry. Mais se non trata propiamente do final ao estilo de O. Henry, pois non é un final sorprendente. É, sinxelamente, un final moi caracterizado. Unha narración pode rematar cun final que houbera podido non ser tal final, e ir, polo tanto, seguido de novas páxinas ou párrafos. Hai fináis, pois, que o son funcionalmente, porque o conto se acaba; pero non presenta unha estructura específica que os constitúa en pechamentos esenciáis de relato. Os de Castelao son pezas especialmente traballadas para choer os textos. Neles culmina o proceso narrativo, a xeito de clímax, e entón o conto remata cunha nota aguda, que curta de sócato a información; ou ben, despois que a acción atinxise o cimo do seu desenrolo, o autor escribe algunha liñas máis, que conteñen unha reflesión, comentario ou epílogo que entraña unha distensión ou anticlímax. Esta derradeira solución áchase en "O segredo", "O inglés" e "O retrato", mentras que a primeira se topa en "Peito de lobo" e "Sabela"; contos ambos en que unha frase esclamativa dun personaxe pecha o relato e final da palabra, mais o chafarís ten atinxido antes a súa másima altura, e o final sitúanos na curva descendente do xorro, remitíndonos desde o pasado en que e movéu a acción, a un presente habitual en que aquéla actúa como fixa lembranza. Non hai dúbida, pois, que se trata de antíclimax, anque nos outros dous casos análogos sexa o mesmo narrador a última voz que ouvimos.
     Castelao escribiu tamén unha novela. Non nos oporíamos á opinión segundo a cal esta novela, Os dous de sempre, sería a máis perfeita das novelas galegas. Outras opinións negaríanlle carácter de novela, alegando que se trata realmente dunha serie de relatos unidos sinxelamente pola referencia a un ou outro, ou a ambos dos protagonistas. Mais este tipo de composición é o propio da novela de aventuras e da novela picaresca, que é un subxénero dentro da anterior, anque históricamente moi importante. Non é distinta a técnica empregada no Quijote e no Lazarillo. En realidade, Os dous de sempre é unha novela picaresca. As aventuras de Rañolas pertecen craramente a ese mundo; mais anque Pedro non sexa un pícaro, a súa vida énos contada tamén ao xeito da novela picaresca. O carácter do doble protagonista, querse dicir, a dualidade de protagonista, xa indicada no título, alónxanos secomasí, do tipo corrente de novela picaresca, que soe ser de protagonista individual, e apunta máis ben ao Quijote. Rañolas e Pedro poden ser vistos como un Quijote e un Sancho, ou como unha encarnación da actividade e unha encarnación da pasividade humanas. Aquél representa a vida intelectual, éste a vida vexetativa. Se se quer, Rañolas é o home espiritual, e Pedro o home material, un a alma, o outro o corpo. Na portada da novela hai unha viñeta de Castelao na que figuran un paxaro e un batracio, aquél pousado no alto dunha pranta, éste acobillado baixo dela. As perpectivas respectivas do mundo teñen que ser distintas. O inconformismo idealista de Rañolas e o somnolento pancismo de Pedro aparecen sen dúbida así simbolizados. Non sabemos se Castelao está aludindo ao relativismo esplengerián, que fala precisamente da perspectiva do paxaro e a perspectiva da ra. En todo caso, a novela de Castelao, como o seu título indica, trata de presentar os dous tipos humáns fundamentáis, esquematizando, craro está, o deseño. A vila mariñeira que Castelao escolle como escenario dos primeiros capítulos é sen dúbida a vila nadal do autor; mais non se trata dunha novela de costumes, senón dunha obra en que se opoñen as dúas posibilidades básicas da realización humá.
