BVG     Atrás    Índice de Páxinas

Na recta final do século XX a Editorial Galaxia conmemora o seu 25 aniversario: con tal motivo publicara no último mes do ano anterior un Almanaque no que colaboraba un monte de xente. O volume iniciábase nun artigo de Marino Dónega explicando os propósitos orixinais da editorial, fundada dez meses depois que Castelao deixara de alentar no exilio. Mais o que agora nos interesa é o texto que viña a continuación: "Horóscopo universal, sortes e resortes do ano 1975 co xuicio perpetuo das estrelas", de Álvaro Cunqueiro (22). Segundo a simboloxía dos entendidos, ao sumar as súas cifras 22, 1975 era un ano Piscis, afirmaba don Álvaro. Para Juan-Eduardo Cirlot no Diccionario de símbolos (23), Piscis é "signo zodiacal profundamente ligado ao simbolismo das augas e á 'disolución das formacións' que ten lugar en Alaska. Neptuno labrando as ondas co seu tridente e facendo brotar delas cabalos e touros, expresa o resurxir das enerxías cósmicas do seo do océano primordial. Se Capricornio marcaba o comezo do proceso de disolución, Piscis expón o momento final que, por iso mesmo, contén xa o inicio do novo ciclo. [...] O duplo aspecto deste símbolo queda ben expresado no signo zodiacal, en realidade formado por dous peixes dispostos paralelamente, mais en posicións mutuamente inversa. O peixe da esquerda indica a dirección involutiva, o comezo do novo ciclo na manifestación; o da dereita indica a dirección evolutiva, a saída do novo ciclo". Era o mesmo que viña dicir Cunqueiro no seu particular estilo, tecido coa suxestión, o ritmo e a harmonia, a ilusión e o feitizo, ese seu ar tan fresco, suave e singular, cheo de indagacións e imprevisíbeis regates: "Sob Piscis, si estamos na alba dunha era nova, estamos tamén sí no final de outra". Mais ou menos proféticas poden parecer agora estas palabras, se temos en conta que nese ano Francisco Franco Bahamonde, ditador das Españas, abandona esta val de lágrimas e os pobos que configuran o chamado Estado Español camiñan cara a outra inauguración, a dun tempo á procura da esperanza e a liberdade, rematando así un período (¿un ciclo?) tan longo como escasamente alentador. Un período (¿un ciclo?) que comezara de verdade, en plenitude, outro ano tamén Piscis: 1939. Estábamos, certamente, na alba dunha era nova. Lembremos: Viet-nam, Camboia, e Laos liberaríanse do xugo norteamericano, ben que este último caía baixo a pouta de Pol Pot. Morren dous escritores enfrontados en 1936: un Corpus Barga, no exilio; o outro, virado cara a posicións máis o menos socialdemócratas desde o seu nazi-falanxismo primitivo, Dionisio Ridruejo, en España. Fina na cama, como o noso propio ditador, Chang Kai-Chek. O día de Todos os Santos é asasinado Pier Paolo Pasolini, estando aínda hoxe sen esclarecer o asasinato, quizais, porque como afirmaba Cunqueiro no devantido traballo, "os anos PISCIS, coma 1975, son anos de confusión, anos babélicos"...      Deixando de lado a biografía de cada un, a morte de Franco foi, para o noso país, coidamos, o acontecemento máis importante do ano, o de máis transcendencia histórica en moito tempo. Como di don Álvaro: "é a vida que se está xestando en segredo, vai xurdir á luz", máis aínda, á vista das circunstancias sociais e políticas, de xeito escuro e impreciso. Así, situacións como a derivada da implantación do estado de excepción en Vizcaia e Guipúzcoa, ou sucesos como a morte en xullo do inefábel José María Escrivá de Balaguer, os fusilamentos de cinco militantes antifranquistas a finais de setembro e a Marcha Verde no Sahara "Español", coas súas posíbeis e perigosas secuelas, ocorrida o 6 de novembro, palidecen ante a enorme relevancia da desaparición física do ditador.      Anos de confusión, anos babélicos... "Anos perigosos. Noutro ano de Peixes, 1939, estalóu a segunda grande guerra. Como hai confusión, non hai lindes". Si, parecía que hon había lindes: liberados os países do Sueste Asiático, o 2 de decembro Angola proclamábase independente, dez días despois da proclamación oficial da monarquía en España. moitos e importantes acontecementos sucederon aquel 1975; iniciábase unha nova era. Mais se no conxunto do estado xordía a partir do 20 de novembro coa morte do ditador, manchado de sangue até o final —recordemos a morte-asasinato de Moncho Reboiras, as execucións do 25 de setembro—, na Galiza, quizais a nova era comezara baixo o signo de Castelao: coa conmemoración do 25 aniversario da súa morte no exilio, en Buenos Aires.      En Barcelona iníciase a era coa presentación, na Galaría Sargadelos, dunha exposición das estampas do álbum Nós, inaugurada coa presenza de Isaac Díaz Pardo, o sete de xaneiro —até o 20 do mesmo mes—: afectuosamente acollida, mesmo o segundo canal de TVE a reseña nunha pequena reportaxe no seu informativo "rexional". Para introducir a mostra, Inés Canosa pediulle un comentario, posteriormente traducido ao galego e ao español, a Salvador Espriu, daquela o poeta catalán máis citado polos escritores galegos. Firmado por Isaac Díaz Pardo, o outro texto do catálogo, foi vertido ao catalán e ao español. O caderno, publicado así en galego, catalán e español, reproducía as estampas de Nós que levan os seguintes pés: "A tua filla xa será unha moza, eh?", "—Eu bebo para afogal-as penas, mais as condanadas aboyan", "—¡Que san Roquiño nos liberte de médicos, abogados e boticarios!", "En Galiza non se pide nada, emígrase", "Non soñan máis que cando durmen", "A verdade", "—A nosa Terra non é nosa, rapaces" e "Os escravos do Fisco". Reproducida tal cal, malia un pequeno erro tipográfico que motivou a protesta do autor (24), eis a presentación de Salvador Espriu:      Jo vaig ser per primer cop a Galícia, a Santiago de Compostela, l'any mil-noucent trenta-quatre, molts pocs dies abans dels fets d'octubre. Vaig conèixer molta gent de "Nós" i vaig adquirir i llegir "Os dous de sempre" il.lustrat, si no m'equivoco, pel propi Castelao. Recordo que el llibre, en el seu doble vessant literari i plàstic, em va produir una gran impressió.      D'aleshores encà, la fina, subtil, complexa i enorme figura de Castelao s'ha anat afermant i engrandint dia a dia i ha esdevingut, dintre d'una perspectiva ja històrica, un dels símbols cabdalls de la Galícia, d'ahir, d'avui i de sempre, de la Galícia que no pot morir, malgrat les lúcides i alertades temences expressades recentment per una molt insigne, responsable, autoritzada i patriòtica veu (25), ni en un futur pròxim ni al llarg de la curta, incerta i precària vida dels homes en el nostre petitíssim planeta.      "Galeria Sargadelos" vol commemorar el vint-i-cinquè aniversari de la mort de Castelao, amb una exposició de les estampes del seu extraordinari àlbum "Nós", realitzat quan el gran home només tenia trenta anys. Amb aquest motiu, Díaz Pardo resumeix, amb unes sòbries i precises paraules, la trajectòria vital de Castelao i la significació de la seva obra. Subratlla d'una manera especial, és clar, l'intencionat i madur expressionisme de l'esmentat àlbum. Els meus amics gallecs han volgut que l'acompanyi —ben innecessàriament, al meu entendre— en la seva encertada, perfecta presentació.      Castelao és un valor universal. No hi ha cap dubte, però, que un català pot intentar veure'l i comprendre'el amb una emoció i una simpatia particulars, per la relativa afinitat dels nostres problemes amb els específics de Galícia.      No tinc espai ni competència per glossar, ni una per una ni en conjunt, aquestes tendres, intel.ligentíssimes i en alguns moments esgarrifoses —però també esperançadores— estampes i les seves llegendes. Ha estat dit, d'altra banda, que el qui sap calla. Els ulls que saben mirar, que contemplin, amb un profund i respetuós silenci, aquesta alta lliçó de l'art i de l'esperit de la més genuïna Galícia, mentre Castelao ens somriu, potser amb ironia, amb llavis prims, des de la seva guanyada i serena inmortalitat. SALVADOR ESPRIU Barcelona, vint de desembre del mil nou-cents setanta-quatre.      Aínda que non fora expresamente preparado para o catálogo, como explica o propio autor na nota 24, despois do texto de Salvador Espriu aparecía o de Díaz Pardo.      Desta volta a Galería Sargadelos trae o album NOS de Castelao pra relembrar que neste 7 de xaneiro temos o 25 cabodano do seu autor, morto en Bos Aires.      Este album expresionista, nado no modernismo, en canto aos seus valores sinificantes, cuias estampas foron mostradas polos anos 20 nas principales vilas galegas, dado ao prelo nos comezos de 1931, sen que hoxe teñamos co coñecemento do paradeiro dos orixinais, ten un especial siñificado para o arte galego.      Castelao, nado en 1886 en Rianxo, vivindo na Pampa arxentina desde os seus 9 deica os seus 15 anos, estudia bachillerato e menciña en Compostela. Doctor en Madrid, 2ª Medalla en 1912, pintor e dibuxante de éxito na capital, a medida que desenrola a súa personalidade vai deixando as profesións que vai adequerindo cando comproba que poden deformalo e busca en Pontevedra un posto no Instituto Xeográfico e Estadístico e outro de profesor de dibuxo, de xeito que o seu traballo as manteña a él e a súa insobornable libertade pra que, sacrificando toda vanidade e toda molicie, as suas maus se atopen ceibes de compromisos e o seu arte seña un instrumento de solidaridade á súa terra e ao pobo que padece a súa historia.      Castelao coida que hai "verdades cómodas e verdades incómodas" e que soio as derradeiras son as verdadeiras, e que por riba da "regalía sensual" ten que propoñerse que o arte teña unha siñificación fonda. Esta vocación da súa vida e do seu arte vai cinguida a outra teima: a de que o arte galego seña un arte nacional diferenciado como a súa cultura, "...o arte galego non é, non, faguer cousas de asunto galego. Pra que haxa unha pintura galega —que inda nona hai— é perciso pintar en galego...".      A súa tarefa de escritor, de investigador de etnografía e de historia, de político, xunto coa súa obra de artista, revelan en Castelao un home único na Galicia do noso século. A súa cencia, o seu arte e a súa conduta teñen convocado aos seus homes a traballar sen arredarse da súa realidade histórica como paso obrigado para nin ire por vieiros parvos.      Hoxe non se trata de darlle voltas ao aquel da obra de Castelao senón relembralo no seu 25 cabodano, cos seus hosos ainda na Chacarita, cunha mostra de estampas do seu Album NOS traballadas cando tiña 30 anos. DÍAZ PARDO Repercusión na prensa      O crítico máis mañanceiro foi, outra vez, Rafael Santos Torroella. O seu comentario, máis que unha reseña, era unha verdadeira presentación, apaixonada, lúcida, de Castelao ao lector: quizais foi Santos Torroella o crítico da prensa barcelonesa máis consciente da importancia da figura e da obra, non só artística, do rianxeiro: C A S T E L A O A LOS VEINTICINDO ANOS DE SU MUERTE      Este año se cumplen —acaban de cumplirse en estos días— los veinticinco años de la muerte de Castelao, el gran dibujante y escritor en quien Galicia, su patria, tiene una de las más excelsas figuras de su renacimiento artístico y cultural. Los numerosos actos que, en ella y fuera, se están celebrando en homenaje a Castelao constituyen una buena llamada de atención, para quienes lo ignoran o sepan poco acerca de él, respecto a todo lo que significan figuras así, en las cuales todo un pueblo parece haber hallado, elevada a símbolo de emblema, la mejor conciencia de sí propio. En Barcelona, entre dichos actos de homenaje, se ha de destacar la exposición que de los cincuenta dibujos de su álbum "Nós" se presenta actualmente en la Galería Sargadelos.      