     A novela non é longa. Consta de cuarenta e catro breves capítulos, dos cales un, o XXV, é unha despedida á vila onde naceron os protagonistas e que serve de marco aos capítulos anteriores. As vidas de Pedro e Rañolas son vidas paralelas, unhas veces se afastan e outras veces se cruzan. Pedro ten a principalía en vintedóus capítulos dos que Rañolas está ausente; Rañolas ten a principalía en doce capítulos dos que Pedro está ausente. En nove capítulos están presentes á vez Pedro e Rañolas.
     Castelao, como sempre, emprega unha técnica de miniaturista, de xeito que os capítulos soen ser relatos relativamente completos, xustapostos liñalmente. O tempo avanza no natural orde, mais o autor cambia de espazo cando lle parez, sen percurar ningunha simetría na disposición dos escenarios.
     Na súa narrativa, Castelao adouta unha actitude de prosimidade ao leitor. O narrador fala a miúdo en primeira persoa. Obviamente, nos Retrincos ese narrador é o propio autor, é dicir, Castelao, coa súa biografía histórica: neno na Pampa arxentina, médico sen exercicio en Galicia, diputado a Cortes na Segunda República. Mais nas Cousas e nos mesmos Dous de sempre, aínda que o narrador non se identifique espresamente coa persoa de Castelao, éste non percura ningún disfraz nen aspira a unha despersoalización que poña antre paréntesis a súa realidade individual.
     No capítulo XXV da novela, emprega unha primeira persoa do plural, que semella abranguelo a él mesmo. Hai nesto unha indudábel intervención do suxeito narrador como individuo, mais fora deste caso, non asume en xeral unha actitude tasativamente persoal. Endebén, todo o relato está realizado nunha linguaxe familiar, na que non son raros os comentarios; e esto dá ao narrador unha presencia, proporciónalle unha relación de intimidade co leitor, que nos evoca poderosamente a figura do autor, quen se dirixe ás veces a nós espresamente, suliñando así a súa persoalidade de narrador coa evocación do público ao que e enfrenta. O xeito de contar, realista, humorístico e levemente lírico, propio dunha persoa culta que refrea elegantemente os seus saberes para lograr unha esposición onde brillen a craridade, a sinxeleza e a fluidez ao xeito popular, con artísticas aparencias de inxenuidade, coincide co xeito narrativo dos testos escritos en primeira persoa, cos testos autobiográficos. Así que Castelao está sempre no primeiro plano, en continua actuación persoal sobre o leitor. O narrador de Os dous de sempre é non un personaxe creado por Castelao, senón que é o propio Castelao, non menos que en Retrincos, se ben na novela, por moi picaresca que sexa en parte, non se emprega para o relato a primeira, senón a terceira persoa, como que non reviste forma autobiográfica.