Alfonso Daniel Rodríguez Castelao nació en Riancho (sic) (La Coruña) el 30 de enero de 1886 (26), hijo de un patrón de pesca que, como tantos de sus coterráneos, tuvo que emprender el camino de la emigración a Argentina. Allí estableció una pulpería ("La Cruz Colorada") en La Pampa, y en cuanto le fue posible llamó junto a sí a su familia. Alfonso Daniel tenía entonce nueve años; contaría quince cuando todos regresaron a Riancho (sic). En Compostela cursó el bachillerato y la carrera de Medicina, y se doctoró en Madrid en 1910. Pero únicamente ejerció un par de años como médico, en Riancho (sic) —después sólo volvería a hacerlo ocasionalmente y por motivos humanitarios—, para enseguida entregarse a su vocación tempranamente sentida, de artista y escritor. Tuvo, sin embargo, para ganarse la vida, que desempeñar en Pontevedra un destino en el cuerpo técnico del Instituto Geográfico y Estadístico, doblado poco después con el de profesor auxiliar de dibujo en el Instituto de Segunda Enseñanza de la misma ciudad. Por entonces, en 1919, empezó a exponer sus dibujos de "Nós" —los mismos que se exhiben ahora en la Galería Sargadelos— en algunas ciudades gallegas y en Madrid, donde ya se había dado a conocer como pintor en la Nacional de 1915. Siguen, con sus colaboraciones en revistas y diarios gallegos, su labor como conferenciante, sus viajes por Francia, Países Bajos y Alemania, así como la sucesiva aparición de sus libros: "Un ollo de vidro: memorias dun esquelete" (1922), el primer tomo de "Cousas" (1929), el ensayo de investigación "As cruces de pedra na Bretaña" (1930), "Cincoenta homes por dez reás" (1930), el álbum "Nós" (1931), la novela "Os dous de sempre" (1934), el libro de relatos "Retrincos" (1934), "Sempre en Galiza" (1944)... hasta su farsa "Os vellos non deben de namorarse", que se publicó póstumamente en 1953 y que es una de sus obras más conocidas. Castelao, que había sido diputado de la República —más adelante sería ministro de ella en el exilio— volvió a emigrar durante la guerra civil, y tras estancias en Moscú, París, Nueva York y La Habana, pasó sus últimos años en Buenos Aires, donde, ya casi ciego y víctima de un cáncer de pulmón, falleció el 7 de enero de 1950. Sus restos yacen allí, en el cementerio de la Chacarita, en espera de que, como todos los gallegos desean, puedan hallar reposo definitivo en la tierra de Riancho (sic) que tanto amó.      Los cincuenta dibujos de "Nós" que ahora —en ignorado paradero los originales de los mismos— se exhiben en la Galería Sargadelos son una breve y temprana muestra de la dilatada labor de Castelao como dibujante. Quizá demasiado breve para nuestra apetencia de ver cosas suyas y para hacerse cabal idea de la transcendencia de dicha obra, sobre todo para su país: Galicia. Pero creo que basta con ellos para atisbar la profunda humanidad de su autor, la peculiaridad de su humorismo, más condolido que acerbo, y hasta qué punto la entrañable veneración que se le tiene en Galicia no es sino la justa correspondencia que los nacidos en ella han de sentir por quien tan cabalmente supo comprenderlos y plasmarlos. Castelao, como escribió otro gran humanista gallego, Ramón Otero Pedrayo, "chega das raíces e do sono e despertar da súa xente" ("llega de las raíces y del sueño y despertar de su gente"). Su lenguaje es sencillo, directo, alguna que otra vez con tendencia al arabesco lineal de su contemporáneo Bagaría, pero ciñendo ese arabesco al contenido argumental —sentimiento y, a la par, significación expresiva de cada una de las escenas. Va de lo profundamente dramático, como esa terrible estampa de "El fracasado de la emigración" —con la esquelética figura desnuda de un hombre en el lecho, mientras su mujer gime arrodillada en el quicio de la puerta—, hasta la rebeldía infantil del campesino arrapiezo que no quiere ir a la escuela porque el maestro le pega y porque la escuela "Cheira que fede" ("huele que apesta"); del dolor dulciamargo de la aldeana que, ante el féretro de su esposo muerto, exclama: "¡Ay, meu homiño, e que bonito vas co traxe das romerías!" (¡Ay, mi maridito, que guapo estás con el traje de las romerías!"), hasta esa dolorida imagen, de una infinita tristeza, en que aparecen durmiendo en el suelo un padre y un hijo menesterosos, de los cuales nos dice Castelao que "non soñan máis que cando durmen" ("sólo sueñan cuando duermen"), frase angustiosa que nos habla del vencimiento ante una realidad y una sociedad hostiles, en las cuales, como nos dice en el pie de otro dibujo, hasta es menester rogar que Dios "nos liberte de la justicia"...      Salvador Espriu, que ha escrito unas emotivas palabras para el catálogo de esta exposición, califica en él de "tiernas, inteligentísimas, punzantes y, en algunos momentos escalofriantes —pero también esperanzadoras—" a estas estampas y sus leyendas. Nada más cierto, aunque su condición de esperanzadoras está, más allá de lo trágico de muchas de ellas, en el revulsivo de conciencia que comportan y que, no cabe duda, se ha abierto ancho camino gracias, precisamente, a la obra de Castelao. Una obra que, como vemos claramente en estos dibujos, no quiso ser ni fue otra cosa, en medio de todas las divagaciones formalistas y subjetivistas del arte coétaneo, que la obra de, según él mismo dice, "un artista civil que siempre puso su arte al servicio de las cosas populares"... ¡Alta, noble y ejemplar lección del grande y profundo, tierno y contenido y humanamente airado Castelao! (El Noticiero Universal, 14 de xaneiro de 1975, p. 34.)      Como que a crítica era longa, Santos Torroella —que reproducia o famoso gravado de Maside representando a Castelao e a estampa de Nós que ten como pé "Non soñan máis que cando durmen"— só reseñaba unha exposición máis, a do pintor Grau Santos, que como lembrará o lector tamén expuña en Barcelona en maio de 1973, cando a anterior exposición do rianxeiro. O mesmo día, no mesmo xornal, nas páxinas de "Letras", Álvaro Cunqueiro publicaba o seu artigo semanal "Las runas del Kalevala" (27). Tamén é de salientar que Santos Torroella, ao aludir os lugares onde se expuxeran as estampas de Nós non mencionase que tamén en Barcelona, no Ateneu, se colgaran as estampas, en xaneiro de 1923.      