CASTELAO ARTISTA I ESCRITOR
Por
Xavier Costa Clavell

     Houbérame gostado máis poñerme a facer un artigo encol da importancia que ten Castelao coma home político, pro coido que iste non é o intre máis apropiado pra escribilo, nin por outra banda, sería Alborada o canle máis ideóneo pra difundilo. Diréi sinxelamente, xa que logo, que non soio non me esquezo de que Castelao foi o político galego máis popular do seu tempo e o que callóu máis fortemente na ialma do seu país, senón o galego meirande ?como tal galego? do século XX. E agora voume deica a banda do Castelao artista i escritor.
     Alfonso Rodríguez Castelao, que nascéu en Rianxo, o 30 de xaneiro de 1886, e morréu en Bos Aires o 7 de xaneiro de 1950, é, sen dúbida, unha das figuras máis suxestivas do arte e da literatura galega do século XX. Coma pintor, Castelao foi o guieiro da verdadeira pintura galega viva ?viva no dobre senso de enraizamento co eisistencial e de pervivencia no transfondo da laboura artística de hoxe?, xa que é, cronolóxicamente, o primeiro artista que lle retorce o pescozo á retórica expresiva i ó convencionalismo temático caraiterísticos da pintura que se fixo na Galiza perante a derradeira centuria e boa parte da presente. Con Castelao a pintura galega desbota os canles dun folklorismo manido e dulzón e adequire un xeito crítico, insertándose autónomamente nos miolos, por así decilo, das modernas correntes pictóricas. Sin a presencia premonitoria de Castelao na pintura galega do noso século, resultaría serodio imaxinar a eisistencia dun Maside, dun Seoane, dun Laxeiro ou dun Díaz Pardo, por falar tan soio de catro figuras más representativas da pintura galega moderna.
     Polo que respeita á importancia de Castelao na corrente das letras galegas, convén non esquecer que, con Risco e Otero Pedraio, forma o trío de auténticos creadores da prosa galega, pouco menos que ineisistente ?e dende logo con moi poucas posibilidades expresivas e creadoras? hastra a pubricación no primeiro cuarto do século XX, das obras distes tres escritores. Por si isto fora pouco, Castelao sobresae como creador literario de moito pulo e barileza ?Arte e galeguismo, O galeguismo no arte, Cubismo?, coma fondo investigador ?As cruces de pedra na Bretaña, As cruces de pedra na Galiza?, como o mellor dramaturgo galego ?a súa obra Os vellos non deben de namorarse é cáseque a único tíduo dino de mención no teatro galego? e, coma xornalista, foi un dos máis convincentes defensores do insino do idioma galego nas escolas, por cuia entronización lévase a cabo hoxe unha teimosa e patriótica loita no país galego.
     Foi Castelao quen dixo estas verbas ?que precisamente eiquí, na hirmán Catalunya, país xustificadamente orgulloso do seu belido idioma, da súa importante cultura autóctonos, poderan seren comprendidas de xeito cabal, entranabre: "O desprecio da lingua materna siñifica un renunciamento de dereitos e provén dunha anestesia da diñidade coleutiva". E tamén estas outras: "Nós xustificaríamos a preponderancia política do idioma de Castela se o Estado hespañol respetase as demáis lingoas peninsulares e contribuise a ennobrecelas, en vez de condenalas a vil cativerio, pois ben dixo Maragall:

Que si per llei d'amor Ibèria es una
Per llei del parlar es una i trina"

Castelao loitóu en todo intre, coma artista, coma ensaísta, coma creador literario, coma home púbrico e coma galego —sempre coma galego—, porque Galiza mantivese viva esa dinidade coleutiva, sin a cal o ser humán convírtese nun egoísta, un farsante ou un paria, e ningún país pode, hoxe por hoxe, aspirar a ser algo máis que un conglomerado humán, amorfo, impersoal.