Tres días despois do mañanceiro crítico de El Noticiero Universal aparecía a reseña no outro vespertino barcelonés, Tele/eXpres, asinada polo sempre telegráfico Josep Vallés Rovira:      CASTELAO (Sargadelos). Ocasión veinticinco aniversario fallecimiento político, escritor, artista gallego Castelao, exilio Buenos Aires, 7 enero 1950, expone público grabados integrantes álbum "Nós" impreso 1931, habíanse mostrado público años veinte. El temario de Castelao, recio trazo que individualiza netamente cada persona representada, aun supuestos compactas masas, exalta ideario popular, férvida defensa pueblo oprimido, sujeto vasallaje secular del irredento agro gallego. Castelao, través de su producción sensibiliza alma labriego gallego, sus penas, cuitas, sumisión, siempre acompañada cual lamento, complementaria leyenda, prendida emocional lírica entonación, sin paliar crudeza imagen, honda directa discordante sugerencia; resolución plástica composiciones, denuncias Castelao, ocasiones, sin dejar poseer particular sello personal, rememora calidad estampas Rembrandt, enjundia popular, escenas campestres, viejo Breugel (sic). Catálogo escrito S. Espriu, Díaz Pardo, idiomas gallego, catalán, castellano. (Tele/eXpres, 17 de xaneiro de 1975, p. 2.)      Non se reproducía ningunha estampa de Castelao, nin de ningún outro artista, na páxina deste xornal. As outras exposicións reseñadas eran as de Grau Santos, Rosa Sire, Camo, Nieto, Tosia, Juan Gil, Leirbag, Barceló Prat, J. García Torres e Juan de Palau. Un total de once. Na mesma páxina, vintedous anuncios de exposicións que aquel mes de xaneiro estaban colgadas nas galarías comerciais. Entre os anuncios, o da exposición de Nós. As outras dúas exposicións que pagaba a pena ver eran as de Antoni Tàpies, obra recente, 54 pinturas e 24 cartóns,que se inauguraba este mesmo día, é dicir, o 17 de xaneiro, e unha antolóxica de Georges Braque, dazanove pinturas de 1919 a 1962, que se inauguraría catro días despois, o 21 de xaneiro.      A partir do 17 as reseñas sucedéronse. Ao día seguinte foi o veterano Ángel Marsà quen reseñou a mostra nas páxinas de El Correo Catalán, o vello xornal da Comunión Carlista agora remozado completamente, no plano ideolóxico, polo grupo que o controlaba: os homes de Jordi Pujol. Marsà, nacido en 1900, ademais de crítico foi promotor de arte. De novo, cando contaba con vinte anos, participou na primeira vaga vangardista catalá e con Rafael Barradas promoveu o vibracionismo. Fundou e dirixiu a revista Parthenon e colaboraba en xornais como Las Noticias, La Vanguardia de Barcelona ou El imparcial de Madrid. Na posguerra promoveu os "Cicles experimentals d'art nou" (1948). Foi un dos responsábeis do primeiro número de La Vanguardia despois da entrada das tropas franquistas na capital catalá. Con todo, non continuou neste xornal debido a que antes da guerra pertencera á masonaría, polo que foi depurado do xornal dos Godó e comezou a colaborar en El Correo Catalán, onde acabaría os seus días como crítico de arte e de libros. Como a da maioría dos críticos da prensa barcelonesa, as reseñas de Marsà no xornal eran de compromiso comercial, é dicir, contrapago do anuncio. "NOS DE CASTELAO". Galería Sargadelos      Con motivo del XXV aniversario de la muerte del pintor y grabador gallego Castelao, Galería Sargadelos celebra una exposición de los grabados expresionistas contenidos en el álbum "Nós", original de dicho artista. La obra posee una poderosa fuerza plástica y un profundo contenido social y humano, testimonio fehaciente de la extraordinaria valía del insigne artista desaparecido. El catálogo de tan interesante muestra incluye dos esclarecedores escritos, originales de Salvador Espriu y de Díaz Pardo, en castellano, gallego y catalán. (El Correo Catalán, 18 de enero de 1975, p. 23.)      Como a páxina de Tele/eXpres, a páxina de arte de El Correo Catalán, que se titulaba "Gaceta de las Artes", dividíase en dúas partes: as reseñas e os anuncios. Aquel día, ademais da de Castelao, reseñabanse as de Grau Santos, Barceló Prat, J. de Palau, J. Escayola, C. Orti, Rosell Elexalde e Vallés Tuset. Había vinteún anuncios e non se reproducían cadros de ningunha exposición.      No Diario de Barcelona, que como El Correo Catalán non reseñara a mostra de 1973, estaba neste aspecto mellor organizado: os sábados aparecía unha páxina de anuncios, ás veces algo máis, os domingos, no suplemento "Dominical", na sección titulada "Arte. Las exposiciones", saían as reseñas. Estas ían asinadas ben por Alberto Castillo ben por Josep Mª Cadena. A da mostra de Nós asinábaa este último e máis que unha reseña era un recordatorio, unha recomendación. CASTELAO      Exposición del álbum "Nós", con motivo del veinticinco aniversario del fallecimiento de Castelao. En el pasado "Dominical" (12-I-1975) (28) ya se recordó la importancia de esta gran personalidad gallega. Sobre él escribí en este mismo DIARIO (24-X-71) un extenso artículo biográfico, con el que me sumé espontaneámente a los esfuerzos por revalorizar la figura de Castelao, oscurecida por tantos e interesados motivos. Ahora se trata tan sólo de alentar a los amantes del dibujo y de las obras que tratan sobre dibujantes, respecto a la reedición que de "Nós" ha realizado "Ediciones Júcar". Es una obra básica para comprender por la imagen el mundo gallego de la juventud de Castelao. Este, junto "Apa" y Bagaría, forma en triunvirato de nuestros grandes caricaturistas trasncendentes. Junto a las reproduciones de los dibujos se ofrece en vitrina una selección de la obra editada de Castelao. (Diario de Barcelona, 19 de xaneiro 1975, supl. "Dominical", p. 10.)      Como o texto, que remitía ao lector a outros artigos, era máis un recordatorio e unha recomendación que unha reseña, Cadena falou pouco de Castelao. O autor non adoitaba, como a maioría dos críticos, conceder un número parecido de liñas a cada pintor, a cada exposición: así, ese domingo, dedicaba a maior parte do espazo a Grau Santos. De Castelao reproducía a mesma estampa que El Noticiero Universal, aparecendo, ademais, reseñados, Guivernau, García Torres, Barceló Prat, Juan de Palau, Leirbag e F. Galindo.      O día 20 fechouse a mostra do álbum Nós, mais non por iso deixaron de publicarse reseñas e críticas da exposición en xornais e revistas. Tal vez non saíron antes por non ser unha exposición comercial, primando desta maneira os intereses das galarías dedicadas á venda. O que explicaría, asemade, a aparición de novas reseñas aínda despois de clausurada a exposición, tanto na prensa diaria como na semanal e a mensual.      O día 23, é dicir, cando xa ninguén podía ver a exposición, xa que na sala en que estiveran colgadas as estampas de Nós eran cadros de Alejandro Sánchez Pascual os que enchían as paredes, aparecía a crítica en Mundo Diario. Este xornal era o resultado da reconversión do antigo Diario Femenino, que en 1971 comprara Sebastián Auger ao publicista Victor Sagi. Auger quixor cambiar a cabeceira do xornal, mais non lle deixaron, polo que optou polas siglas D.F. En febreiro de 1974, o novo ministro de Información e Turismo, Pio Cabanillas Gallas, en consonancia coa "apertura" do réxime que se coñeceu co nome de "Espíritu do doce de febreiro", concedeu finalmente o permiso, e así o empresario puido engadir unha nova cabeceira ao seu grupo, o Grupo Mundo, que xa contaba coa vella revista Mundo —remozada—, cunha especie de Reader's digest "a la española, Meridiano e a Editorial Dopesa.      Mundo Diario xogaría un importante papel informativo e de opinión, converténdose no xornal "obreirista" e de oposición nos últimos tempos do franquismo e dando voz á disidencia durante os anos da transición. Como todas as demais cabeceiras do Grupo Mundo, o xornal morrería en decembro de 1980.      As páxinas de arte deste xornal, "Mundo del Arte", estaban dirixidas e redactadas por Francesc Gali (1918-2001), conselleiro do Instituto de Cultura Hispánica, poeta e escritor, autor de libros de poemas considerados postsimbolistas: Tankas (1951), Atzavara (1953), Poemes (1957), de diversas monografías sobre artistas Benavente Solís (1993), Pere Colldecarrera (1993), Torra i Arran (1989), Bordallo (1992), etcétera. Durante os últimos anos da súa vida foi o crítico de arte de Ràdio Estel, emisora do arcebispado de Barcelona. Se en 1973 non se ocupara da mostra de Castelao, agora escribía o seguinte, cando a exposición xa non podía ser visitada: CASTELAO En Galería Sargadelos      Coincidiendo con el veinticinco aniversario del fallecimiento de Castelao —pintor y grabador gallego que nacido en Rianxo murió exiliado en la ciudad de Buenos Aires— la Galería Sargadelos, de nuestra ciudad, ha presentado la exposición de la reedición de los grabados que en los años 1916 y 1917 realizó este importante artista para un álbum titulado "Nós".      Álbum en el que Castelao, expresionísticamente, denuncia la injusticia con unos dibujos de bello y sentido trazo.      El poeta catalán Salvador Espriu —presentador con Díaz Pardo del catálogo— descubre en el ábum de Castelao unas "tiernas, inteligentísimas, punzantes y en modo alguno escalofriantes —pero también esperanzadoras— estrampas" que tuvo ocasión de adquirir, en su edición primera, allá por los años 34, en un viaje que realizó por tierras de Galicia.      Estampas que con sencillez pero también con intensidad hablan a la inteligencia, al corazón y a la sensibilidad.      También en la Galería Sargadelos se presentan dos serigrafías, posteriormente realizadas, sobre originales de Castelao y se exponen una colección —imaginamos más completa— de la obra editorial de Castelao.      Los grabados bellamente reproducidos y presentados que se exhiben en la presente muestra son —si no he contado mal— unos cuarenta y nueve. El alma del pueblo gallego vive en ellos. No en vano "A súa tarefa de escritor, de investigador de etnografía e de historia, de político, xunto coa súa obra de artista, revelan en Castelao un home único na Galicia do noso século", ha escrito emocionadamente Díaz Pardo. (Mundo Diario, 23 de enero de 1975, p. 17.)      Como acontecía no Diario de Barcelona, os anuncios de exposicións no xornal en que facía os seus comentarios Francesc Galí aparecían un día antes, polo que a páxina se dedicaba enteiramente ás reseñas. Á parte de Castelao —de quen se reproducía a estampa que leva como pé "Non soñan máis que cando durmen"—, falábase de Luis de Castresana, Joan Padern, Eduard Castell e dunha exposición colectiva, "Art Actual", de vintenove artistas, entre os que salientaba o nome de Modest Cuixart.      A última reseña aparecida nun xornal foi a de Fernando Gutiérrez en La Vanguardia Española. Era o día 25 de xaneiro, cando xa na Galería Sargadelos se inaugurara a seguinte exposición, a do mencionado Alejandro Sánchez Pascual: foi unha mágoa, xa que Fernando Gutiérrez, como Santos Torroella, era un dos críticos con máis "caché" entre os afeccionados. Eis o que dicía Fernando Gutiérrez: CASTELAO en Sargadelos      En estos días se ha conmemorado en veinticinco aniversario de la muerte de Alfonso Rodríguez Castelao en Buenos Aires. Para recordar la fecha (el 7 de este mes), al hombre y su obra, la Galería Sargadelos ha presentado con unas palabras de Salvador Espriu y Díaz Pardo el álbum "Nós", que fue editado a principios de 1931, pero cuyas estampas ya se expusieron, allá por los años 20, en las principales ciudades gallegas. Pocas tierras como Galicia han tenido un intérprete tan entrañado como Castelao y pocos hombres como Castelao han tenido una tierra como Galicia que los entrañara tanto. En estos días la profesora María Xoxé (sic) Queizán ha definido a Castelao con una diáfana precisión: "Castelao —ha dicho— no se limita a ser un intuitivo que siente a su pueblo. Su actitud es al mismo tiempo científica. Busca en la historia, en las piedras, los hombres y en el paisaje la verdad de Galicia". Nada tan revelador del arte y del pensamiento del gran pintor de Rianxo como las estampas de este álbum cuyos originales se han perdido. Cada una de ellas es un fragmento de esa verdad perseguida y encontrada en una conmovedora humanidad, sea patética o no lo sea. Desde su "Nós" habla "con una lengua clara y popular, como sus esquemas", dijo también María Xoxé (sic) Queizán [erro de imprensa: repítese unha liña e falta a orixinal] que con como el decía las verdades y, cuando no, se trata de contar verdades con toda la conmovida poesía que presidió siempre su obra. (La Vanguardia Española, 25 de xaneiro de 1975, p. 45.)      