UNHA PÁXINA DE CASTELAO
Por
Basilio Losada

No ano 1948 índa quedaban algúns libros de Castelao nas librerías de Compostela. Polo menos na librería González, Rúa do Vilar, tiñan á venda tres ou catro exemplares de Cousas, na edición de Nós, a de 1934, a un peso por exemplar. Polo vista a xente non se mataba por mercalos e o libreiro mantiña invariable o precio dende o ano da publicación. Merquei un exemplar de Cousas e outro de O silenzio axionllado, de Carballo Calero. E, con eles, un da edición de Aires da Miña Terra feita por Hernando no 1943, edición que é pra min un dos misterios bibliográficos máis abraiantes da posguerra. ¿Cómo é posible que no 1943 editárase íntegra en España a obra galega de Curros, incluíndo O Divino Sainete? E daquela, na Librería González, tiñan un alazadoiro cheo de exemplares, ben á vista, na vidreira, cara a rúa. Co libro de Carballo, co de Curros e máis co de Castelao, fun paseniño car á Carballeira de Santa Susana, envolta na poeira dourada dun solpor de vran, víspera do día do Apóstolo e ano Santo, ca cidade ateigada de xente á espera do lume e os foguetes do Obradoiro. A coincidencia da primeira páxina de Cousas co intre que estaba eu a vivir aumentóu o engado da lectura: "e no intre en que a terra, para se durmir, vaille virando as costas á luz, e o fume das tellas, mesto e leitoso, vaise esparexendo no fondo do val". Hai pouco, en situación semellante, voltéi a ler estas páxinas de Castelao, a introducción a Cousas, que penso é un dos textos cabales pra entender o xenio creador de Castelao. Daquela, xa vintaséis anos, o enlevo da frase, o ritmo, e o axuste sorprendente entre a emoción e a súa espresión escrita, non me deixaron albiscar o siñificado total dos seis anacos de prosa que baixo o tíduo de A carón da natureza son a clave pra entender quizáis todo o arte de Castelao, pra entender tamén o que nel hai de vocación e compromiso. Mirada de pintor que vai caindo manseliña sobre as cousas, que as enfeita na maxia da palabra, e nolas devolve axiña convertidas en materia estética, natureza depurada pola sensibilidade do artista, traducida en emoción humán, tamizada pola conscencia que convirte os arbres, os rochedos, a choiva, a fouce do río, en paisaxe humanizado, en algo ordeado polo home, como si estivera aló á espreita de que o artista o carregara de emoción e nolo dera disposto pra que o ollo, ou a intelixencia, poidan enxergalo á medida humán, pra que poidan entendelo. "A iauga que cai a filo aplaca o fume azul contra as tellas brillantes dunha chouza". É visión de pintor, asañadamente ouxetiva. Cousas que están ahí e que compre recrear carregadas de emoción, achegalas á comprensión humán. ¿pero que crás de emoción é a que Castelao préstalle ás cousas? ¿De que xeito as desliga do seu siño de ouxetividade, e como nolas ofrece á comprensión? Poidera darnos unha visión impresionista, limitadamente estética, suliñando a fermosura que como cousas teñen, independentemente do home que as ordea e as inxire en categorías comprensibles pra a intelixencia —outras categorías que non señan as puramente formales da beleza. E Castelao non o fai. Non é un paisaxista nin lle intresa a ouxetividade mineral, nin achega a nós os elementos da paisaxe desprovistos dun contido humán. "O pintor ten que evocar algo máis que unha visión, pois na mesa de pedra do cruceiro, aquela mesma tardiña, pousaron o corpo morto dun rapaz que veu do servicio: por aquela congostra vai un estudante de crego cavilando na moza de pano roxo que lle roubóu a vocación. E ó lonxe cantan un alalá". O drama humán sobreponse á paisaxe, a visión ética complementa o engado da beleza inerte, o home vive, sofre, soña, nesta mundo natural, fermoso, sí, pero insuficiente na sua nidia fermosura. I é o home o que importa. A paisaxe é un marco pra a dór, un marco pra a espranza humán, i é esta dor i esta espranza o que compre facer comunicable. "Velahí o cadro dun pintor": os camiños están cubertos de lama e un vendedor de cobertores pasa cabaleiro na sua besta ferrada. Toca a morto no campanario da eirexa. ¿Qué drama vai acochado no son daqueles sinos? ¿Quen chora na casoupa de tellas brillantes? ¿En que pensa o vendedor de cobertores? Castelao non nolo dí. Deixa que o lector fágase coa emoción, que a vaia apreixando a traveso das suas verbas, home e paisaxe, drama e materia misturados, os piñeiros, os rochedos, as xesteiras, humanizadas xa, poboadas, cunha vida que o home lles empresta. É a superación do impresionismo pictórico, do impresionismo literario. E o paso inicial que leva a Castelao a ver a Terra cunha visión que no álbum Nós definiría de xeito determinante: "Eu non quixen cantar a ledicia das nosas festas, nin a fartura dos casamentos, sinón as tremendas angurias do decotío labrego e mariñeiro". Anos despóis diríao Celso Emilio ca sua voz de poeta i emigrante:

Sí.
A miña terra é aquelada como unha mazá,
pró a inxusticia, proterva, dura, fonda,
vai furando
o corazón dos homes coma un verme.