Fernando Gutiérrez reproducía, acompañando a súa nota, a estampa que leva como pé (supomos que o lector xa o adiviñaría) "Non soñan máis que cando durmen", e reseñaba, con xenerosidade, a antolóxica de Emile Nolde, así como Eduard Castells, Luis de Castresana, Tosia e Juan Gil e o colectivo Grup d'Elx.      Os outros dous xornais que aparecían en Barcelona, La Prensa e o vespertino Solidaridad Nacional —ambos xornais do Movimiento—, non dedicaron unha liña á exposición. Os motivos puideron ser: a) que estivesen de acordo co entón alcalde de Santiago, Marcial Castro, quen dixo aquel ano que Castelao non merecía nin unha conferencia; b) que non se enteiraran da exposición; ou c) que como a Galaría que patrocinaba a mostra non insería publicidade nas súas páxinas, decidisen non reseñala. Con todo, meses despois, cando a mostra foi a Madrid, Arriba, o xornal órgano do Movimiento Nacional, dedicoulle unha interesante reseña-crítica á mostra do álbum Nós, que non reproducimos aquí por non proceder. Recepción da mostra nas revistas barcelonesas      Se en 1973 só unha revista, o mensuario Serra d'Or, se ocupara da exposición antolóxica de Castelao, en 1975 será diferente. Dos tres semanarios que aparecían daquela en Barcelona, recordemos, dous en español: Destino e Mundo, e un en catalán, Canigó, os dous últimos reseñarán, darán noticia da mostra do álbum Nós. Como apareceron as dúas o mesmo día, empezamos pola reseña máis longa, a da revista Mundo, asinada polo mesmo crítico que redactaba a páxina de arte de Mundo Diario, Francesc Galí. Máis ou menos, como pode comprobar o lector, a reseña era a mesma: CASTELAO en Galerías (sic) Sargadelos      Coincidiendo con el veinticinco aniversario del fallecimiento de Castelao la Galería Sargadelos ha presentado la reedición de los grabados que en los anos 1916 y 1917 realizó este importante artista para el álbum "Nós". Album en el que Castelao, expresionísticamente, denunciaba la injustica con unos dibujos de bello y sentido trazo.      Estampas que con sencillez pero también con intensidad hablan a la inteligencia, el corazón y a la sensibilidad.      También en la Galería Sargadelos, se presentan dos serigrafías posteriormente realizadas, sobre originales de Castelao y se expone una colección —imaginamos completa— de la obra de Castelao.      Los grabados bellamente reproducidos y presentados que se exhiben son —si no he contado mal— cuarenta y nueve, el alma del pueblo gallego vive en ellos. No en vano "A súa tarefa de escritor, de investigador de etnografía y de historia, de político, xunto coa súa obra de artista, revelan en Castelao un home único na Galicia do noso século", ha escrito emocionadamente Díaz Pardo que, con el poeta Salvador Espriu, presenta el catálogo de la muestra. (Mundo, 1 de febreiro de 1975, p. 86.)      As outras exposicións reseñadas por Francesc Galí xa apareceran a semana anterior no xornal: Luis de Castresana e Joan Padern.      Na revista en catalán Canigó exercía como "crítico" Modest Rodríguez Cruels e titulaba a sección, que raramente enchía unha páxina, "Parlem d'art". Rodríguez Cruels (1910), pintor e gravador, exercía como crítico de arte ademais de en Canigó na revista Batik (un mensuario do que se falará a continuación) e Revista Europa. Canigó nacera en 1954, en Figueres, fundada por Xavier Dalfó. En 1971 traslada a súa sede a Barcelona, e nomea directora a Isabel Clara-Simó, transformando o mensuario nun semanario interesado pola política, a cultura e os temas socio-económicos. (No número correspondente ao 19 de setembro publícase unha entrevista con Ánxel Fole.) Canigó, a partir de 1976, foi a revista portavoz do independentismo catalán, mais sen nunca virar cara a unha ou outra tendencia desta corrente política. En 1983, por problemas económicos, desapareceu. Neste semanario, durante un tempo, publicouse unha "Páxina galega", redactada por Xosé Lois García, que recolleu a maior parte das súas colaboracións na revista no libro citado na nota 2.      Eis a reseña que asinaba Modest Rodríguez Cruels neste hebdomario: "NÓS" DE CASTELAO GALERIA SARGADELOS      El nom de Castelao sempre ha estat recordat amb afecte entre nosaltres, els catalans. Enguany presenta la Galeria Sargadelos l'àlbum "Nós" (nosaltres) dibuixat quan Castelao tenia 30 anys. Els dibuixos punyents, encaminats tots a fer ressaltar la injustícia amb la qual sempre s'ha tractat la gent humil del poble, acompleix mitjançant l'exquisit art de Castelao aquest propósit, aquesta exposició té per objecte commemorar el 25e. aniversari de la seva mort a Buenos Aires. (Canigó, ano XXI, núm. 382, 1 de Febreiro 1975, p. 17.)      Modest Rodríguez Cruels, aparte do álbum Nós, reseñaba as exposicións de Camp, Grau Santos, Eduard Castells e Lambarri. E, ademais, repetía reseña na revista dedicada ao mundo da arte, sobretodo destinada a galaristas e compradores, Batik, dirixida por Daniel Giralt-Mircle. Esta revista, aparte de dar noticia de toda canta exposición se facía en Barcelona e Madrid, tamén reseñaba exposicións de "provincia", dedicando artigos de extensión máis ou menos normal a estudar ou reseñar "os grandes nomes". Era a clásica revista para galaristas e compradores-inversores. Os amantes da arte, os que aman a arte pola arte, a pintura pola pintura, sen intencións nin posibilidades especulativas, pouco podía esperar dela. Rodríguez Cruels, como Francesc Galí, escribise onde escribise apenas alteraba as súas reseñas:      El nombre de Castelao siempre ha encontrado buena acogida entre los catalanes. Actualmente la Galería Sargadelos nos presenta su ábum "Nós" (Nosotros) dibujado cuando Castelao tenía 30 años. Tiene por objeto dicha exposición conmemorar el 25 aniversario de su muerte, acaecida en Buenos Aires. Resaltan en los dibujos de "Nós" la injusticia y el desprecio con los cuales siempre ha sido tratada la gente humilde, y, con propósito correctivo y acusador, y mediante excelente técnica, el artista consigue y logra su objetivo. (Batik, 12 de febreiro de 1945, p. 42.)      Por abranxer dous meses e facerse a lista interminábel, non informamos das outras exposición reseñadas por Rodríguez Cruels en Batik.      Estrañamente non saíu ningún comentario en Destino, revista que se ocupaba de case todas as exposicións presentadas na Galaría Sargadelos. Non sabemos por que: a revista, que sempre falou, repetimos, de Galiza, até que desapareceu, non dedicou ese ano a Castelao máis que unha pequena nota —reproducida no Apéndice B— de Álvaro Cunqueiro, o que non deixa de ser raro, ou, cando menos, curioso.      Quen si deu noticia e reseña da mostra do álbum Nós foi o mensario Serra d'Or, ben que esta vez non tan serodiamente como en 1973. as responsábeis das reseñas, Alícia Suárez e Mercé Vidal mostráronse esta vez máis dilixentes. CASTELAO      El 25e. aniversari de la mort de Castelao ha permès l'organització de diverses conferències-col.loqui sobre el país gallec i la seva cultura, i, també, la presentació de l'àlbum Nós a la Galeria Sargadelos. Fa dos anys la mateixa Galeria ens va presentar algunes de les mostres de l'activitat de Castelao dins el terreny de la plàstica. En aquella ocasió comentàvem les dues vessants fonamentals de la seva obra: l'intent de desvetllar a la realitat les classes inferiors i l'atac, sarcàstic, contra les classes dominants, mitjantçant la caricatura de línies molt esquemàtiques —que recorden Bagaría, Apa o Torné-Esquius— o a través de dibuixos de tipus més realista expressionista. Avui, en veure la sèrie de dibuixos de l'àlbum Nós —la majoria realitzats el 1917, però impresos més tard— comprovem com s'afirmen aquests dos components. Tant les imatges com el peus ens exemplifiquen la preocupació latent d'un país i una cultura. (Serra d'Or, ano XVII, núm. 185, 15 de febreiro de 1975, p. 53 [117].      Coa reseña reproducíase a estampa de Nós que leva a lenda: "A tua filla xa será moza, eh?", rompendo desta maneira a unanimidade da prensa, xa que, como lembrará o lector, todos reproduciron o mesmo deseño. Así mesmo reseñábanse as exposicións de Joaquim Suñer, Emile Nolde e outros. Finalmente, sinalar que nesta revista, no número 190, correspondente ao 15 de xullo, p. 11-12, ía un artigo do director, e posterior abade de Montserrat, Maur M. Boix, "La fe cristiana davant la cuestió de la llengua gallega", sobre a pastoral do mesmo título do daquela bispo de Mondoñedo-Ferrol, Miguel-Anxo Araúxo. Como pode imaxinar o lector, é unha firme defensa das posicións do bispo galego.      A derradeira referencia á mostra do álbum Nós na Galaría Sargadelos de Barcelona aparecerá... en Buenos Aires. O número 604 de Galicia. Revista del Centro Gallego de Buenos Aires, correpondente aos meses de maxo-xuño de 1975 estaba dedicado completamente a Castelao. Con excelentes colaboracións literarias e artísticas, entre as que salientan as de Isaac Díaz Pardo, Siro entre estas últimas, e os nomes de Lois Soto, Ricardo Carballo Calero, Rodolfo Prada, Emilio González López, Xerardo Álvarez Gallego, Xosé Filgueira Valverde, Carlos Zubillaga Barrera, Salvador Lorenzana ou Leandro Pita Romero, con poemas a Castelao de Manuel María, Emilio Pita ou Celso Emilio Ferreiro. Un dos artigos publicados leva a sinatura de Basilio Losada Castro: "Tres dibuxos do álbum NÓS". Isto é o que dicía o profesor Losada: TRES DIBUXOS DO ÁLBUM NÓS A Rodolfo Prada. Amigos, gracias a quen, por primeira vez, tiven o álbum NÓS nas miñas mans.      A Galeria Sargadelos de Barcelona, e máis tarde o Centro Galego da capital catalá, contribuíron á conmemoración do vintacinco cabodano da morte de Castelo cunha esposición das páxinas do álbum NOS. Pra muitos, cáseque pra todos os galegos de Barcelona, e dende logo pra todos os non galegos que acudiron ás esposiciós, estes dibuxos eran descoñocidos. Ainda non aparecera a recente edición do álbum e, por outra parte, a pouca calidade das reproduciós desta edición pouco poden contribuir a un coñecemento axustado da obra pictórica de Castelao. O feito é que as duas esposiciós foron realmente unha revelación pra milleiros de persoas —repito, galegas e non galegas— e a traveso dos comentarios podíase seguir a impresión vívida, desacougante, que a obra gráfica de Castelao causa ainda. Plástica revulsiva, verdadeiro mensaxe pra ler e meditar; alporizado berro contra a inxusticia, friso abraiante dos tollementos, das fustraciós, do drama cotián dunhas xentes e dun país. Vistos así, enmarcados sobre a parede, os dibuxos de NÓS tiñan pra nós a forza emotiva e o siñificado cultural que terían pra os homes do século XII os frontales románicos historiados, as grandes portadas labradas en pedra, sínteses culturaes, auténtico libro aberto aos que non sabían ler. Pensaba eu na portada de Ripoll. Aló, a entrada do mosteiro do Cluny, as figuras de pedra dispúñanse nunha teoría abraiante amosando ao pobo todo o que nunha cultura de base relixiosa compría saber. Era o seu libro, aberto en pedra labrada na porta da eirexa. Alí os ollos poderían recorrer o mensaxe gráfico, cunha forza e unha viveza que conmovería hastra