A PROL DAS TEMÁTICAS NOVELÍSTICAS DE CASTELAO
Por
Ramón Otero Pedrayo

     Á saida primeira e segunda, en "Galaxia", de Os dous de sempre, o púbrico manifestouse ademirado, pro non sorprendido. Pareceulle tratado con máis sistemática adicación, con meirande espazo, os mesmos acordes ou desacordes, os batideiros dun intre aos que o grande artista os tiña afeitos. Cando se aprosimaren a Galicia conceitos abstratos ou xeneraes compre desenlazar, desconxelar as categorías e acompasárese ao ritmo do xurdir sin pousa do real. Unha realidade nunca cristalizada pra se impor por moito tempo.
     Na Nosa Terra todo devala. A canzón mañanceira da pastoriña como acordeón do ermo monteiro e a plástica do castro, son intres, momentos dun sucedere, millor dun devalare. O sonado "chegar a ser", deveñir dos filósofos, vértese en galego no garimoso verbo devalar.
     No devalar do esprito galego sóio traballosamente pódese isolar algún aspeuto ou intre "clásico". Primavera briladoiras de apaixoadas impacenzas, longas, outas, con días semellantes á instrumentación de fermosos e lonxanos ecoares de paisaxes, horas puras, ceibes, cheas de gozo de lembrar. Se non estima a solene e fermosa redondeza da "Octava real" nin a doutriña estética da cúpula, a perfeución de lonxe azul ou gris dunha certeira escultura de montaña, coma o Pinto, semella queixarse da alma, de seguida ven axudala o velo ondeante e fuxidío do chover atlántico. Certamente a estrofa do povo e a do verdadeiro poeta non teñen principio nin fin ao estilo do promontorio calizo esculturado riba do azul mediterráneo ou á sombra dunha vella uliveira no chán provenzal. É a sombra da estrofa de Mistral. Nunca da de Rosalía. Na Galiza feitío paisaxístico ou artístico é sempre un intre dun longo latexar.
     Lendo Os dous de sempre e algunhas outras novelas galegas pensamos, estamos tentados a creere na veciñanza da grande ponla da novela moderna. Vivire intensamente e con fermoso e baril perigo no universo de Heráclito, ou millor, o amosado dende lonxe polo "escuro de Éfeso".
     O esprito de Castelao, fidel ao xenio da sua raza e terra, viven en constante devalar, como unha fonte. Castelao houbera dito da fermosa prisión do clasicismo como unha nube ou un fume choidor. Fai moitos anos Castelao tiña dito na inmorrente conferencia "demos o derradeiro adeus á Venus de Milo".
     Houbo desacougos e tristuras. Outros dixeron algo semellante. Daquela ninguén coa autoridade de Castelao e sen nume de soedade e lonxanía, a soedade que é gracia irmán de todos os galegos, a lonxanía que o levaba con amor deica o primeiro frolecer cunha concencia humán na Galiza. Temos empregado o termo "devalar". No seu senso pequeno quer dicer o doce rubir e espallarse da marea. Entón é cando as rías descobren a sua meirande realidade e beleza. Ela trócase despóis, a baixa mar enche de vagas ademais de morriña. Pénsase no fermoso e gozoso dubidar dos grandes presocráticos, pro tamén o devalar siñifica frouxedade, vaguedade. A forma conquerida é perfeita, perfeita nun intre nada máis como a forma do vento nos centeos e nas froumas. E sin ista perfección na lembranza. E co ela a promesa e o deseio a través dun xornaleiro ensaiar.
     E o constante ensaiar sthendaliano, sen rexistro endexamais ensaiado, se ledo e traballoso lecer a través da vida que non define nin quita conclusiós das lóxicas premisas. Nin o cristalizado conceito inteleutual, pechado como o "mónada" de Leibniz trasporta no estílo nordístico de Benjamin Constant. Velahí un fermoso tema literario, mais témolo que deixar, cun fino saudo.
     É Castelao o menos teorizante e máis vivinte, e máis devaladoiro dos artistas. Moitas xentes ainda o defiñen como caricaturista. Seu esprito, sua infinda bondade, seu poder sobre os medios expresivos, a variedade do seu "facer", póñeno moi por riba. A leenda dos seus dibuxos frolez na mesma raíz deles. Con riolas dos seus dibuxos, nacendo e devalando como as ondas e con fondura dramática, compuxo sin intención teorizante a grande novela unanimista de Galiza. Podería ser discutido si algunha vez Castelao se prantexou o problema dunha novelística... seu xenio de caracterización individual sin deixar de partida nin anatomizada a fisonomía nin o xesto, como en moitos dos seus rostros se adevirte o levián pasar das almas como un vento por riba da faciana.
     Pensemos nun dos seus dibuxos, o emigrante volta á terra, doente, amarelo, morre no probe e querido leito a cuios cabezales a naiciña vela e chora. Dun clavo pendura un chapeu de palla e o colo de "pajarita". O mesmo autor víuse ao dibuxalo cos ollos mollados en bágoas. O pé dí: "Miña nai. Non quería morrer alá". "Alá" non é soio América. É todo o que non seña Galiza. Pola pequena fiestra albíscase o devalar tenro, matizado, da paisaxe.
     Vivimos un enteiro destiño. A infinda saudade e entre a indifrenza da natureza e a ironía, ou máis ben a tenrura dos ouxetos, unha esperanza no fondo, a de "morrer" na Galiza. Non é morrer "aló", en calquera parte, e afundirse no vago amor, no calmo infindo agardado. Cecáis o doce devalar sen remate.
     Manexa Castelao un povo inmenso. Sua nación vai con il. E como vai con il non se astreve a falar de novela. A novela do povo pelingrín, alonxado polo destiño da sua terra amantiña, resulta da totalidade, do conxunto, sin apreciables lindeiros da sua obra.
     Pódese falar de poemas en prosa e con verdade. Algúns, moitos, son tan fermosos, ou máis fermosos, como os millores de Baudelaire.
     Pro Castelao non cede a tentacións simbolistas e menos demoníacas. Enxamáis brasfema da muller como fixo outro grande arousán. Baudelaire brasfema da quimeira que lle afinca no peito e ás veces descrebe seu peiteiro en versos apenas superados polo antigo lirismo de Safo. Valle-Inclán rube ao carro da farsada pra manexar sen piedade seus títeres. Castelao vai de pé polo arrabaldo, comentando con risa e tenrura os derradeiros acontecemenos como os discípulos de Emmaús, voltando do traballo. E como con eles, tamén camiña Xesús, a carón de Daniel Castelao.

L'ANGLÈS
(traducció de Xavier Romeu)

     Jo vaig voler assasinar un anglès per patriotisme.
     El cas s'esdevinguè a la Pampa Central de la República Argentina i en temps de la guerra de Cuba.
     Aleshores jo era un noiet de dotze anys, ablanit per l'enyorament dels paisatges nadius, tot just abandonats i per la tristor del camps on en veia obligat a viure.
     Les llegendes i contes apresos al voltant de la llar familiar dels meus avis esperonaren la meva imaginació i donaren alè a la meva credulitat, de manera que no tan sols feia cas de totes les xerrameques dels nostres periódics, sinó que les informacions me'n semblaven roïnes i dolentes. Jo era, doncs, un gran patriota bel.licós, perquè la meva pàtria també era gran i forta, com la d'un anglès, com la d'un alemany... L'arravatament patriótic que s'enduia tants i tants emigrants a la guerra de Cuba, s'endugué també el meu pobre cervellet infantil.
     Potser la sang marinera dels meus avantpassats em produí aquella abrandada preferència per la nostra puixança naval, i a les parets de la botiga del meu pare van començar a aparèixer, com si fossin cartells d'anunci, tot de vaixells de l'esquadra espanyola pintats per la meva mà.
     Per representar millor la fortalessa de les nostres naus sempre els posava dues xemeneies de més, totes traient fum: un fum negrenc, terriblement tràgic. I després, sota cada vaixell, campaven cartells fatxendosos, dictats per l'enardiment patriótic: "Ai del que se li posi al davant". "No hi ha qui li pugui fer la pell". "Per tots vosaltres n'hi ha prou amb un dels nostres"...
     L'anglès Missèr Guillem, viatjava sempre amb dos "gautxos" i molts cavalls. Cada cop que baixava de les seves terres de Río Negro dormia a casa nostra. Era un home de capteniment no gaire polit, i sempre lluïa al cinyel de cuiro un revòlver amb el mànec de nacre: argument terrible en aquelles terres.
     Quan Missèr Guillem va veure els meus dibuixos esclafí una rialla, i jo vaig respondre a la seva ofensa amb una vèrbola que augmentà el seus goigs. Cal que us digui que jo tenia fusta d' heroi o de màrtir, i tant me feia de matar com de morir a la fi de salvar la meva pàtria; però l'anglès —humor de llima sorda— m'escometia amb enginy, em feia sortr de polleguera, i després encara es reia dels meus insults. Si li hagués pogut fet empassar aquel revòlver amb el mànec de nacre! Oidà l'hagués pogut veure mort, en canal i penjant!
     Tants cops com va pasar per allà Missèr Guillem, tants cops com em va fer enrabiar, però jo sabia que el triomf de l'esquadra espanyola em donaria forces a bastament per a esclafar la vanitat d'aquell anglès desdenyós.
     També solia dormir a casa nostra un andalús esvalotador, tan patriota com jo mateix. L'andalús sabia sempre moltes més coses que no contaven els periòdics, i els seus embulls eren després les armes amb que jo combatia l'anglès. Un dia em va dir que estaven restablint el submarí de Peral, però que el govern no volia que això es sabés.
J     o vaig jurar que guardaria el secret, i no vaig poder servar el jurament. L'anglès em va fer enrabiar tant, rifant-se dels nostres vaixells, que en un rampell de mal geni ho vaig descobrir tot.
     —Doncs jo li dic que ja es poden posar contra nosaltres totes les esquadres del món plegades, perquè... perquè posarem a punt el submarí de Peral.
     El desastre de Santiago de Cuba va esfondrar les meves il.lusions, i no fóra senzill descriure ara la infinita desesperança que em va afonar. Un d'aquells dia va passar l'anglès, i contrit tal vegada de la meva tristor ja no es va riure dels meus vaixells, però em ferí amb aquest mots sarcàstics:
     —Ara teniu l'esquadra submarina més gran del món...
     Missèr Guillem no diria mai una cosa semblant, perquè en aquell mateix instant vaig decidir que l'assasinaria. Una alenada roja no deixava apaivagar la meva imaginació, i vaig començar a fruir per endevant de les delectances del crim. Ja no hi podia haver res que em desdir d'embrutar-me les mans: ho faria per bé de la meva pàtria, abatuda per la dissort.
     Ah, el pla criminal era cosa del dimoni! A frec de les dues de la matinada entraria d'amagat a la cambra del meu enemic. Caminant poc a poc, de puntetes, arribaria a la capçalera del llit, i de cop i volta, nyac!, li etzibaria ganivetada a la gola. Veia rajar la sang de l'anglès borbollejant: vaig veure com espernegava per morir-se, i ni el més lleu remordiment no va enterbolir la meva consciència.
     Aquilla nit em vaig llitar amb els ulls ben oberts, prement dins la mà el ganivet de sacrificar el moltons. El rellotge de la botiga va trigar tant a tocar les dues que la son em va vèncer.
     Quan em vaig desvetllar, el sol batia damunt les carenes de la Pampa. L'anglès s'havia salvat per miracle.

Rianxo, 1914.

Presenzas de Castelao en Barcelona. Dous momentos artístico-literarios
Páxina Anterior	Apéndice D. O Centro Gallego de Barcelona homenaxea a Castelao	Páxina Seguinte

Presenzas de Castelao en Barcelona. Dous momentos artístico-literarios