as entranas a unhas xentes afeitas a vivir sómentes do mensaxe relixioso. Castelao tamén fai cultura gráfica. Tamén, non sei si conscentemente, decátase que hai cousas que entran polos ollos, nas liñas duns dibuxos, máis que na mínima arquiteitura das letras compostas e ordeadas. Naqueles dibuxos pendurados das paredes contíñase tamén un mensaxe cultural pra os que non querían ler, pra os que non sabían, pra os que necesitaban que a paisaxe moral e a anguria dunha terra entrase polos ollos. E as reacciós eran evidentes. O mensaxe tiña hoxe pra estas xentes a mesma virtude comunicativa, a mesma evidencia, que no tempo —máis de corenta anos atrás— en que Castelao o pensou e máis o compuxo. Entendíano todos, conmovía a todos cantos aló pousaban a ollada, cultos e menos cultos, analfabetos ou ilustrados, e máis posiblemente aqueles do que estes. Ringlas espesas de xentes diante dos dibuxos, caladas, abismadas. E logo os comentos. ¡E que asisados, que fondos! A claridade dos dibuxos, a forza espresiva dos testos, realizaba a comunicación co axuste perfectísimo con que Castelao a matinara. Varios destes dibuxos soprendían de xeito especial. Un deles —"Decías que eras probe e tiñas unha vaca, ¿eh?"— era toda unha lección de economía rural que estes galegos de Barcelona, trasterrados, enxergaban cabalmente. A vaca, totem noso, ao que Castelao adicara unha páxina das suas máis fermosas, símbolo da vida labrega, anceio e agonía. O labrego, o homiño que tiña unha vaca, colle a pucha antre as mans, a testa baixa diante o xesto soberbo do cacique encorbatado, aristada a man riba da mesa. Poida que sólo os galegos entendan que ter unha vaca non é símbolo de riqueza, que esa vaca ten que ir quizaves pastar nas cunetas das estradas, que nela se centra toda a vida dunha familia, a sua esperanza de mellora, o traballo día a día. "Decías que eras pobre e tiñas unha vaca, ¿eh?". Abondan ests palabras. O cacique vivía probablemente entre os labregos e ainda non o entendera. Dous homes arredados por un abismo, enfrentados, un coa pucha na man e a cabeza baixa; o outro, ergueito, duro ollar, a man crispada. Outro dibuxo: "¿É pra que queres largar da Terra? ¿Non temos pan no forno?". Todo un tratado de conformismo galego. O rapaz, mirando ao lonxe. Dous árbores retortos, cos muñós no ar. A nai non atopaba mellores razós. Tiñan pan no forno e ofrecíanlle ao fillo a vida escura, morta, a cambeo deste pan. O rapaz arreponse mainamente, a sua man repousa na da nai, pero os ollos pérdense ao lonxe. E o rapaz marchará, porque non lle abonda o pan. Poida que non saiba ainda que o que vai atopar na emigración vai ser a sua diñidade de home, o respeto a si mesmo, a libertade cativa do emigrante que rompe as suas raiceiras. "En Galicia non se pide nada. emígrase". Unha manchea de xente, as cabezas apretúñanse hastra o lonxe. En primeiro plan unha familia labrega, o pai aloumiñando os fillos, erguendo o máis pequeno á outura dos seus ollos, apreixando o seu ollar de neno, unha neniña aférrase ás roupas do pai. Arredor desta escea, que abonda, centos —¿ou milleiros?— hastra o lonxe, unha compaña de mansos rebeldes no seu plebiscito diante a iniquidade. Non se pide nada, emígrase. ¿Terán chegados xa os tempos de pedir, de esixir, de erguer a fouce? (Galicia. Revista del Centro Gallego de Buenos Aires, núm. 604, maio-xuño, 1975, p. 66-67.)

                    NOTAS

22	Galaxia. Almanaque 1950-1975, Vigo, Editorial Galaxia, 1975, p. 11-28. Infelizmente, incomprensibelmente, o texto de Cunqueiro aínda non esta recollido en volume
23	Barcelona, Editorial Labor, 1978, p. 365.
24	Cando morreu Salvador Espriu en febreiro de 1985, na "Táboa redonda" do xornal lugués El Progreso, 20 de marzo de 1985, apareceron dous textos sobre o poeta, un de Xesús González Gómez, que só era a reprodución de tres tarxetas que lle enviara o poeta en 1974, e un máis longo de Isaac Díaz Pardo: "Relembrando a Salvador Espriu no seu pasamento", reproducimos os primeiros parágrafos deste artigo: Galicia non era allea a Salvador Espriu, que máis dunha vegada moveu a sua pluma pra relembrar ou cantar as nosas figuras máis siñificativas da reivindicación do noso feito diferencial. Agora, a ren da sua morte acaecida o pasado 22 de febreiro, queremos relembralo traendo unha pequena relación que tivemos con el. Unha contrariedade de Espriu por unha falla tipográfica O 7 de xaneiro de 1975 celebrábase o 25 cabodano do pasamento de Castelao e en todo o mundo preparábanse relembros desta figura que non fixera máis que medrar co tempo. Entre outras cousas coas que nós contribuimos a esta efemérides foi a de levar a Barcelona unha exposición coas estampas do Álbum Nós, montada dunha edición príncipe que se conserva no Museo Carlos Maside. Pedímoslle a Espriu unha nota para o catálogo enviándolle unha breve semblanza de Castelao pra lle facilitar a tarefa. Puxo como condición que a semblanza que lle fixeramos tiña que ir tamén no catálogo. Iste fíxose trilingüe, e nun párrafo do texto catalán que fixera Espriu colocáronse dous puntos (:), que [a] noso pouco entender non cambeaban o sentido da frase, mais a él esto causoulle unha gran contrariedade e hasta escribiunos para deixar a súa protesta cando o lerio xa non tiña solución...
25	Como sabe o lector, mais non está de máis lembralo, estase a referir a Xesús Alonso Montero, que publicara había pouco máis dun ano o seu Informe dramático sobre la lengua gallega, Madrid, Akal Editor, 1973.
26	No orixinal, debibo, cremos, a un salto de números na imprensa, aparece 1868.
27	Recollido en Papeles que fueron vidas. Crónicas literarias, Barcelona, Tusquets Editores, p. 175-177.
28	Na portada do suplemento "Dominical" reproducíase o gravado "Non soñan máis que cando durmen", e no interior, dúas páxinas asinadas por Xosé Lois García e reproducidas no seu Castelao dende Cataluña, op. cit.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega