Visualizar obra

     —¡Defendamos o dereito á independencia! ¡O futuro está na acción armada!
     Palabras. Os ecos das proclamas de Lueli naquela reunión de Zueratt resoan como un rumor na cabeza de Brahim.
     Quere rexeitalas; quere esquecer todo e perderse por un tempo no morno acougo dos brazos de Mariam.
     —¡Só co fusil arrebataremos a liberdade!
     Pero non pode. Unha e outra vez acode a imaxe infantil e bondadosa mesturada con berros exaltados incitando á loita. As imaxes de Zueratt confúndense coa evidencia das palabras do momento. Lueli morto.
     ¡Deus!, ¡como falaba!, ¡Que feitura tiña!
     —Con dúas palabras podía levantar as areas do deserto.
     As primeiras luces do abrente atopárono, como a case todos nos Campamentos, soñando esperto. Pensando nuns ollos transparentes, nunha expresión de máxima inocencia, nun pelo negro e alborotado, nunha convicción e forza fóra do común que facían del un ser irresistible.
     Un neno grande, a penas vinteoito anos, que xa nunca chegaría a crecer.
     —Foi el o que nos empurrou a esta ofensiva.
     Era un ataque insensato, absurdo, suicida. Pero con consecuencias impensadas para a causa saharauí.
     Foi abatido o día nove; en Nuakchott. Lehssen. Frío e distante. Semella non ter sentimentos de ningún tipo. El, un dos máis achegados a Lueli, falando do amigo como quen fala dun descoñecido. Unha baixa máis. Un número. Unha morte anónima. Data e lugar. Sen máis.
     Análise, coa friaxe lóxica da razón, das consecuencias dunha morte asinada polo desatino. Lehssen. Informando ós Comités de Zona da morte, xa confirmada, de El Lueli. Das súas orixes. Das repercusións que vai ter a súa morte.
     Unha vez dentro das hostilidades, Mauritania era un inimigo moito máis vulnerable que o propio Marrocos. Unha situación interna de desequilibrio político permanente; un exército pobre en recursos materiais e humanos; unha economía pendente, case exclusivamente, do delgado fío que conducía o ferro dende Zueratt ata Nuadibú.
     —Hai que acosalos con forza. Mauritania é máis asequible que Marrocos.
     Repetía. El mesmo tomou a decisión; el mesmo planificou o ataque. Tamén era el o que ía á cabeza do convoi. Un exército de seiscentos homes en cen vehículos e con todo tipo de material militar; todo un servicio de intendencia para atravesar máis de mil cincocentos quilómetros.
     —Algo impensado ata entón.
     O obxectivo, tamén impensado; audaz, sorpresivo, valente. Moi arriscado.
     —Atacar directamente Nuakchott. O corazón de Mauritania. A capital.
     O resultado, un auténtico desastre. Ata agora non pasan de cen os homes que regresaron. Non contamos con que volvan moitos máis.
     —Pero temos un heroe.
     Un mártir. Alguén que revolucione os sentimentos nacionalistas.
     A morte de Lueli vai ser o resvulsivo definitivo que dispare os intereses revolucionarios saharauís comúns. Agora todo o mundo sabe do que somos capaces; ata onde podemos chegar na nosa loita pola liberdade.
    —Pode que non gañemos batallas.
     Morreremos moitos de nós. Non nos estabilizaremos no territorio. Non acadaremos moitas cousas. Pero estaremos aquí e resistiremos ata o final. ¡Agora temos un motivo máis na nosa loita!
     —¡Só co fusil arrebataremos a liberdade!
     ¡Deus!, ¡pero que di este home? Brahim está abraiado. Sorprendido e alporizado, non pode nin falar. Non entende nada. Cada vez menos. Obediencia cega; todo pola causa; a Patria por diante de todo e de todos. Non se lle ocorren outras desculpas.
     Coa noticia aínda quente da morte de Lueli e Lehssen está a utilizar a imaxe do amigo dun xeito frío e calculado. Está a mesturar a elexía polo caído coa exaltación premeditada dos ánimos colectivos.
     Igual ten que ser así.
     Pola Patria.
     El, que se cre bastante curtido de penas e horrores segue a pagar o alto prezo dos sentimentos. Non. Non entende nin entenderá nunca ós que teñen que tomar decisións.
     Non quere participar de responsabilidades demasiado pesadas.
     A estratexia saharauí de acoso a Mauritania daría os seus froitos.
     En diferentes momentos, cidades mauritanas como Ain Ben Tili ou Bir Um Grein estiveron baixo o control total do Polisario. Os ataques obrigaron á mobilización de milleiros de mauritanos que pensaban que aquela non era a súa guerra e que vían como a anexión do sur do Sahara, en vez dos favores prometidos, só traía problemas; ningún beneficio a cambio.
     Marrocos tivo que distraer parte dos seus efectivos no norte para axudar ó seu antinatural aliado.
     Ata o cinco de agosto de mil novecentos setenta e oito. Mauritania e o Polisario firmaban en Alxer un Acordo de Paz no que os mauritanos renunciaban a calquera interese polo Sahara e deixaban o protagonismo ás decisións baseadas nos principios enunciados pola ONU e pola Organización para a Unidade Africana.
     Na práctica, abandono do Sahara e entrega da súa zona ó Polisario; entrega que non se levaría a efecto ó anticiparse Marrocos na ocupación dos territorios liberados.

     —¡Que tes? ¿Que che ocorre!
     Brahim esperta sobresaltado. Os berros de Mariam fan que algún outro compañeiro de tenda levante a cabeza e pregunte, con voz somnolenta e preocupada, polo que está a pasar coa rapaza.
     Non entenden o que di. os gritos son roucos, agónicos, saídos do máis fondo do desmaio. Brahim non recoñece a expresión dunha cara suorenta e desfigurada polo pánico. Ten moita febre. O respirar estertóreo, entrecortado, alarma a un nervioso Brahim que sae correndo na busca de André.
     —Non te alarmes. Non é o primeiro caso.
     Lémbrate da familia do outro día. Calmo; sen asustar a un Brahim que cada vez está máis fóra de si. Curado de espantos. Despois de aliviar feridas ata entón descoñecidas; despois de atender enfermidades das que nin sequera escoitara falar. Cunha preocupación contida que non deixa saír ó exterior.
     —Hai que baixarlle a febre como sexa.
     Trae panos con auga fría. ¡Rápido! O máis fría que poidas. Cando consigamos conter a febre recuperará o pulso normal. Debe ser ese virus retorcido que anda por aí; non temos localizado de onde vén pero témome que pode estar na auga. Nunhas horas remitirá a febre e o perigo e entrará nunha descomposición brutal; un par de días; logo, ós poucos, a recuperación.
    —O que máis me preocupa agora é a febre.
     Hai que tela controlada. Ti podes facelo. O virus, ou o que sexa, está a dar febres moi altas; demasiado elevadas para o corpo humano; son as que producen os desvaríos.
     —Coida dela toda a noite.
     Eu necesito durmir aínda que só sexa un par de horas. Se ves que hai algún problema ou que a febre non remite, chama por min de seguida. Avísame de calquera cambio no seu estado.
    —Acouga un pouco. Non lle vai pasar nada.
     André pon unha man non ombro de Brahim no intento de transmitirlle un pouco de calma. Marcha pensativo; centrado no propio desacougo. ¡Merde!; ¿que podo facer eu sen unha maldita medicina? ¡Non son Deus!, ¡non podo facer milagres! Confían en min, e eu podo facer tan pouco ...
     Sempre lle pasa o mesmo. Nunca se acostumará ó brusco espertar das noites de urxencia. Como moito, gardar un pouco as formas para non alarmar aínda máis ás asustadas familias. A procesión, por dentro. Sabendo o que lle espera. Outra noite sen durmir; todo un día por diante dominado polos negros nubarróns dun inxustificado, ou quizá certo, desacougo.
     Afeitos á ausencia de intimidade na tenda, deixouna totalmente espida. Acochada unicamente pola súa propia derrah embebida en auga; non estaba moi fría, pero mellor iso que nada.
     Pasou toda a noite a carón dela; sentado na núa area do interior da jaima. Cada pouco renovaba a humidade do vestido; cando vía que adquiría unha temperatura superior á da propia auga. Cada vez pasaba máis tempo entre cambio e cambio. No intervalo, cun pequeno pano mollado, e con exquisita delicadeza, secaba o suor da fronte e das meixelas; aliviaba un pouco a gretada secura dos pálidos beizos. Acariñaba docemente os enredados cabelos.
     —¿Necesitas axuda?
     Eu estou esperto. Xa sabes ... os vellos somos de durmir escaso. Brahim. Como el. Un vello pescador ó que lle tocou en sorte ser un dos involuntarios ladróns da intimidade. Se precisas algo non dubides en avisarme.
    —Non ... así está ben ... nada ... gracias ... xa veremos ... gracias ...
     Por fóra, palabras amables e inconexas; saídas de non sabe onde.
     ¡Non! ¡Nunca! Por dentro, pensamentos agresivos e egoístas non carentes de xustificación. ¡É miña!, ¡deixádeme coidar dela!, ¡é o único que me queda! Quere gardar para el a maxia dos agarimos que pouco a pouco substitúen ós, cada vez menos necesarios, coidados. Quere manter o feitizo dunha insospeitada intimidade. ¡Non me roubedes tamén isto! ¡Non podo perdela agora! Non quere que ninguén a toque. Só el. Alén da propia realidade.
     —¿Que pasou?
     O amencer acompaña o espertar de Mariam e o amplo e agradecido sorriso de alivio na cara de Brahim. O aspecto da rapaza é lamentable. Brahim, despois da noite pasada, tampouco loce a mellor das súas caras; pero ve o Paraíso aberto. Pasou o perigo.
     —Non foi nada. Acouga. Xa estás ben. André dixo que pode ser culpa da auga.

     Auga. O ben máis prezado do deserto. Salvando os momentos iniciais de organización, no representa un problema demasiado significativo nos Campamentos.
     Rabunni debe o seu nome ós enormes pozos sobre os que está asentada. Na nosa visita podemos constatar como a auga aflora á superficie, dun xeito natural, sen necesidade de intervención humana. Vemos unha especie de pequeno lago, a ausencia de vexetación impídenos pensar no tópico do oasis, como reflexo máis claro do que pode haber debaixo.
     —Incluso agora, pola seca, no mes sete.
     Salem, sempre servicial, é o que nos pon ó tanto dos pormenores. Aquí en Rabunni, ás veces, o problema está en evitar que salga tanta auga á superficie.
     —No exterior evapórase e non hai posibilidade de recuperación.
     Hai wilayas, Auserd, Smara, situadas en zonas totalmente secas; sen auga en moitos quilómetros á redonda. A organización dos Campamentos ten estructurado un completo servicio de aprovisionamento. Lentos e patéticos camións cisterna que fan o reparto periódico naqueles lugares nos que necesitan da auga. Vellos camións, como case todos os vehículos, salvados do desfeito para dubidosas accións de solidariedade e cooperación.
     Nas dairas, cada dez ou doce familias, contan cun depósito común para almacenala. Son depósitos, como todas as construccións, dese típico adobe do deserto; para protexer minimamente a temperatura. Loita constante contra a calor, contra o óxido dos depósitos, contra o poder transmisor de epidemias da auga. Cada día, nas dairas, faise un completo proceso de purificación mediante lixivia. Para o uso do momento, bidóns plásticos que recobren de tecido de arpilleira; empapan a tea en auga se é para beber.
     —É a única estratexia para que se manteña minimamente fresca.
     Nas recepcións contan con servicios completos de grifería. Neste senso, a hixiene diaria non representa ningún problema. Contamos con lavabos e duchas. Uns enormes depósitos metálicos arrimados ó edificio e un pouco elevados para que a auga caia polo propio peso, serven de alimento con só abrir a billa.
     Todo semella normal. Case atípico no deserto.
     Pero ten os seus inconvenientes. Eu non me dou afeito á constante e elevada temperatura da auga. O depósito, no exterior, todo o día ó sol, fai as veces dun ecolóxico quentador; desgraciadamente sen posibilidade de regulación. Nalgún momento, poucos, agradécese a calorciña da auga; pero normalmente resulta insufrible. En especial cando a súa temperatura vai subindo proporcional ó descenso de nivel do depósito. Ás cinco da tarde, suorentos da sesta, con máis de corenta e cinco graos, buscas o refresco dunha ducha; imposible; o que atopas é un líquido que sae á mesma temperatura do ambiente e que en vez de refrescar reseca aínda máis a pel.
     ¿Sabedes o que é lavar os dentes cunha auga que está por riba dos trinta ou trinta e cinco graos? Buscar o necesario refresco da pasta e da auga e atopar que esta queima na boca. Para min foi das sensacións máis desagradables. Algúns decidímonos por aparcar o cepillo e a pasta por estes días, e pasarnos ó tradicional atil.
     O atil é un pequeno arbusto que crece no deserto; as súas pólas, moi finas e secas, utilízanse para a hixiene dental. Salem, despois de cada comida, pasa horas e horas pulindo os dentes cun anaco do arbusto. Quizá veña de aí o esplendor do seu reservado sorriso. Ben escaso na Hamada, teñen que traer o atil dos territorios liberados, conformámonos coas necesidades do momento e cunha pequena dotación testemuñal.
     Pero, como todo, non valoras o que tes ata que o perdes. O cuarto día en Auserd o depósito queda totalmente baleiro despois das duchas da mañá. O camión non chegará ata a tardiña. No medio, nada de auga. Botas de menos a hixiene dental e a cálida ducha da sesta. Pero ten a súa recompensa. A auga chega fresquiña e tomamos a ducha máis rica do deserto.
     Pero a nivel sensacións, a que máis marcado me deixa é a do sabor da auga. A de beber está fresca; moi fría diría eu; ás veces demasiado para a calor do corpo; coa sede que traes do exterior tes que esperar un pouco a que pase o acaloramento para que non faga dano. A temperatura da auga de beber mantense en grandes neveiras herméticas tipo camping; cada día, a primeira hora, traen enormes bloques de xeo dende Rabunni; os bloques derrétense moi lentamente e hai auga xeada todo o día.
     Pero o problema non é a temperatura. A primeira impresión é a dunha auga con moito sabor; moi forte; irrecoñecible; mestura de metal, terra e auga un tanto podre. Ó primeiro bébese; eu, xa ó segundo día, teño empapado o padal do sabor metálico e case me produce náuseas. Non son o único. Temos que buscar estratexias de todo tipo para disimular este sabor que cada vez se fai máis insufrible. Normalmente utilizamos o Isostar que, coñecedores da situación, trouxeron os asturianos; a noite que me ofrecen un vaso de auga con Cola-Cao disolto, ¡uag ...!, é toda unha festa; algún día aproveito as borras do café do almorzo para botarlle auga enriba e poder saborear tranquilo unha bebida fresca.
     Calquera estratexia é válida nesta pequena supervivencia do día a día.

     —¿Cres que isto pode afectarlle ó bebé?
     É a primeira noticia. En mala hora.
     Cinco días despois da crise que deixara a Mariam co corpo escangallado, cun aspecto lamentable; cos ánimos perdidos. Máis morta que viva. Pero para ela, inconsciente durante a febril noite, o peor aínda estaba por vir. Foron tres días nos que pensou botar fóra ata as entrañas. Continuo. Sen parar. Obrigada a beber da mesma auga que supoñían causante da enfermidade. Necesaria para sobrevivir.
     Crebados o corpo e os ánimos.
     Deitada, rendida, sometida a unha estricta dieta de arroz cocido que de obrigada pasa a necesaria, Mariam, habituada a falar de todo co seu home, informa a Brahim da evidencia dun inoportuno embarazo. En mala hora.
     —Levo dúas faltas.
     A mestura de reaccións non ten sitio na lóxica de Brahim. ¡Un fillo! Inconsciente das consecuencias dos propios actos, nunca pensara nin na remota posibilidade. Unha filla. Non. Mellor un fillo. A sorpresa non evita a culpabilidade pola deixadez anterior. Tanto ten; neno ou nena; o futuro nos Campamentos é o mesmo. É a consecuencia dos momentos de desexo incontido con Mariam; semente impensada dunha relación cada vez máis próxima e apaixonada. Inconsciente cumprimento dunhas recomendacións oficiais que semellan irracionais e antinaturais. Pero necesarias para a supervivencia do pobo.
     Nunca pensara en nada do anterior. Agora que o ten enriba, non é quen de sentir; non sabe reaccionar. Responsabilidade, tenrura, alegría, sorpresa. Preocupación.
     En mala hora.
     —A verdade é que non sei que dicirche.
     Por unha vez, incapaz de disimular a dúbida e un certo desacougo, André fala claro. Inoportuno. O embarazo chega no peor dos momentos. Non teño nin idea do que pode pasar ... Palabras que non deixan moito espacio á esperanza.
     —Se seguimos a lóxica dos libros ten que haber secuelas.
     Imposible unha palabra de acougo. Non sei de que tipo pero o normal é que as haxa. A febre foi demasiado alta; a diarrea bestial. Tócalle a pel; demasiado tersa e granulada; os ollos afundidos en extremo; a boca reseca.
     —A un paso da deshidratación.
     Pero aquí non podemos contar coa lóxica; é a maior esperanza. Xa ves; a mesma auga que case con seguridade a levou a este estado é a única medicina coa que contamos. Leva catro días bebendo con normalidade e xa empezan os síntomas de melloría. Pero o feto aínda é demasiado pequeno, demasiado fráxil. Demasiado vulnerable a calquera cambio na nai.
     —Non sei que dicirche. Só podemos esperar.
     ¡Esperar, esperar! ¡Sempre esperar! ¿Non podes adiantarme algo máis?
     —E Mariam. ¿Que vai ser de Mariam?
     É a única preocupación. ¿Que vai ser dela? O fillo, a filla, polo de agora, inconsciente e irresponsable segundo plano. O que máis importa é Mariam. Non te preocupes. Polo de agora, e salvo complicacións, non hai motivo de alarma.
     Aiša. Silenciosa homenaxe. Intento de supervivencia dun nome, dunha imaxe, dunha relación agachada, nun corpo demasiado fráxil para as curtidas mans de Brahim.
     Silenciosa homenaxe ante a ignorancia de Mariam. Nunca falara abertamente con ela; tampouco ela preguntara a pesar dos numerosos indicios.
     Sen problemas. Parto anormalmente normal. Prematuridade, escaso peso, a penas dous quilogramos, bebé excesivamente inmaduro. Todo normal. Como calquera outra nova vida nos Campamentos.
     —Unha meniña. Aiša.
     Brahim, cando o tempo que nos queda en Orán vai consumíndose a demasiada velocidade, adianta os acontecementos. Quere destacar, con alusións veladas, aqueles que para el tiveron máis significado; aqueles que deixaron máis marca na memoria.
     —Xamais soubemos nada de Aiša.
     Hoxe é o día que non teño ningunha referencia. Ausente para sempre. Pode estar morta; quizá sobreviva, perdida e esquecida, lonxe de calquera presencia. En Smara seguro que non; non estaba nas noticias que chegaban da familia.
     —Para min sempre viva.
     Agardando para pedirlle un perdón que eu necesito máis que ela. Aínda agora. Para explicarlle todo aquelo que eu entendera o día que, falando con Hametti, descubrira o fondo dos meus sentimentos; para unha explicación que ela merece e que eu teño que botar fóra. A pesar de todo, a mellor amiga. Sempre viva na memoria. E Mariam, ¿que é o que pensa Mariam de todo isto?
     —Non sei como, pero entendeu dende o principio. Mellor ca min.

     —Non digas nada. Vai en paz. Contigo e comigo.
     Foi unha decisión extrema. Por primeira vez, Brahim vai participar na guerra e, na despedida, recibe a comprensión de Mariam. Está asustado.
     Asústalle deixar soa a Mariam; necesita coidados para sacar adiante o difícil embarazo. Despois da crise inicial, a situación física normalizouse; pero as consecuencias aínda son imprevisibles e a muller está débil. Sobre todo de ánimos. O que máis necesita é o abeiro, os agarimos de Brahim.
     Tamén está asustado por el mesmo. Pero as circunstancias obrigan. O desenvolvemento da guerra; a Patria. A amizade con Mulei.
     Chegara uns días antes e fora acollido por Brahim na propia jaima; calor dunha familia ante a ausencia da propia. Unha boca máis que alimentar, un pouco menos de espacio, máis límites á intimidade. Solidariedade; amizade. Horas e horas de charla amigable tentando absorber os últimos acontecementos.
     —Estache a ser duro.
     ¡Moi duro! Nos primeiros momentos, paralela á Marcha Verde, Marrocos iniciou unha gran ofensiva militar polo oeste. Sen oposición dun exército español que, daquela, aínda era o gardián do Sahara. Dados os acontecementos, nós esperabámolas. A ofensiva e a deixadez dos españois. Tivemos que tomar a iniciativa.
     —Estabamos preparados.
     A loita foi en catro frontes diferentes. Polo norte, guerra aberta e sen cuartel tentando parar o avance marroquí; conseguimos bos resultados. A costa de moitas baixas; amigas e inimigas. Foi o escenario dos meus movementos. Unha segunda fronte estaba no sur. Aínda que Mauritania non empezou a ocupación ata decembro, tamén entraron coa forza dos canóns. Houbo que paralos; foi unha auténtica xesta.
     A terceira fronte foi a loita urbana nas grandes concentracións. En especial Aaiun. Dende a chegada dos primeiros marroquís tentouse unha campaña de sabotaxe e desobediencia civil contra os seus intereses. A resistencia urbana foi a primeira que abandonamos. Era pouco rendible. Excesivas baixas e moi poucos resultados.
     —Centramos os esforzos nas accións de sabotaxe.
     É a cuarta fronte. Golpes de man. Coa experiencia que tiñamos da resistencia contra os españois nos primeiros momentos. A maioría das veces audaces, valentes, case desesperados. Tamén con bos resultados.
     —Mauritania non sabía onde se metía.
     Marrocos non soubo calcular os riscos.
     Esperaban case un paseo e atoparon unha resistencia a morte. Sobre todo atoparon un terreo hostil e descoñecido; os seus militares non estaban afeitos ó deserto.
     —É o noso mellor aliado.

     Agosto. Mulei está en Tinduf para participar no III Congreso da Fronte. Como militar destacado e como supervivente da vella garda ten dereito como o que máis.
     Tamén Brahim está entre os elixidos. Pero non asiste. Evita, consciente, cada vez con máis insistencia, calquera responsabilidade.
     Por uns días a fría Hamada vístese de festa. Dúas imaxes dominan o ambiente; por todas partes. O Šahid e a bandeira. Lembrando a todos e a todas o pasado, o presente. O futuro que lles espera.
     O Congreso leva o seu nome. Šahid Lueli. Mártir Lueli. Por todas partes. A imaxe infantil e soñadora de El Ueli; decidida, amosando o máis convincente dos seus sorrisos, da súa seguridade. Para que ninguén esqueza como empezou todo; para que todos saiban que o martirio é o único camiño. Para exaltar ánimos e xuntar esforzos arredor da, xa mítica, figura de Lueli.
     Espertando o orgullo de todo un pobo.
     E a bandeira. Multicolor. Por todas partes. Máxima expresión da unidade nacional. O negro, arriba, como símbolo da ocupación e o exilio; o vermello do sangue dos mártires caídos; á esquerda. O verde, abaixo, como futuro aberto á esperanza. No medio, máis grande que todos, dominando ós demais, o branco dunha paz que se esvaece na tolería duns momentos que ninguén quere. No centro, tamén en vermello, resumindo todo o demais, o Crecente e a Estrela. Nación árabe. A luz que ilumina a historia. O Paraíso; a derradeira imaxe antes de pechar definitivamente os ollos, anunciando o que nos agarda no máis aló. O soño da lúa de Aaiun.
     —Traballastes ben aquí en Tinduf.
     Mulei, pola noite, traslada a Brahim o tema das sesións do día. Análise do pasado como requisito previo para o futuro. Recoñecemento do labor quedo e xordo de todos aqueles que sacaron adiante os Campamentos. Lembranza para os outros; vivos ou mortos; aqueles ós que lles tocou o fusil como sonora ferramenta de traballo. Todos e todas. Sentida autohomenaxe dun pobo.
     Despois dos meses de esforzos e penurias empezan a levantar cabeza. Non é o paraíso pero a supervivencia, a simple supervivencia, cada vez é máis doada na inhóspita Hamada de Tinduf. Gracias ó esforzo interno e ás cada vez máis numerosas axudas externas. Polo de agora, asociacións privadas; institucións internacionais de axuda e organizacións humanitarias; todas elas de orixe non gobernamental. Só algúns países, ata agora dez, teñen recoñecida á RASD e colaboran, de xeito escaso, na medida das súas posibilidades, a nivel institucional. Madagascar, Burundi, Angola, Benín, Ruanda ... Os parias do mundo.
     —O Congreso ve o futuro aberto para tomar decisións de maior transcendencia.
     Non só organizar a supervivencia. Hai que avanzar. Hai que construír unha nación. Sen territorio, no exilio, pero temos que dar forma a un pobo e a unha nación. Con catro piares básicos a curto e medio prazo. A democratización e participación das estructuras sociais; o equilibrio nas necesidades sanitarias e educativas, unha vez satisfeitas as primarias de alimentación; a loita política e diplomática en todas as frontes tentando buscar os recoñecementos e apoios para o pobo saharauí; e, por suposto, dominando todo, a guerra como único camiño posible para solucionar o conflicto con Marrocos e Mauritania e poder regresar á Patria.
     —Nin paz nin estabilidade sen o retorno ó territorio nacional e a independencia total.
     Será a sonora proclama que marcará os debates deste Terceiro Congreso.
     Os tempos non son doados. Á supervivencia diaria nos Campamentos hai que engadir a loita en todas as frontes saídas deste Congreso. Ou todo ou nada.
     —Despois do que levamos pasado, estamos no momento máis crítico. Xusto na inflexión. Ou avanzamos decididamente cara a adiante ou perdemos todo o que levamos acadado.
     Aquí, nos Campamentos, o futuro está en marcha; os avances saltan á vista; cada vez con menos traballo.
     O problema, agora, está nos combatentes. Necesitamos máis; queremos moitos; cantos máis mellor; para plantar cara ó inimigo en todas as frontes de guerra.
     —Para demostrar do que somos capaces.
     Non podemos perder todos os esforzos. Sería unha mágoa. O presente está nas armas e nas frontes de guerra.
     Brahim consume os últimos días de Mulei nos Campamentos entre as celebracións e festexos do Terceiro Congreso e o peso das palabras do militar amigo.
     Pasa as noites dando voltas convencido de que o ex-sarxento está no certo.
     No centro das festas do III Congreso, Brahim ten dúbidas; non sabe que facer.

     Hoxe é día de festa. Celebración do inicio da Campaña de verán. Campaña de supervivencia, organización da vida nos Campamentos, e Campaña de expansión, alfabetización e actividades lúdico-educativas para esta tempada estival.
     Un novo intento por recuperar e manter a cultura popular. Organización de todas as actividades nas wilayas respectando a tradición da tuisa, do traballo solidario e cooperativo que marcaba a vida nos campamentos.
     Baixo un ceo que por primeira vez aparece cuberto de nubes, non son nubes de auga, apunta un vello combatente que se achega á festa, e cun forte vento, inusual para estas horas da tardiña, vivimos unha nova concentración de xentes arredor da casa de Diversión de Auserd.
     Esta vez é diferente.
     O colorido procede, basicamente, das bandeiras. Destacan, a centos, de todas as cualidades, sobre as cabezas das persoas asistentes. Dende simples retallos de teas descoloridas e esfiañadas, ata exquisitas composicións en delicados tecidos rematados con acendidas orlas douradas. Unhas e outras expresan cos seus bailes a ledicia dos momentos que estamos a vivir.
     As mozas substitúen as melfas polo rigoroso traxe de festa. Moito máis severo, branco e negro, que a colorista vestimenta habitual, destaca pola serenidade das formas e das cores. As ehzam, amplas, superpostas, son unha serie de saias brancas infladas co estraño volume que dá a rixidez dos tecidos e a propia superposición das teas.
     As melfas; negras, escasas de tamaño, chegando unicamente ata a cintura e permitindo cubrir a cabeza. Non atopamos ningunha rapaza que con este traxe de festa esconda o rostro a miradas descoñecidas.
     Homes, como sempre, máis ben poucos. As autoridades da Wilaya, uns poucos vellos e os mozos que están de permiso dos seus destinos habituais. En especial os estudiantes no exterior. Serán os que máis colaboren na Campaña de alfabetización devolvendo á comunidade parte do que antes recibiron cando foron seleccionados para marchar a estudiar ó estranxeiro. Serán eles os que leven o peso na organización das actividades de recreo para toda a rapacería dos Campamentos.
     Na concentración previa tentamos captar todas as imaxes mentres falamos con algunhas das persoas asistentes á festa.
     Hai unha figura que destaca sobre as demais. Orgulloso, impoñente, respectado, un vello combatente estudia con atención as evolucións das diferentes actuacións da festa. Serio, calado, ausente, distante. Sentado, como todo o mundo, na area, protexe entre os seus brazos un antigo fusil español. Anda polos noventa anos e leva enriba del toda a experiencia dunha difícil vida de supervivencia. O vello fusil Mauser. O caduco cinto do uniforme español coa aguia na fibela brillante e pulida case ata desaparición. As cartucheiras, baleiras, cruzadas no peito. A impecable derrah branca salpicada por numerosas condecoracións do vello imperio español. A barba cana extremadamente coidada. Os ollos ausentes e silenciosos. Non fala con ninguén e todo o mundo o respecta e se aparta cando, antes do remate da festa, decide que para el xa acabou a celebración. Alguén nos informa que fixo toda a guerra civil xunto a Franco; que logo pasou á súa garda persoal; que agora se resiste a esquecer o pasado e que afirma, teimudo, que o seu Xeneral, de estar ben, non houbese permitido este futuro para o Sahara.

     Nos momentos previos ás actuacións eu céntrome nun mozo que chama a atención pola mirada intelixente.
     Non fala español; temos que conformarnos cunha mínima comunicación en francés. Mohamed Salem. Teño o apelido escrito da súa propia man pero resúltame imposible descifralo; con esa tendencia a escribir as letras do alfabeto latino cos trazos alongados e chatos da escritura árabe non son quen de interpretar os signos.
     Remata este ano a licenciatura en matemáticas en Alxer. O seu destino, a docencia nunha escola de ensino medio aquí nos Campamentos. Nas vacacións, director e presentador dun programa cultural na radio da Wilaya.
     De afección, poeta.
     Sen demasiada insistencia consigo que improvise uns versos e mos dedique.
     Saguia miña.
     A túa visión espértame,
     e afógame.
     Ti protéxesme contra o frío.
     Por favor, mírame e sedúceme.
     Eu quérote. Non me abandones.
     Acólleme co teu recendo.
     Mil e mil e mil veces.
     Bícame.
     A túa visión espértame,
     e afógame.
     Logo serán lidos, polo propio autor, e celebrados na festa con berros, yuyús e aplausos. Sinxelas palabras que, despois de non poucas dificultades e con pasos intermedios polo francés e polo castelán, consigo traducir para que queden na memoria do caderno de anotacións.
     Toda, absolutamente toda, a vida nos Campamentos está tinguida desa estraña mestura que transmite o poema. Devecer, carraxe, paixón, amor, desesperación.
     Tamén é unha constante a presencia da política revolucionaria. Un pouco anticuada; bastante rechamante e diacrónica para nós; chea de vixencia e significado para eles. É a propia vida do pobo saharauí.
     Só co fusil arrebataremos a liberdade.
     Nin estabilidade nin paz antes do retorno ó territorio nacional e á independencia.
     Mobilización de todas as enerxías nacionais para gañar a batalla final.
     Insistentes, unha e outra vez, as diferentes proclamas saídas dos Congresos Nacionais son repetidas por unhas xentes acendidas ó longo de toda a festa.
     Kuh-la El-Watan ou Chabada. Toda a Patria ou o Martirio.
     Quinta esencia das proclamas revolucionarias e patriotas. Nacida no Sexto Congreso.
     A festa céntrase en cancións, bailes e proclamas, ademais das imprescindibles arengas das autoridades locais. Berros e yu-yús. Aplausos e celebracións.
     O grupo El Wali, que logo teremos a oportunidade de escoitar aquí en Galicia, con ritmos occidentalizados adaptados á música tradicional árabe, pecha o festexo cunha canción de letra monótona e repetitiva, pero sonora e pegadiza, que Salem nos traduce.
     Verémonos nas areas de Aaiun.

     —Nestes momentos somos arredor de dez mil combatentes.
     Necesitamos máis. Moitos máis. Temos demasiadas cousas que facer; demasiadas frontes que atender. O éxito futuro pasa pola presión que sexamos capaces de meterlle a Marrocos e a Mauritania nos campos de batalla.
     Imos empezar unha gran ofensiva; en memoria dos mártires; co nome do máis carismático de todos. Ofensiva Šahid Lueli.
     —Quero que veñas comigo.
     Necesítote. Preciso de xente de confianza ó meu arredor. Estamos no momento máis crítico e temos que sacalo adiante.
     Brahim pensa na conversa da noite anterior con Mulei mentres organiza a comida dun novo día. Cada vez son máis as axudas e o que agora se necesita é unha boa xestión das provisións para que duren o máximo tempo posible. Ninguén sabe o que pode pasar mañá. Na mente de todos a mesma idea; ¿ata cando vai durar isto?
     A zarapallada que ten na cabeza non axuda demasiado ó intento de decisión lúcida que quere atopar. A guerra horrorízalle; as imaxes dos bombardeos asoman como un feito demasiado habitual nas frontes; os metrallamentos do deserto, Tifariti, a chegada de refuxiados mancados, están nos soños de cada noite.
     Ten medo. Non quere morrer.
     Ó mesmo tempo, ¿para que toda a loita anterior? ¿Para que o cárcere?; ¿para que Güelta?; ¿para que esta historia dos Campamentos? E Bassiri. E Lueli. E centos, xa miles, anónimos.
     E Mariam. Hoxe é a súa principal barreira. Non pode deixala soa no estado que está; non pode estar ausente no nacemento do primeiro fillo. Ela necesita demasiado del.
     —¿Ti que pensas?
     Quere saber a súa opinión. Quizá o que busca é o empurrón dela para pechar os ollos e decantarse pola decisión que sabe xusta pero lle asusta e quere evitar.
     Non axuda demasiado.
     —A decisión é túa.
     Ti xa deches moito. Pero, ¿de que serviría todo o que sufriches se agora todo se derruba? Decidas o que decidas terás o meu apoio. Toma a túa decisión sen pensar en min; sen pensar en nós. Nunca cho reprocharemos; sexa a decisión que sexa. Se queres marchar, eu quedarei coidando do noso fillo e soñando noite tras noite na túa volta.
    —Se é que volves.
     Se quedas, pasaremos os dous xuntos o que teña que vir; o pesadelo; imaxinando o que podería ter sido. Igual nun cárcere marroquí.
     Por primeira vez non atopa na muller o camiño para saír das dúbidas. Sabe o que ten que facer pero ela pesa tanto ... Quizá o que buscaba era a confirmación da súa decisión; enxaugar os propios sentimentos.
     Aquela noite, o Congreso rematara o día anterior, falou con Mulei. ¿Para cando? Pasadomañá. De madrugada.
     Tentou falar con Mariam. A mesma noite da partida. Tentou unha xustificación. Innecesaria. Ela coñecía a decisión dende o principio; o pouco tempo xuntos deixara un coñecemento a flor de pel. Sen necesidade de palabras; case todas estaban ditas.
     Como despedida, tentou o tema de Aiša. Quería derrubar as poucas barreiras que quedaban entre os dous. Entre aloumiños e caricias, redescubrindo con suavidade cada centímetro de corpo, tentando acaparar nas puntas dos dedos as sensacións físicas que tardarían en volver a sentir. Aiša ...
     Tamén innecesario. Non alcanzaba a saber como, pero ela sabía todo.
     —Non digas nada. Vai en paz. Contigo e comigo.

     Innecesario.
     Despois do alivio pola decisión estaba moito máis calmo e relaxado. Incluso cunha certa sensación de ledicia. Aterrorizado. Contento. En paz. Con el; tamén con ela.
     Pero non foi necesario.
     —Quedas aquí.
     Tes que seguir co teu labor de organización nos Campamentos. Estás a facelo ben e non podemos desaproveitar os esforzos.
     Rendibilidade. Pragmatismo. Cada un onde mellor pode estar para a causa común. Obediencia. Cos ollos pechados. A pesar da decepción. Que outros pensen por el. Lehssen. Como sempre.
     —Dálle unha aperta a Hametti.
     Fálalle de Mariam. Dille que casamos. Que imos ter un fillo. Que aquí todo está ben. Que temos moitas ganas de saudalo. Que mande novas cando poida. ¡Que non sexa vago! ¡Para que lle aprendín a escribir?
     —Dille que para min segue a ser o mesmo.
     Coida moito del.
     —Tamén de ti. Non deixes que te maten.
     Despedida. Pola mañanciña dun día que se prevé estrañamente caloroso. Cunha certa inquietude no corpo; tamén algo de mágoa e, a estas alturas, non pouca decepción e algo de envexa. Despois do salto da decisión xa pechara todas as portas e só había o futuro. Incerto, pero un futuro fóra da monotonía dos Campamentos.
     Ringleira de mensaxes e consellos. Dálle outro abrazo a Mahafoud. Recados. Bicos. Apertas. Despedidas. Ningún dos dous sabe ata cando será esta vez; nin sequera se o cando chegará algún día. Mellor non pensalo. Vivamos o que temos diante. Adeus, Brahim. Adeus, Mulei. Ata pronto.
     —Que Allah vaia contigo.
     A memoria daqueles días é pobre e fuxidía; como pobres eran os tempos. Limitada á vida e á morte; uns que marchaban e outros que chegaban. Vida e morte. Nacemento nos Campamentos sen saber para que. Morte nos dominios da guerra sen ter moi claro o por que. Tamén morte nos Campamentos.
     Foron días monótonos e aburridos. Con moita presión, demasiado traballo, algo de desacougo continuo; pero aburridos.
     Só as noites. Recuperando o tempo que pensaran perdido e que Lehssen, inconsciente, lles devolvía.
     Falando. Ás veces con demasiado pouco que dicir; resume de días enteiros feitos polo mesmo patrón; case sen cambios; cada un idéntico ó anterior. Tamén calando. Tentando escoitar o apagado eco dos latexos dunha vida que estaba por chegar e que lles pertencía só ós dous.
     Case sen novidades. Mellor. As poucas que chegaban sempre eran co negro agoiro das malas novas. A pesar de todo, preferible a monotonía. O lento avanzar dos días e dos meses. Sen novidades.
     —Quédalle pouco tempo.
     Non ten nada especial. Só anos. Demasiados. Unha vida moi longa. Non; pode que moi difícil. André; falando con Brahim para que sexa el o que fale coa filla do vello Brahim. De tanto informar a familiares pensa ter perdidos todos os sentimentos. Ó contrario. O que ten é que non se dá afeito. Cada mal, un novo trago. Igual que a primeira vez; quizá peor; quizá cada nova notificación abranda un pouco máis os sentimentos; en vez de endurecelos. ¿Por que non nos aprenderán estas cousas na Facultade de Medicina?
     Colléralle cariño ó vello. Eran os únicos homes na tenda. Brahim; como el; o único con quen pode compartir algúns dos desacougos. Quizá o tardío substituto do pai. Pero el tamén marcha. Foi o primeiro en decatarse. Vía con lucidez como a vida escapaba día a día daquel corpo pouco apetecido. Raído e desgastado. De puro vivir a dificultade.
     Última noite. No frío dispensario. Tentando absorber parte da experiencia a través da man do ancián. Seca; fría; desmaiada. Consumida; apurando os derradeiros alentos dunha vida que marcha.
     Pasa as escuras horas da noite pensando naquelas outras veladas, á calor do té, nas que o vello contaba, como batalliñas inconexas e sabidas, retallos da súa vida. A orixe humilde; pobre entre os pobres; tributario de cabilas fortes e poderosas ás que debía todo o que era e ás que daba case todo o que tiña. Znaga; pescador; das terras baixas da desembocadura do Río de Ouro. Humilde entre os humildes. Nos tempos nos que a tradición aínda pesaba demasiado. Dura vida da pesca. Para quedar con case nada. A chegada dos españois representou un alivio. Efémero paso pola Guerra Civil española, cos rebeldes, detrás de Franco. Salvadora carreira militar nun exército alleo truncada por un disparo no lombo; por terras de Teruel; alá na España soñada. Recuperación nun hospital de Sevilla; coidados; mecos; agarimos; por primeira e única vez na súa vida. Sen secuelas. Devolto á propia terra. Villa Cisneros; o porto, as factorías. Traballo dependente dun soldo. Agachar a cabeza diante dos estranxeiros en vez de baixala diante dos propios. Mellor. Con certos privilexios. É un traballador; un asalariado; non un tributario; algo máis que un escravo; pouco. A muller, tamén tributaria; tamén co peso do duro traballo diario; tamén arrastrándose para dar de comer a uns fillos que semellan ser demasiados; oito; de asistenta, de serventa, case de escrava do encargado español da factoría de pescados. Aínda e todo, considéranse uns privilexiados. Cando chegan os primeiros nervios, rexeitan a proposta do xefe de marchar os dous a España para seguir ó seu servicio. ¡Deixando aquí ós fillos?; ¡nunca! A decepción polo trato final cando o conflicto era irreversible; o abandono; o meu Xeneral, de estar lúcido non o houbese permitido. Rancorosa adhesión ó Polisario. Fuxida. Sen saber a onde. Ela, que non aguanta o peso de tantos quilómetros; quizá de tantos anos; ou de tantos esforzos; que queda polo camiño; nun lugar anónimo e perdido do deserto; entre Bir Nzaran e Um Dreiga; na busca desesperada da salvación; el, que sofre demasiado a ausencia da calada compaña de toda unha vida. Fillos inquedos que non acatan o propio destino. Un que marcha a Bu Craa; traballar, tamén, para os estranxeiros; ó chegar o conflicto, saída apresurada para España; dende entón escasas referencias. O pequeno, o máis loitador, o inconformista, de costas ó propio pai nos momentos nos que aínda defende ós españois, co Polisario dende o principio; incomprendido; esquecido nas posesións da guerra. O outro, o terceiro, un dos que permanecera máis con eles; o máis apegado á familia; o tradicional; quedara en Argub; como se nada pasara; como pescador; crendo nun futuro tranquilo; ano e pico sen noticias. O maior, fiel ó pai, o protexido, o primoxénito, sempre con el; esvaecido co fume dos bombardeos en Um Dreiga. As fillas; todas casadas; algunha case sen saber con quen; perdidas dende entón. Unha, cun soldado español leal a unha noite de paixón; en España; esquecida. Só a segunda; sempre co pai; viúva dos vivos; pode que pronto dos mortos; con tres cativos, consolo do avó nos últimos días, que sacar adiante. Sempre fiel ó pai. Ata o final.
     —Síntoo. Morreu esta noite.

     Rabunni. Oasis no corazón do deserto. Auga. Vida.
     Estamos na Recepción de Rabunni facendo a sesta. É un dos peores momentos para moitos de nós a pesar de que a habitación na que estamos conta cun dos poucos sistemas de aire acondicionado que hai nos Campamentos.
     Lugar privilexiado que sabe a pouco. Na estancia contigua, sen o fresco da máquina, un termómetro marca corenta e seis graos. Fóra, quen sabe; seis, oito graos máis; quizá dez ou doce a pleno sol. Aquí dentro, a refrixeración non pode con tanta calor e debemos estar polos trinta e moitos.
     A Recepción de Rabunni é un lugar moi especial. Realmente bonita. Oasis de cemento no medio da calor e da desolación. Pintada, no exterior, dunha cor rosa moi forte, chama a atención por onde se mire. O interior concentra a maioría dos inusuais luxos que se poden atopar no deserto. As alfombras, novas, limpas e ben coidadas; auténticas cortinas a xogo coa vistosa tapicería dos colchóns; estes, dobres, para permitir un maior descanso; as paredes, perfectamente pintadas, salpicadas por cadros e motivos tradicionais saharauís. Todo un luxo de decoración. En conxunto, unha habitación limpa e acolledora que invita ó descanso.
     Saímos pola mañá, a primeira hora, de Auserd, cando xa pesaba a calor co anuncio do que podería ser o peor día de todos. Na orde do día, unha completa visita turística a moitos dos lugares carismáticos dos Campamentos. Preparada. Común á maioría dos grupos de visitantes que pasamos por Tinduf; bastante testemuñal e cunha certa tintura manipuladora. Rabunni. A capital.
     Museo da guerra. Primeira parada. Visita obrigada. Deixa unha forte memoria. Merece unha mención especial e logo falaremos con calma del.
     Inusual tenda de souvenirs no deserto; nunha das dependencias da propia recepción. Recordos un tanto cutres e, sobre todo, escasos. Derrahs, melfas, turbantes, pipas e tabaco, algúns traballos en coiro ou madeira; pouco máis. Excepto a roupa e as pipas, o resto son vellos utensilios, iso si, auténticos, nun estado de conservación algo máis que deficiente. Esta vez non caio no erro dos souvenirs fáciles; penso no que podo levar e non atopo nada que me resulte especialmente significativo. As que se deciden, Ana e Inma pola pipa; Luísa por unha preciosa melfa.
     Primeiro grolo de auga fresca na recepción de Rabunni para, case sen descanso, seguir co itinerario establecido. Unidade Cirúrxica. Noviña; acabada de estrear; baleira; infrautilizada. A pesar do aire acondicionado no aséptico quirófano, no verán non se utiliza máis que para as escasas urxencias; o resto do edificio non conta coas medidas mínimas de loita contra a calor e un posoperatorio con máis de corenta graos pode resultar perigoso.
     A impresión que dá a Unidade é a dun antigo dispensario actualizado cunha rechamante man de pintura branca e brillante. As camas, inmaculadas, daquelas con cabeceira de barrotes metálicos, tamén brancos, que lembran ás dos vellos hospitais ou ás sas comúns dos orfanatos da vella escola. Cando algún asoma por debaixo do pulcro cobertor, colchóns raídos e sucios deixando intuír centos de lavados que non conseguen disimular os cercos dos ouriños de innumerables pacientes. Deprimente. Poucas medicinas e pouco persoal.
     A sesta.
     Non me dou afeito. Especialmente hoxe. Demasiada calor; suar continuo; falta de hábito; incomodidade. Sono necesario. Coas noites que pasamos, como moito catro horas de sono, a sesta resulta imprescindible. O mellor dos días non paso de unha durmindo; non me dou afeito. Demasiado pouco sono. Demasiado pouco descanso.
     Suficiente para que o corpo aguante estes días.

     O Terceiro Congreso significa o principio do cambio nos Campamentos. A sinxela organización das Dairas iniciais, provisionais, feitas tentando aplacar as necesidades do día, dá paso a un modelo máis sistemático e organizado con máis vistas ó futuro.
     É o principio do funcionamento das Wilayas. As vinte dairas iniciais son reagrupadas en tres wilayas. Cada daira co seu Congreso Popular de Base e os Comités Populares. A wilaya, co gobernador e o Congreso da Provincia. A maioría deles representantes elixidos democraticamente e non, como ata agora, como o propio Brahim, designados arbitrariamente segundo as necesidades.
     Tanto ten. Brahim sae elixido Presidente do Congreso Popular de Base da súa daira. Non necesita xustificar nada. Os capítulos, a maioría pechados, da súa vida, presentan suficientes mostras da capacidade organizativa.
     É máis. Lehssen quería contar con el para o posto de gobernador da wilaya. Brahim, tan insistente e teimudo como o amigo, rexeita unha e outra vez a proposta. Hai tempo que está decidido; non quere responsabilidades engadidas; non quere unha representación que poida entrar en conflicto cos sentimentos.
     Ten pánico a acabar como Lehssen.
     No Sahara Libre poden seguir o paso a paso dunha guerra que xa se presenta como excesivamente longa. Un tanto inflados, os éxitos militares manteñen viva a esperanza duns amorfos, queimados polo cansazo e a rutina, Campamentos de refuxiados.
     Cando chegan, frescas, as novas rompen a monotonía do aburrido día a día. A ofensiva Šahid Lueli foi un éxito. Moitas baixas, é certo, pero máis para os invasores. A imposibilidade de aguantar as posicións diante do poderío aéreo marroquí empurra a recuperar a estratexia da loita de guerrillas. Golpes de man alí onde maior dano poden causar. Tentando sempre tomar a iniciativa; sen deixar tempo á reacción; mantendo sempre ó inimigo en situación de alerta e tensión para esgotar a capacidade humana de aguante dos soldados marroquís.
     —O ELPS controla a meirande parte do territorio.
     Brahim, con calma e un certo escepticismo, le en voz alta os titulares do periódico dos Campamentos mentres Mariam, atarefada nos coidados da pequena Aiša, escoita as súas palabras con atención.
     O titular é real; tan real como ficticio; tan cheo de significado como carente de contido. Os marroquís acurralados e atrincheirados; a maioría do Sahara, en poder do Polisario. A información é certa; tamén baleira. O ELPS controla quilómetros e quilómetros de territorio; de deserto; imposible de demostrar; imposible de manter o control; dominio ficticio sobre unhas terras que, á hora da verdade, non son de ninguén.
     A costa de demasiadas vidas.
     —Hametti morreu.
     Quizá sexa a información corpo a corpo; a necesidade de mirar directamente ós ollos; quen sabe; a recuperación dalgún dos sentimentos esquecidos. Lehssen semella moito máis humano que cando informara da morte de Lueli. Esta vez é Brahim o que se amosa frío e distante; incapaz de asimilar tanta desolación; desbordado polos acontecementos. ¿Como? ¿Onde? ¿Cando? Sen acabar de recoñecer as palabras, non é quen de dicir outra cousa.
     ¿Por que?
     Levaba tempo agardando pola noticia. Tiña non sabía qué. Pode que un presentimento. Quizá a certeza dunha morte inevitable. A xélida habituación á morte. Na guerra e nos propios Campamentos. Moitos; demasiados; cada vez máis; dentro e fóra. Quizá o inicio do esvaecemento dos sentimentos; a morte da alma que percibira nalgún momento en Lehssen e que temía máis que á propia morte do corpo.
     —O día catorce. Preto de Zac.
     Era un comando pequeno. Vinte homes. Avanzaban cara ó norte para alcanzar o leito do Draa e seguilo ata Tan Tan; alí estaba previsto un ataque sorpresa; sen obxectivo definido; só o habitual fustrigamento.
     —Unha masacre. Só dous compañeiros para contalo.
     ¿E que? ¿Que importa o cando e o como?
     Experiencia. Valentía. Carraxe. Seguridade. Confianza.
     Palabras.
     O único que pasará o filtro da memoria será a lista de baixas.
     Hametti. Un máis na lista.
     Brahim non foi quen de botar unha bágoa.

     Rabunni. O calvario dunha sesta. Inma sofre un baixón de tensión; está realmente mal e non ten como defenderse. Rosa sangra polo nariz cunha escandalosa hemorraxia; imposible de estañar. Luísa e Ana, excesivamente acaloradas, presentan esa imaxe de alarma na pel á que xa empezamos a acostumarnos.
     Eu, armado pola experiencia con todo tipo de defensas contra unha previsible diarrea, véxome sorprendido por un inusual retraemento. Non afeito á situación paso por momentos realmente malos; os peores destes días. Afectan dun xeito demasiado evidente a uns ánimos que, despois desta intensa e calorosa xornada, empezan a estar bastante deteriorados. Por momentos, a comechón interior case non deixa nin respirar.
     Os únicos que manteñen o tipo, como sempre, José Luís e Nacha.
     Nalgún momento comento o profundo desacougo que teño. Sinto unha sensación de abandono que se agrava pola permanencia en Rabunni sen ter nada que facer e soportando unha calor que, ata que a coñeces, cres que non pode existir. Penso en Auserd como no entorno habitual e protector; a sensación de casa; a referencia coñecida para os momentos de crise; a seguridade. Non son o único que sente deste xeito; algunha rapaza tamén fala da recepción de Auserd como da propia casa confiando que, unha vez alí, veremos as cousas dun xeito máis positivo.
     O programa turístico inclúe, para a tarde, ás cinco e media, despois da sesta, unha visita a Smara; áreas dunha wilaya e organización; audiencia co gobernador; logo, regreso a casa pasando pola escola nacional Nove de Xuño.
     Unha vez máis atopámonos coa realidade da vida do deserto. Non sabemos se por falta de organización, por falta de coordinación ou porque realmente están todos ocupados en labores máis urxentes, pero o certo é que non hai transporte para nós. Para afondar na nosa situación de desacougo temos que pasar o resto da tarde metidos na recepción de Rabunni. Sen nada que facer; só mirar o reloxo; ata as oito e pico. É unha tarde realmente insoportable. Aburridos, bastante aboiados, cos corpos machucados pola calor e a presión; coas cabezas sufrindo as consecuencias dos malos momentos físicos.
     As comodidades da recepción de Rabunni non serven para aplacar a sensación de desánimo. Paso parte do tempo de charla con Salem. É o único que nos salva; a conversa. Falamos moito e de moitas cousas. Di, por exemplo, que o lugar no que estamos nós agora é o centro neurálxico de todas as visitas importantes ós Campamentos. Fai toda unha enumeración de personalidades internacionais. Destaca, non sei por que, que neste mesmo lugar durmiu tres noites Olof Palme; sendo presidente de Suecia; a penas uns meses antes de ser asasinado; cando estivo en Tinduf para inaugurar a escola, feita polo pobo sueco, que leva o seu nome; unha das construccións máis sólidas dos Campamentos; en Aaiun; sede temporal, estes días, da delegación da ONU encargada de elaborar o censo do Referendo.
     Ó longo da tarde non chego a saber quen sente máis curiosidade; Salem ou eu. Sen regras previas, pero respectadas escrupulosamente polos dous, alternámonos no acoso con preguntas tentando informarnos do máximo posible da realidade do outro. El interésase especialmente por temas económicos; polo sistema español de prestacións sociais, polo regulamento dos impostos, polo funcionamento e consecuencias dunha economía de libre mercado. Mal que ben, a economía non é un dos meus puntos fortes, tento apurar as respostas e manter o tipo á espera de que me toque a vez.
     Eu salto dun tema a outro sen mediación de ningún tipo. Tento elaborar un mínimo vocabulario que conservo no caderno coa letra do propio Salem; paso a temas educativos; o por que, por exemplo, do nome das escolas; entramos na historia; todos feitos salientables do devir saharauí. Escola doce de outubro; mil novecentos setenta e cinco; día da Unidade Nacional, da unificación do Polisario. Escola Nove de Xuño; mil novecentos setenta e seis; día da morte de El Lueli. Escola Vintesete de Febreiro; mil novecentos setenta e seis; día da proclamación da RASD ... Oito de Marzo, día da caída do primeiro saharauí en combate; Sahid, Mártir, Esguir; Um Dreiga, en lembranza dos mortos nos bombardeos marroquís con napalm ...
     Nomes, datas, feitos, mártires, conmemoracións ... Apuntamentos que serán de gran utilidade cando, en Orán, Brahim nos conte a propia interpretación da historia.
     Só choco cun muro invisible e insalvable cando tento informarme sobre a organización militar e o exército. Non sei se é receo ou falta de coñecemento, pero teño que conformarme cuns retallos de información inconexa e pouco clarificadora.

     —Brahim, ¿podes saír un momento?
     Quero falar contigo. Dende fóra da jaima; avisando da súa presencia; respectando as máis tradicionais normas de cortesía. Noite pechada. ¿Que quererá agora Lehssen? Somnolencia; sen reacción; non é habitual a estas horas. Algo debe pasar.
     Espertara co ruído do coche achegándose á tenda. O run-run xordo que normalmente pasa de largo na distancia; poucas veces se achega onda el. Sempre con algunha nova importante. Ultimamente, só desgracias. Algo debe pasar.
     Non hai palabras. Un corpo pequeno que se achega a el. Sentir contra a propia carne o impulso desconsolado e descoñecido dun abrazo que se aferra con ansiedade. ... Brahim ... Brahim ... Murmurio irrecoñecible entre saloucos apagados. Tenta, inutilmente, desfacerse do apreixo que lle agonía ata extremos insospeitados. ¿Quen es? ¿Que pasa? ¿Que queres? ... Brahim ... Irmán ...
     ¿Irmán?
     ... ¿Yassin? ... ¿Es ti? Atordado.
     Cos ollos afeitos á escuridade descobre diante un cangallo que non recoñece e pensa non lle pertence. ¿Yassin? Busca en Lehssen as respostas. ¿Yassin? Un fato de ósos cubertos de pel; ausentes de carne; a penas uns leves indicios do que nalgún momento puido ser un corpo humano. Un vello prematuro invadindo un corpo demasiado pequeno e ausente. ¿Es ti? A cara sucia, barbuda, cruzada de cicatrices. Expresión asustada e ausente. ¿De verdade que es ti? Non acaba de aterrar; non sae do asombro; non sabe que dicir. Nin que pensar. Busca un sinal do que empeza a intuír. Nin sequera nos ollos. Saltóns; escapando dunhas cuncas inexistentes; coa expresión dun morto vivente. Perdidos; fuxidíos; aterrorizados.
     Uns ollos buscando anhelosos o desesperado recoñecemento. Só un fondo, un leve fondo, de mirada coñecida. ¡Yassin! Agora é Brahim o que afunde ó irmán nunha aperta infinita. Sen saber que dicir. Só un fondo murmurio de incomprensión que afoga calquera intento de alegría. ¡Deus! ¿Que pasou? ¿De onde saes? ¿Quen che fixo isto?
     —... Irmán ... Brahim ...
     Entrecortado. Insistente. Única resposta. Irmán. Si; é Yassin. Acaba de chegar ós Campamentos. Lehssen; fala para encher os silencios. Vén dun cárcere marroquí. Está mal; xa o ves; moi mal. Coida del. Mañá falamos. Non lle fagas preguntas. Só coida del.
     —Dálle un pouco de acougo. É o que máis necesita.
     Pasaron toda a noite espertos. Brahim, sentado, apoiado nun dos mastros da tenda, coa cabeza do irmán no regazo. Mariam, informada con dúas palabras, cobre o apagado corpo con todas as mantas que atopa; insuficientes para disimular o constante tremer. Non é frío. Non saben o que é.
     Noite inacabable. O amencer que non dá chegado para iluminar a friaxe da jaima. Silencios que non din nada. Preguntas que non buscan resposta.
     Tremer sen acougo.

     —Chegaron moitos. Máis de cen. Yassin é dos máis afectados.
     Todo empezara dun xeito pouco habitual. Lehssen tenta resumir as circunstancias que conduciran á liberación do grupo de presos saharauís. A liberación de Yassin.
     —Leboirat.
     No norte de Echdeiría, preto da fronteira, no territorio de ninguén. Había toda unha división brindada marroquí. Nós tamén apostamos forte; sabiamos o que nos xogabamos; ademais da batalla, tiñamos informacións dun cárcere con xente nosa. Utilizamos moitos dos recursos humanos e materiais. Tamén a sorpresa. Alborexaba cando os rapaces comezaron o ataque. Non tiveron tempo a reaccionar. Acurrunchados nas escasas edificacións, os marroquís mantiveron a defensa case toda a xornada.
     Non pode evitar un sorriso.
     —Fuxiron. Como puideron.
     Coa cabeza gacha. Deixando detrás case mil baixas; mortos; feridos; prisioneiros. Unha gran cantidade de material militar pesado.
     Os homes falan de sorpresa cando, no caos seguinte ó abandono marroquí, empezaron a asomar de todas partes ducias de compatriotas. Escaparan do cárcere local, só para saharauís, aproveitando os primeiros momentos de confusión. Pasaran agachados toda a batalla.
     —Nun estado lamentable.
     Uns, poucos, polo propio pé; correndo; escapando dun pasado difícil de explicar; atopando un presente de voces amigas que non acaban de crer. Moitos, a maioría, axudando a outros compañeiros impedidos; levándoos no colo, a cabalo, arrastrándoos ou empurrando por eles. Tamén fuxindo da desesperación. Algúns, Yassin, perdidos e desorientados, sen rumbo de ningún tipo, agarrados da man dalgún amigo avanzando cun andar zoupeiro, a tropezóns. Como nenos pequenos perdidos na escuridade.
     —Xa están todos aquí.
     Cada un coa súa historia. Todos nun estado físico raiando a inanición; fracos, cadavéricos. Case espidos; coas roupas feitas farrapos do tempo e os sufrimentos. Algúns, sobre todo os máis novos, que sobreviviron fisicamente pero non foron quen de soportar a presión psicolóxica. Case tolos; sen razón nin sentimentos. Coa alma roubada.
     —Teu irmán é dos que peor está.
     Hai que devolverlle a vida. A el; a todos. Non te podes facer unha idea do que pasaron. Algúns, os máis lúcidos, os máis curtidos, contáronmo todo. Ata eles, os máis fortes, pasaron por momentos incribles; tiñas que ver a hombróns de dous metros chorando mentres tentaban contar o que foi aquelo. Non podemos facernos unha idea do que foi; sufriron moito; todos. Tes que axudar a Yassin a recuperar parte do que era. Necesita cariño; moito cariño. E referencias; saber quen é; onde está; quen sodes vós.
     —Cando chegou onde min só dicía dúas palabras. Nai. Mahafoud.
     Insistente; cun falar teimudo e apagado; coa mirada perdida, desequilibrada; coas feituras dun tolo.
     —Tiven unha luceciña de intuición.
     Mahafoud. ¿Brahim? Pregunteille. Un leve resplandor na mirada. Imperceptible; significativo. Foi cando cho levei.
     —Temos que recuperalos.
     Como sexa. Pasáronno moi mal.
     Algún día contareiche o que foi aquelo.

     De paseo por Rabunni, no Toyota, vemos unha estraña construcción que chama a atención. Un almacén enorme feito de algo semellante a placas de uralita; con enormes buracos tapados por cartóns. Moi feo e escanastrado.
     —Presos marroquís.
     A explicación de Salem déixanos de pedra. De cando a guerra. Levan anos e anos esquecidos de todos; para nós son un estorbo e un peso na supervivencia diaria; na súa patria non os queren. O seu goberno, ó non ter recoñecida á RASD, non establece os contactos diplomáticos necesarios para o intercambio de prisioneiros de guerra. De feito, os nosos que quedan entre eles son tratados como delincuentes comúns; sen dereito a defensa; sen dereito ningún. O Polisario, nalgunha ocasión, e para amosar a boa dispoñibilidade, entregou algúns reféns ás autoridades internacionais, á Cruz Vermella, para que os devolvesen á súa patria.
     —O resto, aquí segue.
     Polos Campamentos. Aburridos, abandonados, esquecidos de todos.
     Non precisan demasiada vixilancia. Non teñen onde ir. Nalgunhas ocasións vagan libres polos campamentos tentando matar un tempo que, supoño, debe facerse insoportable. Roubando ás miradas o paso dun engurrado papel cunhas mínimas notas; coa esperanza de que alguén, nalgures, saiba que non están mortos. Quizá unha muller, ou unha nai, un fillo ... Quen sabe. Ninguén os amola. Eles non se meten con ninguén. Sobreviven. Viven a súa vida; a súa desgracia. Na cadea.
     A última hora, na Recepción de Rabunni, recibimos a visita dun novo personaxe; un dos máis típicos; un dos máis auténticos. Tit. Nome de guerra.
     Falador e expresivo; alegre e falangueiro; enredante; simpático e desvergoñado. Cunha pinta farrapeira, semella todo un baldreu. Xersei demasiado amplo, pantalóns caídos, tenis moi sucios ... Sempre coa pipa, máis que unha pipa semella unha dourada boquilla, na boca; acendida ou tirando dela sen tabaco. É o director da escola de formación profesional. Dende un principio quédase con José Luís.
     —Ti non terás antepasados no deserto ... ¿non?
     É a súa teima. Sempre que estamos con el, despois desta primeira vez será en varias ocasións, fala do mesmo. Está emperrenchado en que José Luís parece un cabaleiro do deserto; non hai quen lle quite da cabeza que semella un auténtico Tuareg. Alto, forte, guapo, moi moreno de cara e pelo, expresión intelixente e decidida, impresionante mostacho ... ¿De verdade que non levas sangue dos Homes Azuis?
     O caso é que el está convencido. Como expresión do seu respecto e admiración a unha raza superior, representada neste caso en José Luís, naquel primeiro día regálalle o seu propio elzem; o turbante; o símbolo emblemático da vestimenta masculina do deserto.
     Imprescindible para a supervivencia. É un turbante de tamaño habitual; catro metros de tecido negro para dar voltas arredor de cabeza e cara. Axúdalle a colocalo. Dános a todos unha lección sobre os diferentes xeitos de poñelo. Con movementos rápidos. Para o sol; desta maneira para protexerse do vento; daqueloutra como iamos para o combate.
     Non é a única anécdota con José Luís. O seu aspecto préstase a bromas e confusións. Semella que o seu físico responde ós máis exquisitos gustos de beleza das rapazas saharauís; el segue todos os xogos como se tal cousa; ás veces ata extremos que se achegan perigosamente ó límite das boas maneiras desta xente. Menos mal que a maioría non entenden os xogos de palabras de José Luís.
     Mantén unha relación especial cun grupo de mozas que rebulen insistentes nos arredores da Recepción de Auserd. Non; di a máis atrevida; ese nome de José Luís non te pega nada; mellor Ahmed; vai mellor coa túa cara. E así, como Ahmed, pasará á nosa pequena historia despois deste segundo e inusual bautizo árabe.
     Hai unha anécdota que destaca sobre as demais. Sabido é que, salvo relacións especiais, mulleres e homes non se tocan nunca en público. Adaptadas ós nosos costumes de cortesía, hai moitas mulleres que nos saúdan cun apertón de mans ou cun bico ás rapazas. Xa empeza a ser habitual que moitas omitan a José Luís no seu occidental saúdo pensando que é un deles. Un saharauí máis, un árabe; co que non poden perder as formas. Ahmed.

     Son días de desasosego. A incerteza ameaza expectante toda a vida na jaima de Brahim. Ninguén se salva. Nin os cativos.
     Aiša apegada sempre á nai; agarrada á saia de Mariam na procura de algo máis que seguridade nos primeiros pasos. Hametti, demasiado pequeno para expresarse doutro xeito, cun chorar quedo e persistente capaz de sacar fóra de si a calquera; só de cando en vez a explosión nerviosa en berros e sonoros prantos. Aínda peor.
     Non dicía nada dende a primeira noite. Pasa o día sentado dentro da tenda sen facer nada de nada. Forzando a Brahim a estar con el en todo momento; sen palabras; só collendo a súa man. Cando as obrigas da monotonía diaria fan que teña que saír, o irmán como a súa sombra. Calado. Sempre en silencio.
     Cada tarde, polo luscofusco, a crise do desacougo. Ponse nervioso; fai movementos estraños; ás veces incomprensibles e incontrolados sons guturais. Busca desesperada do irmán. Ata que Brahim, imitando a postura da primeira noite, recolle a súa cabeza no regazo acariñándoo docemente. Así queda durmido. Noite tras noite. Un durmir axitado e nervioso; sen a necesaria compaña do descanso.
     Afondando na incerteza de toda a familia.
     Nos últimos días semella ter aceptado os intentos de achegamento de Mariam. Xa non escapa nin se envolve nun nobelo abaneando o corpo dun lado a outro no recanto da tenda. Deixa que a muller lle faga agarimos; con afecto, con tenrura. Agora xa é el mesmo o que moitas veces busca o seu abeiro. Ela, con paciencia, recolle o seu desacougo. Un pouco de liberdade para un Brahim que, unha vez máis, confirma nos feitos por que ama tanto a aquela muller.
     Houbo momentos nos que desesperou. Sen saber que facer. A friaxe do irmán, unha e outra vez, deixábao xeado. Sen saber reaccionar. Horas e horas falando da infancia; monólogo absurdo. Os irmáns, as irmás, Smara, o río, xogos infantís, lembranzas ... Sen resposta. Impasible.
     Non amosa a máis mínima reacción.
     —Dime, ¿que pasou realmente?
     Tenta atopar en Lehssen o segredo dos males de Yassin. Buscando un oco no apertado horario do amigo, cada vez con máis responsabilidade, pregunta directamente. Quere saber o que pasou en realidade no cárcere marroquí. Necesita coñecer para axudar ó irmán. Para comprender. Para achegarse un pouco á súa soidade e silencios.
     —¿Sabes que a túa nai morreu? Foi o principio.
     Confirmación do que xa intuíra a través dos silencios e das crises do irmán. Teño referencias por un rapaz que leva con el dende o primeiro momento. Dende Smara. Se queres podes falar con el; pode axudarche mellor ca min.
     —Chámase Mansur.
     Pregúntalle a el directamente. É un rapaz forte; ten todo na memoria. Di que non quere esquecer; para non perdoar. Posiblemente a el lle debemos a supervivencia de Yassin.
     —Coidou del dende que saíron de Smara.
     ¿Mansur?
     Vagos recordos. Máis novo que el; da idade de Boukhari; compañeiro de andanzas e trasnadas infantís do irmán. Á cabeza vén aquela vez na que, armados coa fantasía dos escasos sete anos e as gumias de madeira, saíran á caza do mítico Šertat, o imaxinario protagonista dos contos infantís que eles, como moitos outros, identificaban cunha enorme e agresiva hiena raiada. Tres días perdidos entre as dunas.
     Pouco a pouco a esvaída imaxe inicial vai collendo nitidez en forma dun rapaz de orixe negro; alto, forte, moi guapo daquela. Imaxinativo e intelixente, tiraba con forza de Boukhari nas primeiras experiencias da vida.
     —¡Ola!, Brahim.
     ¿Acórdaste de min?
     Non. A verdade é que non ... Naquel corpo grande e consumido non atopa os sinais do rapaz que unha vez fora. Demasiado vello. Madurado sen tempo ... Pero si lembro as vosas falcatruadas; ¿chegaches algún día a ver a Šertat? Un sorriso de complicidade e unha aperta que abre as portas ás confidencias que estaban por vir.
     —¿Que sabes de Boukhari? Perdín as referencias dende o principio.
     Está ben. Agora nas frontes. Esta vez con armas de verdade. Matando de verdade e arriscándose a morrer de verdade. De cando en vez vén polos Campamentos. Está feito un bo mozo.
     No mesmo momento, arrepentimento polas palabras. Non coma ti; pensa; estás que dás pena. Vello, mirrado, escapa á imaxe dun ser humano.
     —¿Estás certo de que queres saber?
     Podes atopar cousas inimaxinadas. Poder sufrir e saír ferido só de escoitalas.
     —Cousas que non pertencen á raza humana.
     Que escapan a toda razón; que mancan os oídos só de pensalas.
     Brahim non está certo de que queira saber. Pero necesítao. Ten medo ó que pode atopar; pero non ten outro camiño para axudar a Yassin.
     ¿Seguro que queres coñecer?

     —Boukhari e os demais escaparon case sen tempo.
     Xa hai catro anos ... O día vintesete de novembro o comandante español entregaba oficialmente Smara ás Forzas Armadas Reais. Ó día seguinte entraron na Cidade Santa.
     Aquela mesma noite aínda marcharon algúns. Haya, a túa irmá. Uns poucos, confiados nunha irresponsable inocencia, quedamos á espera dos acontecementos. Outros, Yassin, obrigados pola lealdade ós maiores e ós doentes. Antes de entrar eles, Smara xa semellaba unha cidade morta e sen sentimentos. Atoparon pouco máis de cincocentas persoas; anciáns, enfermos, inocentes.
     Entraron a fogo. Algúns, ¡afortunados deles!, morreron aquel mesmo día. Os demais fomos conducidos a golpes ó vello cárcere dos españois; xunto ó cuartel; ó lado do río. Sen poder levar nada; tal e como estabamos. Amoreados, uns por riba dos outros; pola noite buscando a calor común; polo día, escapando ás inclemencias do sol. A maioría fóra do edificio; en improvisados currais comúns; con estricta e salvaxe vixilancia. Case sen comer; sen beber; sen hixiene. Sometidos ás máis escuras vexacións. Os débiles non pasaron da primeira semana.
    —A vosa nai.
     ¡Felices deles! Non chegaron ó que quedaba por vir.
     Non sufriu demasiado; case inconsciente do que estaba a pasar; certa dozura na morte; non houbese aguantado moito máis.
     —A vosa nai morreu porque tiña que morrer.
     Pola idade; pola vida. As circunstancias só adiantaron uns días o que xa era inevitable; pouca culpa dos marroquís.
     —Pero para Yassin supuxo o primeiro golpe.
     Considerábase o seu protector e vía como en poucos días morría nos seus brazos. Botoulle a culpa a eles; tamén a el mesmo. Empezou a lenta caída.
     Despois de tres meses fomos redistribuídos. Os que quedabamos. Sobre todo a xente máis nova, os homes. Perdimos as referencias dos demais. Cada un sabía só del mesmo. Fomos enviados ó norte nunha interminable columna. Sen comer; sen beber; tres días de camiñada. O que caía, polo cansazo, pola fame, pola deshidratación, polo medo, pola falta de ganas de vivir, alí quedaba. Se era necesario, dun disparo na cabeza.
     —Así chegamos ó inferno.
     Smara era o Paraíso comparado co que nos quedaba por pasar. Sobre todo a algúns. Yassin entre eles. Nunha incrible investigación identificáronnos a todos; contaban cos exhaustivos informes da policía española. Eu salveime dalgunhas cousas; non tiña relación máis que comigo mesmo. Deron contigo; tamén con Mahafoud; localizaron a Yassin e as relacións. Comezou o acoso. Diario; hora a hora; minuto a minuto. Salvaxe; sen tregua; golpeando no corpo e na cabeza. ¿Onde están os teus irmáns? ¿Onde se agachan? ¿Onde está Mahafoud? ¿E Brahim? ¿Que relación tes con eles? ¿De quen dependen? ¿Quen son os seus xefes? ¿E os seus amigos? ¿Cal é o seu próximo movemento? ¿Onde van atacar agora? ¿A que grupo pertences ti? ¿Cando os miraches por última vez? ¿Con quen se relacionan? ¿Como é a organización en Tinduf? ¿De que viven? Que din. Que pensan. Que falan. Que comen. Que senten.
     —Cada día chegaba dos interrogatorios un pouco máis consumido.
     Ó principio aínda contaba o que estaban a facer con el. Logo silencio. Só a posibilidade de malcoidar un corpo desfeito. Tivemos que informarnos polo que lle facían a outros moitos. A felaga. O Avión. O Polo Asado. O Trapo.
     —Nomes horribles que se fixeron prácticas habituais.
     O prisioneiro, totalmente espido, baixo o pesado sol do deserto, arrodeado de soldados marroquís; horas e horas; ata o esvaecemento. Unha vez no chan, avalancha de golpes; puños, pés, paos, cintos, trapos húmidos, culatas das armas ... ata devolver a consciencia. Recuperada a maltreita verticalidade, volta a empezar co acoso. Horas e horas. Unha vez tras outra. De sol a sol. Un día; e outro; e outro. Cando o corpo se resiste, un trapo embebido nunha asfixiante mestura de deterxente e ouriños dos propios carcereiros; alí mesmo; diante do detido; aplicado no nariz e na boca; acabando coa fortaleza; tamén ata o esvaecemento. Volta a empezar despois da rolda de golpes.
     Unha noite, despois de todo un día de aldraxes e vexacións, chegou onda min afundido. Cun chorar desesperado; as bágoas mesturadas co abundante sangue que saía do nariz e dunha profunda brecha que tiña na meixela dereita.
     —Non aguanto máis. ¡Axúdame a morrer!
     Primeiras palabras despois de moitos meses.
     Amolecín. Botei a chorar con el. Abraceime ó seu corpo con desesperación. Percorrín toda a súa pel con agarimos prohibidos tentando buscarlle un pouco de acougo. Non me arrepinto. Fixen cousas que hoxe non faría por nada. Pero non me arrepinto.
     —Cousas que nunca contei a ninguén.
     Ti es o primeiro. O único. Por el. Tes que saber.
     Había que estar alí. Había que vivir todo aquelo. Había que ver a aquel rapaz, no espertar da vida, pedindo, suplicando, que o matasen. ¿Que podía facer eu? Dinlle satisfacción física; a pouca que un home pode darlle a outro home; simple desafogo no desacougo. Non sei como chegamos a aquelo, pero resultou; tampouco sei como.
     —Quedou relaxado. Calmo.
     Por primeira vez despois de moito tempo, placidamente durmido. Só algunha vez pola noite daba saltos bruscos e inconscientes; polo comechón das feridas. Apoiado no meu regazo toda a noite.
     Foi a primeira pero non a última. Cada vez que a tensión superaba a capacidade de aguante; nunha tétrica relación co acoso dos carcereiros. Busca desesperada da evasión, por uns breves intres, dunha realidade insufrible. Os últimos meses aumentou a presión sobre el. Estivo demasiadas veces ó límite.
     —Yassin. ¡Pobre rapaz! ¡Pobres de todos nós!
     Brahim, delicado, aplacou o pranto de Mansur acolléndoo no seu seo.

     —¿Queres saber máis?
     ¿Queres saber da comida?; ¿da hixiene?; ¿da inexistente sanidade?; ¿do acoso psicolóxico? ¿Dos escasos sesenta centímetros cadrados que tiñamos de espacio para cada un? Son cousas que non se poden contar.
     —Só vivir.
     Había que estar alí para saber realmente o que foi aquelo.
     Pasamos catro anos sen probar ningún tipo de carne; nin peixe; nin froita. Nada. Unha única comida ó día; un chusco de pan seco e moitas veces podre; un cullerón de auga sucia e pestilente; con sorte, un par de lentellas ou garavanzos; crus; sen cocer; perdidos na turbia auga. Sen posibilidade de buscar outro alimento no deserto. A penas saiamos das celas. O día que algún atopaba unha cascuda, unha formiga, ou calquera outro insecto nacido da propia sucidade na que viviamos, era unha auténtica festa para el.
     En catro anos, nin unha miserable pinga de auga para lavarnos. A pouca que había, aproveitada para beber; aínda así, insuficiente. Ó principio, arcadas, náuseas, incluso vómitos do propio fedor; sucidade, suor, sangue, pus, mexo; mesturados cos propios excrementos. Despois, afeitos á peste, non cheirabamos nada. Un alivio necesario.
     —Terías que ter visto as expresións dos compañeiros cando nos liberaron.
     Nas súas caras recuperamos de súpeto a memoria das sensacións perdidas. Moitos non o resistiron e devolveron alí mesmo; outros, diante de nós, sen ningún disimulo, falando na distancia e co nariz tapado. Non pasamos vergoña.
     —Naquel momento eran outros os sentimentos.
     Houbo moitas mortes. Por acción directa dos carcereiros; tamén por omisión. A golpes nos interrogatorios ou simplemente executados. Por enfermidades; por desnutrición. Non podiamos facer nada.
     —Houbo algún que roubou a propia vida.
     O peor pecado da fe no Islam. Pero daquela non eramos crentes; nin sequera homes; non eramos nada.
     ¿Cinco?; a maioría das veces non tiñamos ánimos nin para confesar unha soa vez a nosa fe no Profeta. Os mortos, en vez de seguir os estrictos e acolledores ritos do enterro, eran tirados nunha fosa común; cubertos de cal para vencer máis rápido as referencias. Sen unha oración; sen un sinal recordatorio do lugar do derradeiro descanso. Sucios, coa roupa feita retallos, apestando.
     Cunha imaxe impensable para presentarse nas portas do Paraíso.
     —Era o que máis pesaba.
     Ausencia de toda referencia relixiosa. Provocada; feita adrede; meditada polos carcereiros para causar o maior dano posible. No contexto de toda unha estratexia de acoso psicolóxico para acabar dun xeito sistemático coas nosas almas. Fixérono moi ben. ¡Vaia se o fixeron!
     —Yassin, por exemplo.
     Catorce veces lle anunciaron a súa execución á mañanciña seguinte. Unha e outra caeu na desesperación. Ó final, vendo que o anuncio xa non resultaba, simularon a morte. Un disparo na caluga; con balas de fogueo. Cando tamén se habituou a isto, pasaron ó anuncio da liberación.
     —¡A ver! ¡Ti! ¡Xa pescamos ós teus irmáns!
     ¡Xa non serves para nada! Un día destes imos soltarte.
     ¡Para que podrezas noutro lado! Entre crueis sorrisos.
     Para el foi o peor. Por uns días espertaba do seu letargo; chegou a regalarnos algún sorriso. Esquecía as palabras; non se preocupaba polo voso destino. Só insistía. Van soltarme ... ¡van soltarme! Ata que a chamada a un novo interrogatorio acababa coas ilusións. Volvía á realidade; e caía; cada vez un pouco máis baixo.
     —Non podo entender como saímos daquelo.
     Sobre todo teu irmán.
     Foron especialmente crueis con el. Non sei se ti ou Mahafoud, pero un dos dous tendes especial importancia para os marroquís. E tentaron por todos os medios chegar a vós a través de Yassin.
     —Fixen todo o que humanamente estaba ó meu alcance.
     Conseguín manter vivo o seu corpo. Pero non a alma. Está morto. Vai ser difícil que viva outra vez. Pero hai que tentalo. Tendes que tentalo. ¡Meréceo! Vós estades obrigados.
     —¡Algún de vós ten a culpa de que estea así!

     Museo da guerra. Visita obrigada nas inesperadas rotas turísticas.
     Premeditada. Con algún fin concreto. Non sei cal pero estou certo de que existe.
     Para min unha fonda impresión. Quizá a máis forte dos Campamentos. Non sei se é a que esperaban, a que pretendían, penso que non, pero de feito produce en min efectos demoledores.
     Temos que esperar un pouco a chegada do porteiro. Aproveitamos para unhas fotografías; buscando as sombras que maticen as fotos e, sobre todo, a protección contra o sol que xa é insistente.
     O porteiro-guía. Soldado. Ex-combatente. Con sinais evidentes, nunha perna, do seu paso pola guerra. Pola de verdade. Non desas que aparecen nas novelas, nos periódicos, nas películas, nos libros de historia. Tampouco das que agora podemos ver en directo sentados comodamente na nosa butaca diante do televisor.
     Guerra de verdade. A que estamos a punto de descubrir. Cando menos, de intuír.
     Semella que sacamos a este home dun cómodo sono. O seu aspecto non pasaría unha estricta revista militar. Traxe verde escuro de faena; como todos. Engurrado. Pantuflas en lugar de botas. Sen afeitar. Pelo demasiado alborotado. Ollos inchados, lagañosos, case pechados. Hai que roubarlle as explicacións. Resulta ser moi pouco falador.
     —O que van ver é o material militar collido ó inimigo ó longo de catorce anos de guerra. Unha pequena mostra. O resto foi reutilizado polo noso propio exército. Poderán ver como cada aparato ten a súa chapa de fabricación. Estados Unidos. Francia. España. Alemaña. Inglaterra. Italia ... Nalgún momento todos eles colaboraron con Marrocos na súa guerra para acabar con nós. Ás veces con algo máis que a venta de armamento.
     'Afuste de cañón de 106 mm. S/R M79. Fábrica de Artillería de Sevilla. Nº 5554. Peso 89 Kg. Fecha ...' ¿que máis ten? Todo é textual.
     Así que se trata diso. Amosar a todo o que queira saber as axudas que tiveron os marroquís no seu intento de exterminar ó pobo saharauí. Con probas evidentes. Probas aliñadas nun enorme patio pechado por unha muralla bastante elevada que non acaba de protexer os aparatos do insistente avance do deserto.
     A maioría das armas, nunha perfecta e fría sucesión de parada militar, presentan unha leve capa de area que non chega a disimular os seus horrores.
     Segundo entramos, á esquerda, a imaxe máis demoledora de todas; cando menos para min. É a que realmente deixa marcada a memoria. En principio nada inusual. Catro ou cinco caixas de madeira vella e raída aliñadas unhas a carón das outras. Nada inusual.
     Dentro, de todo. Fotografías; cartas; carnés de identidade ... todo tipo de obxectos persoais. Obxectos persoais pertencentes a soldados marroquís.
     Teño diante as fotos que fixera daquela. Moi mal. Non din case nada. Non fun quen de captar co meu obxectivo o que a min me dixeron aquelas imaxes. Pode que tampouco sexa capaz de expresalo con palabras. Pero teño que tentalo. Incluso co risco de caer nun certo amarelismo.
     Non precisamos das monótonas explicacións do soldado para saber do que tiñamos diante dos nosos ollos.
     —Efectos persoais recollidos nos postos abandonados polo exército real marroquí despois dun inesperado ataque noso. Efectos persoais quitados ós cadáveres marroquís despois dunha batalla. Efectos persoais extraídos ós prisioneiros marroquís despois de chegaren ós nosos cárceres.
     Din que unha imaxe fala máis que mil palabras. Pero eu, agora, teño que recorrer ás palabras. Nunha das caixas, centos, miles, moreas de fotografías. De caras; tipo carné. De familias enteiras; co sorriso falso que provoca unha inusual cámara. De medio corpo. Dun bebé; espertando ó pranto. De corpo enteiro. Dunha rapaza; coa promesa da espera e da lealdade. De dous rapaces, demasiado novos, coa inocencia e o sorriso do uniforme acabado de estrear; nos Campamentos de Instrucción; co resplandecente fusil nunha torpe postura de alerta. Inconscientes da realidade. Ignorantes do futuro.
     Imaxes de mortos.
     Moitas daquelas caras xa non existen. Outras representan os soños perdidos; amores esquecidos; esperanzas truncadas; sorrisos apagados; esperas interminables. Incerteza. Nais; mulleres; fillos; pais; amigos; fillas ... pode que tamén inimigos.
     Imaxes vivas da morte.
     Da guerra.

     —Non aguanto máis. ¡Teño que facer algo! ... tes que axudarme ...
     Había uns días que aumentaran as visitas nocturnas. Falando sen parar horas e horas. Recuperando parte do tempo e dos sentimentos perdidos. Lehssen e Brahim. Brahim e Lehssen. Amigos.
     —Marcho á fronte.
     Lehssen está decidido. Leva demasiado tempo esquecido entre papeis; tendo que asinar resolucións que superan a capacidade de aguante do máis forte. Mentres outros dan a cara por el. Mentres son outros os que sofren e morren polas súas decisións. O grupo de Leboirat consumira a pouca enteireza que lle quedaba.
     —Estes rapaces acabaron coa miña resistencia.
     Busca en Brahim a confirmación da decisión máis difícil. Tentando recuperar o pasado; esperando avivar unha amizade que os dous senten durmida. Pero aínda viva. O consolo e o apoio dun amigo. O consello. A axuda.
     Atopou a un Brahim sorprendentemente próximo a el. A convivencia con Yassin tamén deixara marca. Sobre todo a impotencia. E a culpabilidade. Algún de vós ten a culpa de que estea así. As palabras de Mansur queiman nos oídos dende aquel día. Yassin está así por nós; non; está por min. Era a min a quen buscaban. El pasou o que estaba destinado a min. Aquí non podo darlle máis; agora ten que ser na guerra; loitando contra o inimigo; matando ós culpables de que estea así. Na procura dunha victoria final que faga pagar a cada quen as súas culpas.
     Lehssen, cun brillo de decisión na mirada, expón ás claras a súa intención.
     —Quero marchar á fronte. Quero deixar os despachos. Quero facer algo. Quero loitar. Quero estar en paz comigo mesmo.
     —Entendo. Sinto o mesmo. Tamén necesito un pouco de acción. Pero non acabo de saber. Se queres marchar, ¡marcha! Ti tes a decisión e o poder para facela realidade. ¡Marcha e lévame contigo!
     —¿De verdade queres ir á loita?
     —¡Por suposto! Ben ... a verdade é que non sei se quero marchar ou o que necesito é saír de aquí. Isto pésame demasiado. A presencia de Yassin é como unha lousa insalvable. Sempre diante de min. Lembrándome as miñas culpas. Quero lavar parte dos meus erros.
     —Brahim ... ¡non me amoles! ... Non me fales de culpas nin de erros. ¡Non! Mentres non saibas o que é ter que tomar decisións das que dependen vidas humanas. Moitas vidas ... demasiadas. Por favor, non caiamos no erro de personalizar as decisións. ¿Falas de Yassin? ¿Das túas culpas? ... ¿E que me dis das miñas? Esquezamos as persoas con nome; senón calamos os dous. ¿Que me dis de todas as que viven gracias a ti? ... Anónimas ... En Tifariti. Aquí, nos Campamentos. Pensemos en positivo; falemos dos vivos e non dos mortos.
     —¿Por que temos que facelo todo tan difícil? ¿Que estamos a discutir? Marcha e lévame contigo .
     —Non podo. Non é tan doado como pensas. Para poder marchar teño que deixar cubertas as miñas decisións. Teño que buscar alguén que quede no meu posto no Ministerio. Alguén con garantías. Alguén que teña demostrada a súa valía. Alguén de confianza. Para poder marchar eu, ti tes que quedar no meu sitio.
     —¡Non! ¡Nin pensalo! Esquécete. Non tes nada que facer ... Quero vivir en paz.
     A reacción de Brahim foi impulsiva, impetuosa. Saltou como un resorte. Sen pensar realmente nas palabras de Lehssen. Máis calmo, despois duns intres de reflexión, pasou ó seu especial sentido da autodefensa.
     —¿Falas en serio? ¿De verdade pensas o que estás a dicir? Eu, que non son capaz de aclarar a miña vida, e ¿pretendes que decida sobre o futuro de todo o noso pobo?
     —Pero ...
     —¡Non! ¡Cala! Non digas nada. Non sexas inxusto. Non son a persoa que buscas. Non insistas. ¡Penso que mo debes! Ata agora fixen todo o que me pediches. Sempre. Incluso cando non entendía ou non compartía. Incluso cando me sentía decepcionado polas túas decisións. Pode que correctas. Cos ollos pechados. Nin entendía nin entendo. Eu non estou preparado para tomar decisións en contra dos meus sentimentos. Aínda que sexan as correctas e eu saiba a ciencia certa que ten que ser así. Non quero ser o responsable. ¿Sabes que moitas veces sentín decepción por ti? Si; ¡moitas! Nunca entendín o teu xeito de utilizar a figura de Lueli naquela primeira reunión despois da súa morte. Tamén mágoa. Hai que ser dunha pasta especial para estar onde ti estás. E eu non son así. ¿Queres marchar? Pois marcha; ¡axiña!; mañá mesmo. ¡Pero non me metas a min nos teus enredos!
     —Entendo ... Decepción, mágoa, certeza da derrota nas palabras de Lehssen. Non insisto. Sei do que falas. ¿Pensas que eu nunca sentín mágoa por min mesmo? Ás veces incluso asco. Cada vez con maior intensidade; hoxe máis que nunca. Pouca xente é capaz de falarme como ti acabas de facelo. Tes razón en todo o que dis. Pero alguén tiña que estar aí. Tocoume a min e asumo a responsabilidade. Son capaz de vivir con todo o feito. Pero non podo seguir. Estou ó límite. ¿Ti falas de inxustiza? ¿Paréceche xusto que sempre sexamos os mesmos os que fagamos os traballos sucios? ¿Pensas que os demais non temos sentimentos? Levo anos sen durmir tranquilo. En loita constante comigo mesmo. Noxento. Odiándome. Sentíndome sucio, malo, inhumano. Non. ¡Non podo seguir! ...
     Silencio.
     —Amigo .... ¿por que non falaches antes? Eu non podo coller o teu peso; sei que non podo. Pero podo axudarche a levalo. Perdóame. Fun inxusto contigo. Quero axudarche. Quero recobrar a nosa amizade; como antes. Como sempre. Como nos vellos tempos de Bassiri ... ¡Deus! ¡Por que teñen que complicarse tanto as cousas? ¿Por que ten que ser todo tan difícil? ¡Todo isto é unha porcallada! Esta vida está a acabar con nós. Destruíndo o mellor de cada un.
     —¿Sabes realmente o que quero? Quero marchar á fronte. Esquecer todo ... ir a que me maten. A rebentar dunha vez con esta merda de vida. ¿Podes axudarme?
     —Non ... por favor ... non me fales así. Non sexas ti tamén inxusto contigo. ¡Tes que espertar! ¡Reacciona! Non é como ti dis.
     —... Non te preocupes. Son cousas do momento ... Non me interpretes mal. Só é algo de decepción. Contaba contigo para poder abandonalo todo. Pero non te culpo. Entendo a túa posición. Si. Tes dereito a marchar ó combate. Tamén eu teño dereito. Farei todo o posible para que sexa canto antes. Chamarei noutra porta ... ¡É divertido! Tristemente divertido ... Nós, aquí, pelexando por evitar as responsabilidades cando hai tanta xente que quere chegar ó poder. Non será difícil atopar alguén que ocupe o meu posto ... Pero sigo convencido que ti houbeses sido un magnífico substituto. O mellor. Quizá porque tes sentimentos; porque meditarías a fondo calquera decisión; coa cabeza e co corazón. Nunca caerías na friaxe das decisións sen sentido. Es unha boa persoa. Alégrome de coñecerte. Alégrome de ser o teu amigo.
     —Entón ... ¿todo como sempre?
     O abrazo entre os dous, Brahim e Lehssen, os amigos, pechou as portas ás palabras.

     Paso por uns intres nos que non podo aguantar. As imaxes afondan demasiado. Tamén ofenden; os sentimentos. Sinto unha forte sensación de desesperación; tamén de incomprensión. Alá, moi dentro, a bile ferve; ¿para que a guerra?
     A segunda caixa é a de identidades. Tamén a centos. Caras e nomes. Lugar e data de nacemento. Profesión e estado civil. Domicilio. Nacionalidade. Nome do pai e da nai. Referencias a persoas anónimas. Anónimas e pode que esquecidas. Pero reais. Con nomes e apelidos. Pode que mortas. Ou desaparecidas. Secuelas da guerra. Dunha guerra real; con protagonistas e actores de verdade. Mirando as caixas ninguén pode esquecer que foi unha guerra real. E ... ¿para que?
     ¿Non haberá outro xeito un pouco máis racional de xulgar as desavinzas?
     Eu son pacifista. Síntome pacifista. Máis ben non-violento; máis pacífico que pacifista. Este museo é unha ofensa contra o pacifismo; un monumento contra os meus sentimentos; contra moitos que pensan coma min. ¿Para que a guerra? Nun acto testemuñal, Rosa e Ana elaboran dúas flores con papeis; co envoltorio prateado dos paquetes de tabaco; con moito tento depositamos cada unha das flores na boca de dous dos fusís aliñados en frías torres na area. Facemos as fotos de rigor. Preciosa testemuña. Para que rematen todas as guerras. Alí queda cando marchamos.
     Absurdo. ¡Imbécil! Non tes idea de nada.
     Ten que ser Salem, a última noite, tomando o té na súa casa, o que fai que abaneen as nosas conviccións. ¿Pacifismo? ¿Sabedes do que falades? Non tendes nin idea de nada. Eu tamén son pacifista. ¿E que? Mañá mesmo collo a escopeta se teño a certeza que é a solución ós nosos problemas. ¿Sabedes o que é o pacifismo? ... un luxo; dos que non tendes nada mellor que facer. Un invento dos que non teñen problemas máis importantes nos que pensar. ¿Pensades que a min non me agrada o pacifismo? Pois claro que si; igual que a vós. ¿Ou pensades que somos diferentes ...? Pero é unha utopía. ¡Faládelle de pacifismo ós bosnios!, ¡ós palestinos! A tantos e tantos pobos que se loitan é unicamente por supervivencia; matar para non morrer. ¡Faládelle de pacifismo a Marrocos! ¿Sabedes o que pasaría se no setenta e cinco fixesemos unha campaña de resistencia pasiva ante a invasión marroquí? Eu non estaría aquí. A aniquilación de todo un pobo. ¿Tendes idea do que foi de todos aqueles que quedaron no Sahara crendo que a solución estaba nas palabras? Mortos. Presos. Desaparecidos. Ou absorbidos pola maquinaria marroquí; xa non son saharauís; son marroquís.
     —Ou nada. A maioría xa non son nada.
     Hai carraxe nas súas palabras. ¿Con que ollos nos mira? Case como extraterrestres. ¿Que dereito temos nós a falar de pacifismo? Todo empezara por unha pregunta directa. Esta vez tocoume a min meter o zoco. Sen saber as consecuencias. Sen meditar o que ía dicir; cegado por unhas conviccións que, agora o sei, só teñen sentido noutras coordenadas; nada máis. ¿Ti pensas que a solución está na guerra? ¿Non cres que pode haber outras vías para solucionar os problemas? ¿Que pensas do pacifismo? Parvadas. Falar aquí de pacifismo é o mesmo que falar da neve. O deserto é xusto o contrario da neve. Calor, sol, area, seca. Tamén guerra.
     —Igual atopamos a neve no Paraíso.
     Pura utopía.
     Igual nalgún momento poderemos falar de pacifismo a un saharauí. Pura utopía.

     —Non digas nada. Vai en paz. Contigo e comigo. Tamén cos nosos fillos. E con Yassin.
     Anos despois, repetiase a mesma escena. Con máis protagonistas. Cargada de máis connotacións. Circunstancias que, máis que nunca, xustifican a decisión. Igual son as que a provocan; as que fan que cada vez sexa máis necesaria.
     Tiveran que pasar un par de meses para que Lehssen arranxase a súa vida. Dous meses nos que as visitas nocturnas fixéronse habituais. Falando do presente. ¿Xa tendes decidido o teu substituto? Do pasado. ¿Que sentías cando tiñas que utilizar a imaxe de Lueli? E, especialmente, do futuro. ¿Non tes medo á guerra, a morte?
     —Non. Se teño medo a algo é a quedar como un morto vivente; mancado dunha ferida que me converta nun refugallo humano.
     ¿Premonición? ¿Presentimento? Brahim pensou moitas veces naquelas palabras de Lehssen. Aínda agora. Segue a darlle voltas.
     Con Mariam, pouco que falar. Aínda menos que a vez anterior. Os dous sabían que chegara o momento no que era inevitable. Cada vez máis pesos, o terceiro fillo estaba en camiño, pero cada un deles unha razón máis que empurra a facer algo. E Yassin.
     —Marcha tranquilo. Eu estarei con el. Como se fose contigo.
     —Quérote.
     A marcha da guerra cambiara dun xeito substancial. Marrocos, obrigado polas continuas ofensas, variara a súa estratexia. Os golpes, sobre todo á moral, estaban a deixar un ronsel de cambios precipitados, de destitucións, de encarceramentos, de reaccións alporizadas do rei.
     Agora a fronte máis crúa está no norte. Os marroquís crearon unha impresionante columna militar que ten como obxectivo prioritario liberar Zac, en poder do Polisario dende meses atrás. Como Leboirat. Como outros moitos lugares da franxa máis vella do conflicto; a terra de ninguén; entre a fronteira española e o Draa.
     A un tiro de pedra de Tinduf; dos Campamentos. O ELPS está a facer un especial esforzo de concentración de medios para contrarrestar a columna de máis de sete mil marroquís; sete mil homes para reforzar os efectivos habituais na zona. Un exército demasiado forte. Os arredores de Zac son o destino obrigado da maioría dos combatentes. Pero son insuficientes. As circunstancias obrigan á creación dun novo grupo con xentes dos Campamentos. A oportunidade para Brahim e Lehssen. Tamén para Mansur. Algúns dos liberados de Leboirat, os máis fortes, os que xa están recuperados, física e, dun xeito especial, animicamente, tamén van entrar na guerra.
     Zac será o primeiro obxectivo militar para Lehssen e Brahim. Despois dun breve período de actualización dos esquecidos coñecementos militares. Insuficiente para enfrontarse á morte.

     —¡Estás ben ...!?
     Os berros de Brahim destacan sobre a confusión de estalidos e motores. Tamén gritos de axuda. A expresión muda de Lehssen aumenta a preocupación de Brahim. Multiplicando os esforzos consegue achegar o corpo inerte do amigo a unha duna.
     Pouco durou a aventura.
     Despois das despedidas, o convoi saíra de Tinduf pola mañanciña. Avanzaran un pouco ó norte, por territorio alxerino, ata coller a dirección cara ó oeste que lles levaba directamente a Zac. Pouco despois de entrar na terra de ninguén, a que todos consideraban propia e á hora da verdade non era de ninguén, foron sorprendidos por un ataque aéreo.
     Sorprendidos. Esa era a palabra. A maioría, novatos e inexpertos, non souberon reaccionar. Demasiada confusión. Fogo; moito fume; estoupidos; gritos desesperados. As actitudes, berros e instruccións dos poucos veteranos que ían na columna non serviron de nada. Moitos non tiveron mellor idea que agacharse debaixo dos coches; outros, paralizados polo que estaban a ver, nin sequera saíron dos vehículos. Dous veteranos conseguiron a axuda de asustados novatos para poñer en funcionamento os antiaéreos; a cabalo de dous dos Toyotas. Tres pasadas máis, e os dous avións, acosados polo fogo das metralladoras, abandonaron o seu obxectivo.
     Non houbo mortos. Dous vehículos totalmente destruídos. Un máis, atravesado pola metralla; recuperable. Oito feridos leves; algún con queimaduras superficiais, outro cunha perna machucada ó caerlle enriba o esqueleto dun dos coches, afortunadamente a perna non chegou a romper, un máis con ferida de bala no brazo; cortes, rabuños, susto ...
     Tres feridos graves. Lehssen. Un anaco de metralla na espalda.
     Proposto para acompañar ós feridos, homes e vehículo, de volta a Tinduf, Brahim deixou pasar a derradeira oportunidade. Negouse. Marchou co maltreito convoi. O seu destino estaba en Zac.
     Pasou o resto da viaxe dándolle voltas á cabeza. Pensando en Lehssen; ¿que sería del?; cando o deixara, a súa situación era alarmante; inconsciente, cunha importante ferida nas costas, perdendo moito sangue; unha imperceptible cor citrina empezaba a invadir todo o seu corpo. ¿Sairía daquela? O pouco que aprendera de André dicíalle que a ferida era grave; ¿conseguirían parar a hemorraxia? En calquera caso, o futuro era negro; no caso de sobrevivir, tería problemas serios; parálise; case seguro. ¿Saberían transportalo para non afondar aínda máis nos estragos do agre metal?
     ¿Premonición? ¿Presentimento? Escuros agoiros. As palabras de Lehssen daban voltas irreais na cabeza mesturadas co desacougo polo futuro do amigo. Se teño medo a algo é a quedar como un morto vivente; mancado dunha ferida que me converta nun refugallo humano.
     —... Amigo ... ¿Que vai ser de ti?
     Tamén pensaba nel mesmo. Estaba alí voluntario; podería ter quedado en Tinduf. Baixo a protectora saia de Mariam. Mmmm ... Mariam. Deixouse levar polo vaivén do coche.
     ¿Que fago eu aquí? ¿Que pinto nesta historia? ¡Todo chega demasiado tarde! A penas me quedan folgos. ¿Por que non volver? ... Mariam ... ¿onde estás? ... ¿que estás a facer agora? ... ¡Preciso da túa forza!, da túa decisión, do teu consolo ... do teu corpo ... Deixouse levar polo acougante vaivén do coche.
     A aterraxe fora demasiado brusca. Sen tempo para pensar realmente onde se metía. Sabía da guerra por referencias; comentarios de combatentes que pasaban polos Campamentos; Mulei, Boukhari. Tamén polas consecuencias; feridos que case a diario chegaban a Tinduf. E polos mortos. Hametti. Aquel primeiro ataque aéreo deixaba ás claras o que quedaba por diante. Non foi nada; espera a chegar a Zac; alí verás o que é a guerra. Comentarios dos veteranos. Desacougo. El xa tivera bastante. Á primeira oportunidade, a caída dun amigo; Lehssen, ¿que será del? Sangue, dor, medo. Xa sabe o que é a guerra. Non; a verdade é que non sentira medo; non tivera tempo; a única obsesión, escapar do perigo. Despois, protexer e salvar ó amigo.
     O medo chega agora. Na calma. No que podería ter sido un agradable paseo en coche. Un paseo a ningures. Medo ó descoñecido; as feridas, a dor, tamén a morte. ¿E que pasará cando teña diante a un marroquí e a miña vida dependa da súa morte? Lembraba as conversas co Tente; os seus desacougos. Moitas outras veces lle falaran daquela sensación. Só é a primeira vez. Non dubides. Ou el ou ti.
     Non. El non ten lugar para as dúbidas; non pode telo. Cando estea diante do inimigo só ten que pensar. Pensar en Yassin, en Hametti. Agora tamén en Lehssen.

     Brahim non quere lembrar. As referencias ós tempos de guerra son mínimas. Refúxiase nos bos momentos. Esquece, tenta esquecer, os malos. A maioría. De case oito anos nas frontes, a penas tres minutos de conversa.
     Zac só foi o principio. Alí coincidiu con Mulei; era o seu xefe. Tamén con Boukhari. Mansur unírase ó grupo. Sidahmed, un rapaz do sur que levaba con Boukhari dende o principio, tamén estaba con eles. Os cinco; sempre xuntos. Ata a caída de Mulei. Foi o primeiro. Logo Sidahmed. Unha tarde; preto da súa terra; tentando atacar o maldito muro; case o final; un erro absurdo. Pero ... ¿que máis ten? ¿Que importa o cando, onde, como ...? Ás veces case nin importa o quen. Foron moitos. ¿Acaso importan de algo os éxitos que houbo daquela? ¿De que servira aguantar en Zac ata a primavera?
     Despois de Zac chegou Tarfaia; logo Tan Tan. A continuación un novo período de indecisión por parte dos marroquís; unha nova iniciativa para tentar controlar a guerra. Pasaron á estratexia dos muros. Foi decisiva. O ELPS tardou meses en adaptarse ó cambio e poder atacar os muros con efectividade.
     Os muros. Nove construccións. Dende finais do ano oitenta ata o oitenta e sete. Algunhas delas absorbendo ás anteriores. Pechando, textualmente, con portas o deserto. Un enorme foso; unha muralla coa area extraída; de tres metros de alto por dous de ancho. Un campo de minas por diante; de cincocentos metros; aramados por detrás. Un sofisticado sistema de radares conectado automaticamente a baterías de artillería. Calquera movemento a sesenta quilómetros e salta o inferno. De xeito automático. Dende o Draa, ó norte de Zac, ata Mauritania; preto de Nuadibú. O máis próximo posible ás fronteiras Alxerina e Mauritana. Pechando no interior todo o Sahara útil. Unha porta, ¿de saída?, ¿de entrada?, de case dous mil cincocentos quilómetros de lonxitude; douscentos mil homes na súa defensa; uns gastos aproximados de catro millóns de dólares diarios.
     ¿Para que?
     Ó final, o setenta e cinco por cento do Sahara en poder marroquí; pechado polos muros: os territorios ocupados; a zona útil. O vintecinco por cento restante, nas mans do ELPS; os territorios liberados; propios; emblemáticos. Só deserto. Marrocos, pechado tras os muros, renunciando a calquera iniciativa; posicións defensivas; nunca ofensivas. A RASD, instigando continuamente na loita desesperada pola recuperación do propio territorio.

     —¿Que tal vai Yassin?
     Merecido descanso. Entre batalla e batalla. Tentando informarse das últimas novidades en Tinduf. Esta vez despois da rutina dun novo ataque en Gelta. Un éxito. Din. A xesta está por todas partes nos Campamentos. Un rexemento completo destruído; máis de douscentos prisioneiros; os mortos, incontables. Un éxito. ... Din ...
     Case un descoñecido. Dos propios fillos. Están á espera do cuarto. Miran para el con ollos de curiosidade. Ás veces cun certo brillo de medo. ¿Que tendes? ¡Son eu!, ¡o pai!, ¡acaso non me coñecedes? Con desesperación; cunha brusquidade que fai que o pequeno bote a chorar. Isto é o que trae a guerra. Esquecementos. Descoñecemento mutuo. Ausencias alén das escasas presencias.
     —Vai bastante ben. Segue sen falar. De cando en vez, un sorriso. A única expresión. É como un neno pequeno. Con quen mellor está é cos rapaces. Xoga con eles. Confiado. Sen medo.
     Pode coidalos. Cando teño algo que facer, queda con eles. É responsable. Protéxeos. Non permite que nada lles pase. Dálle bicos e agarimos; agradece os que lle dan a el. Tamén os meus. Dorme como contigo; todas as noites; agarrado á miña man. Tranquilo. A penas ten crises.
     O problema chegou pola noite. Tamén o descubrimento. Un novo avance na melloría de Yassin. Querían un pouco de intimidade; despois de catro meses de angustias e soidade era unha necesidade. Deixaron a Yassin cos tres pequenos; co encargo de que tiña que coidalos; velar por eles durante a noite. Quedou durmido agarrando con forza a man da pequena Ai?a. De protexido a protector. Nunca máis necesitou de ninguén con el.
     Colgaron a vella saba que utilizaban para separar espacios na tenda. Para eles, aquela noite, a jaima foi o Paraíso temporal. Ansiada intimidade.
     Falaron. Toda a noite. Coas palabras e coas mans. Sen avanzar demasiado; respectando coa satisfacción incompleta o estado de Mariam. Ela quería saber. Para comprender. Para achegarse un pouco máis a el. Percibe o cambio. Pequeno, pero existe; xa non é o que era. Nin sequera con ela. Máis calado, pensativo, serio; evitando a calquera prezo as referencias. Teimudo, case obsesivo, negaba calquera mención á guerra.
     —Non paga a pena. É mellor esquecer.
     Recordar, unicamente, cando estás alí metido. Vivir o momento. Loitando por sobrevivir. Vendo caer ós amigos; tendo que matar ós inimigos. Con ganas de escapar de alí; coa lóxica que obriga a permanecer. Arrodeado de dor, de aflicción, de desasosego, de medo. Mañá pode tocarme a min ...
     —Non. Mellor calar.
     Non entenderías.
     ¿Non entendería? ¿Pensas que non sabería entender?
     ¿Que non estou preparada para o sufrimento? ¿Como cres que estamos aquí? Tamén eu coñezo a dor, a angustia, a morte.
     ¿Xa esqueciches Tifariti? Eu tamén estaba alí. ¿Medo? Ti, cando menos, sabes como estás; en todo momento. Ben ou mal, pero sabes como estás. Aquí non sabemos nada; meses e meses de silencio; sen saber de vós, sen saber de ti. Con medo. Cada hora, cada minuto. Pensando que nese mesmo momento podes estar morto. Ou malferido.
     Perdido baixo as areas, coa cabeza aberta, sen ninguén que te axude; levantando a man, suplicante, buscando un pouco de acougo.  Sen folgos; laiando nun murmurio. Mariam ... Mariam.
    —Entón esperto.
     Cada noite. Chorando. Impotente por non ter nada que facer. Culpándome de non poder darche o que necesitas. Devecendo por ti.
     —¿Estás certo de que non entendería?
     Na súa voz non hai reproche. Fala con dozura; con esa sensibilidade que Brahim unicamente atopa nela. Con extrema delicadeza.      Tentando que o home desafogue os seus demos. Que saiba que nela pode atopar a comprensión que necesita.
     —Perdoa. Non era iso o que quería dicir.
     ¡Claro que sei polo que estás a pasar!
     Tamén coñezo todo o que pasaches.
     Pero non quero falar daquelo. Quero esquecer. Ata que estea alí outra vez. Entón non terei máis remedio. Mentres tanto, vivamos o momento; amémonos; sexamos nós mesmos. Aquí, agora, temos moito que agradecer.
     Outros non teñen tanta sorte.
     —¡Ah!, e non teñas medo por min.
     Sei coidarme.

     —¡Ei!, ¡amigo!, ¿como vai iso?
     Voz forzada. Palabras que soan demasiado baleiras. ¿Como vai iso? Non contesta. Só unha profunda mirada de resignación. ¿Como queres que vaia?
     Evitara o encontro. Sempre atopara desculpas. Ó principio, eran os propios médicos os que non permitían as visitas. Logo, a inercia da fuxida da realidade. Demasiado difícil; demasiado costa arriba. ¿Que dicir?, ¿que cara poñer?, ¿de que falar? Cada vez máis difícil. Máis dun ano. Desta visita non podía pasar. Lehssen.
     —Se ti mesmo. Nada cambiou en ti. Que poida percibir que as cousas entre os dous seguen igual. Nada de mágoa; non necesita sentimentos absurdos. Se algo precisa é a ti, a vosa amizade, sen amaños, sen mentiras.
     Mariam. Como sempre. Sabendo que facer en cada caso. Entendendo mellor que ninguén a natureza humana. Pero ... ¡é tan difícil! Unha cousa é dicilo e outra facelo. Cando menos hai que tentalo.
     —¿Como te atopas?
     Aceptable. As feridas pecharon; están curadas. Non podo mover as pernas. Nin poderá nunca; xa o sabe; pero as eivas non son físicas. Están na cabeza. Non acaba de aceptar a nova vida. Deitado nunha cama. Dependendo para case todo dos demais. Para que o coiden, para que o movan, para que o laven. Incluso para que o axuden nas funcións máis íntimas. Sen ser el mesmo; unha parte el e a maioría os demais. ¡Non é xusto! Sen tempo para lavar as culpas. ¿Ou acaso é este o prezo que teño que pagar polos erros pasados?
     —¿Por que non viñeches antes?
     Demasiado directo. Brahim non sabe que dicir. Cala. Pensa no discurso preparado. Síntoo ... o destino ... paciencia ... mellor isto que a morte ... resignación ... hainos que están peor ca ti ... chegarán tempos mellores ...
     Cala o discurso e lembra as palabras de Mariam; por fin entende. O que necesita o amigo non son discursos. O que necesita é confianza, amizade, sinceridade. Quizá un pouco de finxida dureza para espertar dunha vez.
     —Non me atrevía. Non sabía como enfrontarme contigo.
     Pero xa ves. Estou aquí. Contigo. Non contra ti. Entendín que non tiña que enfrontarme contigo senón estar contigo. E aquí me tes. Para o que necesites. Xa sei que non é doado, pero non quero que sexas inxusto contigo mesmo. Aínda tes moito que dicir. Incluso coa túa coxeira e dende unha cama. Segues a ser o de sempre. ¿Ou acaso as feridas foron na cabeza e non te deixan pensar? ¿Non podes axudar na busca de solucións?, ¿non hai cousas que podes organizar dende aquí? ¡Veña!, non sintas mágoa de ti mesmo. Non a mereces, ¡non a precisas para nada!
     A seguinte vez atopou a Lehssen incorporado na cama. Estudiando uns papeis. Saudando cunha especie de sorriso. ¡Veña!, ¡non me amoles!, evita os discursos e dáme unha aperta. ¿De onde vés?, ¿como están as cousas na fronte?, ¿como van os ánimos dos compañeiros? Si, ás veces aínda renego de min mesmo, do meu destino, pero levo as cousas bastante mellor. ¿Sabes que Mariam estivo por aquí un par de veces estes días? ¡Vaia muller! ... non a mereces. Risa ás gargalladas. Non te enfades; era unha broma.
     —Falando en serio. ¿Sabes que estou tentando convencela para que asuma responsabilidades dentro da Organización?
     Vale moito. Queremos que a muller saharauí saia do anonimato; que participe cada vez máis no aparato. Mariam pode facelo. Levan moito tempo na escuridade; a maioría; son poucas as que entran nas estructuras do poder executivo. Queremos que non se limiten á organización nas dairas; tampouco son suficientes as propias escolas de mulleres. Xa son tempos de que falen en voz alta; teñen que participar máis nos Ministerios, no Consello Nacional ...
     En silencio, ás escuras, sen saber moitas veces delas, están a traballar por nós como nós mesmos.
     —Aí tes o caso de Haya.

     No mesmo momento deuse de conta de que falara de máis.
     Ou, quizá, decatouse de que antes falara de menos. Pero esta non era a oportunidade; non estaba preparado para un enfrontamento con Brahim. Non; non era o momento. Ela aínda non estaba totalmente a salvo, e el non preparara a fondo a estratexia para informar ó amigo.
     —¿Haya? ¿Miña irmá? ¿Que queres dicir? ¿Que sabes dela?
     Brahim viña preparado para botarlle unha boa rifa a Lehssen. Dende que chegara, a tardiña anterior, pasara todo o tempo falando con Mariam do tema; ata a madrugada. Ela tampouco quería saber nada de responsabilidades pero non estaba segura ata que punto estaba obrigada. Non sabía de certo onde remataban os intereses individuais e empezaban os compromisos comúns. A conversa entre os dous, non chegara a discusión, pero case, empanara incluso o ansiado reencontro físico. Non fora como outras veces. Agora, Brahim viña disposto a defender a calquera prezo o anonimato da muller.
     Pero todas as intencións voaron, levadas por un inoportuno vento, dirixido polas palabras de Lehssen.
     —¡Fala! ¿Que sabes da miña irmá? ¡Onde está Haya? ¡Axiña! ¡Fala!
     Violento. Obrigando as respostas. Con gritos e ademáns alporizados. Sen o máis mínimo respecto polo inválido amigo deitado na cama. Lehssen, sen tempo a reaccionar, limitouse a transmitir retallos de información. Sen conexión; sen preparación previa. Ó tempo, un desesperado intento de calmar e convencer a Brahim.
     —Acouga. Está ben. Non lle pasa nada.
     Está en Aaiun. Traballa para nós. É das mellores que temos.
     —Podes estar orgulloso dela.
     —¡Como que traballa para vós? ¿Que queres dicir?
     Tranquilízate. Ou deixas de berrar ou calo. A situación era demasiado tensa. A enorme sa común, con doce camas a cada lado, semellou baleira por uns intres; máis fría e aséptica que nunca. Todas as conversas calaran e concentraran todo o seu interese na discusión dos amigos. Se dalgo estaba certo Lehssen era de que as palabras que viñan a continuación non eran para ser compartidas polos compañeiros de habitación. Falou baixo. Tentado gardar os segredos.
     Foi dende o principio. Antes de marchar os españois. Pensando no que se nos viña enriba, decidimos crear unha estructura interna de información con posibilidades de sobrevivir á ocupación. Tiña que ser en absoluto secreto; unha soa detención podería arrastrar con ela a toda a Organización. Foi Haya a que falou comigo. Eu andaba por todas as cidades na procura de voluntarios. Non pensara nela. Prométoche que non pensara nela. Foi Haya a que se dirixiu a min.
     —... Deus ... ¿como te atreviches?
     Fala moi baixo; imperceptible; amosando a súa incredulidade. ¡Se daquela a penas tiña dezaseis anos!
     O certo é que empezou a traballar como informadora. Tiña ordes de permanecer en Smara; ata o último momento; sen expoñerse innecesariamente. Xa sabes que marchou a mesma noite da chegada dos marroquís. Por propia iniciativa; tomando a decisión de marchar a Aaiun.
     —Non perdida e esquecida como pensabades vós.
     Alí unha nova identidade; anónima; sen chamar a atención. Soubo facerlle o xogo ós marroquís. Nunca foi detida nin obxecto de sospeitas. É das mellores que temos. Incluso ten un traballo para eles; de secretaria; en non sei que oficina para-oficial. Gracias a ela, e a moitas como ela, sabemos sempre o que se coce nos territorios ocupados. Ela nunca participou nas campañas de desestabilización; era demasiado risco; e ela vale demasiado onde está. Pero son moitas as que arriscan a vida a diario. Tecendo bandeiras; distribuíndo panfletos; incluso organizando algunha manifestación. Moitas caeron. Mortas ou detidas. A maioría pasaron polo cárcere; sometidas ás vexacións máis inhumanas.
     —Pero non é o caso da túa irmá.
     ¿Sabes, por exemplo, quen nos pasou a información dos presos en Leboirat? ¿E quen nos fixo a mellor descrición da estructura defensiva dos muros? Podes imaxinalo.
     Pensa en todo o que esa información representa para nós.
     —Pensa na liberación de Yassin.

     —Non tiñades dereito. ¡Era só unha nena!
     Brahim, vencido, quere insistir no seu desacordo. Non é xusto. Haya non tiña idade para decidir. Vós non erades ninguén para facelo por ela. ¿Sabiades os riscos que lle botabades enriba? E ela, ¿tamén os coñecía?
     —Brahim. Non afondes máis nas feridas.
     Xa non sei quen ten razón. Ti, máis que ninguén, sabes porque estou agora aquí; sen pernas para toda a vida. Quería lavar os meus erros. Foron moitos. Por favor, non insistas no meu desacougo. ¡Xa teño bastante!
     —¡Cala! Non me tentes por aí.
     Non me fagas chantaxe. Aí si que non tes ningún dereito. Non me busques pola chantaxe afectiva; non tes nada que facer. Incluso me parece mal; é o máis baixo ó que podes chegar. ¿Sabes?, non me dás ningunha pena. Para min segues a ser o mesmo. Que tes que estar nunha cama?; mala sorte. Pero es Lehssen; o amigo. Podo falarche como che falaría de estar os dous dando un paseo. Polo teu ben; pola nosa amizade. Isto non ten nada que ver con aquelo. E agora, por esa amizade, pídoche un pouco de sinceridade. Recoñece os erros.
     —Tes razón. Non teño dereito a falar así. Perdoa. Tampouco tiñamos dereito a facer aquelas cousas. Perdoa tamén. Por min e por todos os que tomamos as decisións.
     Agora, se queres, pasa ti ó protagonismo. Toma ti as decisións. Non te zafes máis. Dá a cara. ¡Veña!, ¡Brahim! ¡Anímate! ¿Que pasa?; ¿por que pos esa cara? ... ¡Pois claro que non é doado! ¿Pensas que non temos dereito?; posiblemente. Pero alguén ten que facelo. Tamén pola nosa amizade, tenta comprender un pouco. ¡Estamos en guerra! Do que decidan uns poucos depende a supervivencia de todo un pobo. Ás veces, ¡moitas!, hai opcións de risco, de morte. ¡Pero é imprescindible! ¿E es ti o que te queixas? En pouco tempo Haya estará de volta con nós; xa temos organizada a súa saída. ¿Que pasa con todos os que non van volver? Sabes ...?, a túa irmá foi moi rendible. Só, ¡fíxate ben!, só coa información de Leboirat, houbese cumprido; incluso no caso da súa detención.
     Pero non; non foi só Leboirat; houbo outros moitos informes. ¡E ela está ben! Vai volver. Hai outras moitas que non fixeron case nada e caeron. ¿Pensas que vou ter remordementos pola túa irmá? ¡Non sexas inxenuo! ¡Abre dunha vez os ollos! Por Deus, Brahim ... ¡vive na realidade!
     Volve a ser o mesmo. O Lehssen de sempre. Bo sinal. Pero ... ¡maldita sexa! ¿Por que ten que dicir esas cousas? ¿Acaso non ten sentimentos?
     Non ... Ten razón el. Os sentimentos non contan. A individualidade non conta. O que manda é o ben común. Por moitos tiros que pegue na fronte, o covarde son eu ... E non podo enxaugar a miña covardía botándolle as culpas ós demais.
     —Tes razón, amigo. Perdoa. Non son quen de vivir no medio de toda esta merda. A culpa é miña. Por non saber entender.
     ... Pero dezaseis anos ...
     A noite anterior a volver á fronte, Brahim sincérase con Mariam.
     —É a túa decisión. Estará ben o que fagas.
     A pesar dos receos; incluso do medo. Teme perdela; perder os seus sentimentos. Posiblemente o que ten que mandar é o ben común; non as individualidades; non as persoas. ¿Pensas que estás capacitada para ocupar postos de responsabilidade?, ¿pensas que podes aportar algo novo? ¿Pensas que podes soportalo? Pois ¡adiante!; tes todo o meu apoio.
     —Tamén a miña comprensión.

     —Brahim, tes un recado de Tinduf. Queren que esteas alí tan pronto como poidas. Pola mañá sae un convoi con feridos leves. Podes aproveitar e ir con eles.
     Estamos en decembro. Dun ano máis. Despois de moitas batallas; despois de varias visitas ós Campamentos; despois de demasiadas discusións con Lehssen; despois de insuficientes amores con Mariam.
     Na vida de Brahim, poucas novidades. Ou quizá moitas. Quen sabe. A valoración depende do nivel de adaptación á rutina. Outra filla, Yadiya; a quinta. A lenta pero imparable recuperación de Yassin. Favorecida pola chegada ós Campamentos de Haya. O renacer, cada vez, con Mariam.
     E batallas. Moitas batallas.
     A pequena é un auténtico luxo. Bonita como poucas. Cun certo aire coa aboa, a nai de Brahim; Mariam, cun sorriso, insiste que é cuspidiña á nai dela. Menos mal que non se parece a min; tería o mesmo destino; conformarse cun home feo, pequeno e bastante rabechudo. As bromas e a alegría son constantes nas lembranzas de Brahim; tempos nos Campamentos. Brahim fala da pequena coa boca chea. Non pode disimular que ten unha clara predilección por Yadiya, ¡eh!, sen menosprezar ós demais fillos; tampouco ás fillas ... pero os seus dez anos téñenme engaiolado.
     E Haya. A irmá si que é toda unha muller. Eran case uns descoñecidos. Con horas e horas de falar para recuperar o tempo; case ningún momento común; compartir nuns intres os tempos pasados. ¿Ti eras consciente dos riscos que corrías? Non máis dos que corres ti todos os días no combate. ¿Como conseguiches salvarte dos marroquís? Non sen dificultades. Evita o tema do día a día en Aaiun. ¿Fixeches algo do que teñas que arrepentirte?
     Nos tempos que corren non hai lugar para os arrepentimentos.
     Chegou convertida nunha moza preciosa. Ela si que é un soño para calquera home. Guapa, intelixente, decidida, valente, animosa ... Pero ... as circunstancias obrigan. Non dá casado. Dedica toda a súa vida a Yassin; tamén ó Partido. ¡Por fin Lehssen fincoulle o dente a alguén da familia! ¡Conseguiu que estea no Consello Nacional! A Brahim sóbranlle as dúbidas que lle faltan a ela. Pensa que ten unha mente bastante aberta; os tempos de formación en Smara pesan. Pero isto semella un pouco forte de máis. ¿É imprescindible renunciar deste xeito á vida privada? Pensa, cala, que o futuro da muller está no matrimonio. Haya, intelixente, interpreta os silencios. Paciente, tenta razoar unha e outra vez que ese é o tipo de vida que ela desexa; non quere máis; non necesita máis. ¿Pensas que é pouco o que teño acadado? Por min mesma; sen axuda de ninguén. Demostrando, a todo o que queira entender, que as mulleres podemos estar onde queiramos.
     A que non acaba de decidirse é Mariam. Non acaba de coller responsabilidades. Só na organización da daira; como presidenta do Comité Popular de saúde, algo quedara de André, e como representante no Consello Popular Local. Non máis. Demasiadas coincidencias con Brahim.
     Das batallas, como sempre, poucas palabras. Referencias imprescindibles. Como feito máis salientable, a intensificación dos ataques ó muro. Con éxito. Seguindo diferentes estratexias. Grandes forzas de choque, avanzando moi rápido, ata abrir unha brecha nos muros. Pequenos pero numerosos grupos, atacando por diferentes lugares, para crear o desconcerto nas pantallas de detección. Limpeza exhaustiva do terreo na busca de minas asasinas. En calquera caso, un prezo moi alto.
     Lista interminable de lugares e batallas. De baixas. Brahim, coma sempre, coa sorte de cara, nin unha pequena rabuñadura.
     Cada vez máis canso. Menos habituado ós rigores da guerra. Á morte. Á dor. Á ausencia de Mariam.

     Quedou de pedra. A expresión de felicidade nas tres caras que tiña diante tentaban axudar na actualización dos sentimentos. Pero Brahim, así de entrada, non foi capaz de reaccionar. Ficou petrificado por bastantes minutos.
     Diante daquelas figuras de aspecto occidental.
     —¡Ola, Brahim!
     —... ¡Tente ...?
     —Non, Brahim. Simplemente Pepe. O exército queda moi atrás.
     Logo era el. O Tenente, o Capitán Cuadrado; Pepe. O máis recoñecible dos tres. Non sabía a que atender; sen tempo a recuperarse, saltou ás outras caras. ¿Ahmed?, ¿es ti? Boas, Brahim; si, son eu. Non busques. Non has atopar nada. Preséntoche a Alberto.
     Non sabe a que atender; non se recupera da sorpresa. ¿Estou esperto? ¿Todo isto é certo? ¿Seguro que sodes vós? ¿Que facedes aquí? ¿Cando chegastes? ... Tenta cubrir os baleiros. Sen reaccionar. Perdido nas preguntas e nos sentimentos.
     —Que, Brahim, despois de tantos anos ¿non me vas dar unha aperta?
     Pois claro que si. Nese momento non hai nada na memoria. Só a imaxe do irmán arrodeada dun certo halo de irrealidade. ¡Pois claro que si! A aperta foi profunda, sentida, cunha forza de achegamento entre os dous que tentaba salvar de golpe todas as ausencias. O abrazo co que Ahmed soñaba dende moito tempo atrás. Cando lle tocou a quenda a Pepe, as sensacións físicas empezaban a clarexar os sentimentos. Aínda máis forte, máis preto, máis tempo. Recuperando nuns breves instantes todas as imaxes de xuventude. Non tente non; non é chej senón šej. Brincadeiras infantís na area. Historias do deserto para tentar, sen solución, entender a morte do pai. ¿Onde che regalaron o teu grao de tente? Deliciosos paseos nos Land Rover. Leccións de castelán, de hassania, da vida ... Nova recollida nun segundo abrazo tentando acaparar aqueles momentos.
     Incerteza. Medo ós sentimentos. Os propios; pero especialmente os de Ahmed. Educada e un tanto distante aperta de mans. Alberto. Ola, son Brahim; ¿que tal vos foi a viaxe? Pura cortesía; perdido de novo en escuros sentimentos contradictorios.
     Falta tempo para a actualización; as preguntas e as respostas mestúranse nunha serie ininterrompida de explicacións que non permiten o máis mínimo respiro. Non hai lugar para os silencios. Todos queren falar ó tempo.
     —Coñecémonos dende hai tempo.
     Foi na Asociación de Amigos do Pobo Saharauí de Madrid. El xa frecuentaba a sede cando nós aparecemos por alí. Tiven problemas para recoñecelo; eu era demasiado novo daquela; case non tiveramos relación. Foi Pepe o que se presentou; a través de referencias. Di que non lle custou indentificarme.
     —Non. Foi doado. Ten a mesma expresión infantil e soñadora.
     Dende aquela estamos en contacto. Sempre que paso por Madrid vou á casa deles. Levamos tempo traballando pola vosa causa. Ás veces en silencio; con pasos de formiguiña buscando axudas materiais para organizar caravanas. Noutras ocasións, con berros sonoros; contándolle ó mundo a inxustiza; en manifestacións, roldas de prensa, artigos nos periódicos ...
     Breve resume da historia. As referencias daquel coronel en Mahbes eran certas. Volta a España, últimos destinos pola Andalucía natal, saída voluntaria do exército, estudios de periodismo, estabilidade definitiva en París. A partir de aí, vida bastante normal.
     —Atafegada, pero bastante estable.
     Traballando de periodista. Cun ollo sempre posto no norte de África. Uns anos sen volver por España. Logo visitas habituais. Colaboracións para periódicos españois. Sempre en favor do Sahara. Casado cunha parisina. Unha única filla; de nove anos.
     —Nós, bastante máis tranquilos.
     Alberto segue no Hospital; traballando demasiado. Eu estudiei o bacharelato español e agora ando a facer maxisterio; recuperando a tradición familiar; para dedicarme á educación dos cativos. Mentres, conseguín unha praza de administrativo no mesmo hospital; lévase moito mellor que o de celador.
     —Tamén traballando por vós, por nós, dende a Asociación.

     Brahim ten pouco que informar. Cando chegou ós Campamentos, eles xa levaban seis días alí. Na tenda de Haya e Yassin. Recuperados por toda a familia.
     —Tes uns fillos marabillosos.
     Non merezo a acollida que me deron. 'amm, tío, dende o principio. As catro parvadas que lles trouxemos abriron todas as portas. Pero semella que hai algo máis. Cando ando por alí sempre están ó meu arredor; buscando os meus xogos e agarimos. Sobre todo os maiores; Aiša e Hametti.
     É lóxico. Ven nel a novidade; quizá tamén algo de exotismo. Unha figura idealizada que non ten nada que ver con eles ... pero que forma parte da súa memoria; descoñecido, pero sempre presente; como se viñera doutra galaxia, adornado cunha feitura familiar. Ademais, dedícalle un tempo que, a maioría das veces, o pai e a nai non poden dar. Tamén con outra mentalidade; máis aberta, máis próxima a eles. E a sensibilidade. Ten un especial xeito de entender e de achegarse ás persoas; faise querer.
    —E, ¿que buscades nos Campamentos?
     Brahim, como tantas veces, traizoado polas palabras. Nun ton excesivamente ofensivo; pode que inxusto. Irreflexivo, deixándose levar polos sentimentos do momento. Porque, imaxino, diríxese directamente a Pepe, se o que queriades era saudarnos, a visita podería non ter esperado tanto.
    —Non. Non é unha simple visita.
     O que fala é Ahmed. Alberto e máis eu vimos para quedarnos; para axudar no que poidamos. El, ¿sabedes que é un cirurxián prestixioso en España?, se pode, dende o Hospital Nacional.
     —Eu, non o teño tan claro, onde faga falta.
     Con naturalidade; deixando de lado o desagradable ton do irmán.
     O de Pepe é diferente. Está aquí para recoller información. A situación entre españois e saharauís está nos peores momentos dende o abandono. A pesar do goberno socialista. Por culpa da pesca. O mes pasado houbo un altercado grave entre un pesqueiro español e efectivos do Polisario dende terra. En augas que os saharauís consideran propias pero coas que comercia o goberno marroquí. As consecuencias foron moi graves. Un mariñeiro do pesqueiro morto; o resto, en poder do Polisario; tamén morto un cabo da Mariña; varios soldados feridos. Inmediatamente, o goberno español rompe relacións coa Fronte e decreta a expulsión de todos os seus representantes en España.
    —A situación creada coa pesca non vos está a beneficiar en nada.
     Incluso a opinión pública española, ata agora bastante identificada coa vosa causa, empeza a non telo claro. O altercado co Junquito, así se chama o pesqueiro, foi un golpe moi duro. Estou aquí para informarme de todo o posible e facer unha boa reportaxe que vos devolva, se é posible, o prestixio perdido.
     —Pero non me gusta estar onde non son ben recibido.
     Pepe, directo, encárase con Brahim.
    —¿Que pasou contigo?
     Semella que cambiaches moito dende os tempos mozos. Por moito que busco, non acabo de atopar a aquel rapaz intelixente e aberto. Vexo en ti un rancor doente e descoñecido. ¿Onde quedou o teu equilibrio, a serenidade, a actitude conciliadora?
     —¿Para que periódicos escribes?
     Mellor cambiar de tema. Non é momento para entrar en terreos esvaradíos. Igual di o que non quere. Se cadra, con dúas palabras, xa falou de máis.
     O reencontro pesa demasiado e non quere enturbar o momento. ¿Que cambiei ...?, pois claro que cambiei, ¡e moito! Son outro. A historia pesa.
    —¿Como se chama a túa muller?
     Mellor cambiar de tema.

     Ó día seguinte foron todos a ver a Lehssen; estaba acompañado por outros dous homes, do Comité Executivo, aclarou, para matizar a conversa.
     —O tema da pesca é moi complicado.
     O que empeza, despois das presentacións, é o propio Lehssen. Economicamente, o Banco Sahariano non ten prezo. Marrocos utilízao nos seus acordos pesqueiros; un xeito máis de amosar o dominio sobre o Sahara; o pretendido control, a propiedade. Quizá dun xeito máis testemuñal que simplemente económico; a pesar de que este pesa moito para a deteriorada economía marroquí. Para nós tamén é importante. Un campo de batalla como calquera outro; para tentar demostrar a nosa oposición á invasión. As augas, igual que o deserto, tamén son nosas.
     —Cada quen informa como quere.
     Vostedes, os periodistas, e non me interprete mal, señor Cuadrado, non quero personalizar en vostede nin atacar inutilmente ós seus colegas, utilizan case sempre unha información sesgada. Porque a obxectividade non existe. Se as fontes son marroquís, a noticia e unha; se son nosas, outra totalmente diferente. Se cadra, as dúas verdadeiras; dúas caras dunha mesma moeda; informacións opostas pero complementarias. E, logo, a interpretación que cada un de vostedes fai deses datos xa viciados na orixe.
     —Datos que sempre teñen un obxectivo, unha utilidade.
     Permítame que lle fale abertamente. Agora, o que nos interesa a nós é a utilidade da súa reportaxe. Necesitamos recobrar o prestixio perdido en España polo tema do conflicto da pesca. Desgraciadamente, nós temos que xogar en moitas frontes diferentes. Temos tanto interese polo ataque que nestes mesmos momentos está a haber no muro preto de Gelta, que polas relacións diplomáticas con España; o conflicto nas augas atlánticas é tan importante como a loita na ONU ou na OUA. E todas as frontes están moi interrelacionadas. A crise do Junquito afecta, basicamente, á nosa relación con España; pero tamén implica unha nova estratexia na ONU.
    —España é, dende o principio, o eixe de moitos dos nosos movementos.
     Agora é un dos representantes do Comité o que entra na conversa. Brahim, Ahmed, Alberto ... especialmente Pepe, todos permanecen calados; á espectativa, anotando mentalmente os rumbos que segue a exposición dos saharauís. Segundo a nosa tese, e supoñendo inexistentes os Acordos de Madrid, España segue a ser a potencia colonial no Sahara. Do que ela diga, do que ela faga, dependen as decisións doutros países.
     —E, salvo o orgullo, a historia e o convencemento que dá a razón, nós presentámonos coas mans baleiras nas negociacións co goberno español.
     A opinión pública, e iso sabémolo os que temos que tomar decisións, nós e tamén os seus dirixentes, ás veces conta demasiado pouco. O tema dos pesqueiros está a afectar á nosa imaxe pública en España; pero temos que seguir nesa liña; é unha fronte importante e temos que defendela. Quizá esta vez fomos un pouco lonxe de máis; teremos que variar a estratexia; pero non demasiado.
     De novo Lehssen. O Polisario ataca a un pesqueiro canario e mata a un mariñeiro; O Polisario mata a un cabo nun ataque aberto contra unha patrulleira da Armada española. Son titulares de prensa aparecidos en periódicos españois. Todos certos. Absolutamente certos. Pero ... ¿e as interpretacións? A parte da manipulación que representan os titulares, ¿quen afonda realmente na información? ¿Quen dixo que a patrulleira navegaba sen bandeira? ¿Quen informou de que a patrulleira era exacta ás que o goberno español vende a Marrocos e de que podía pasar perfectamente por un barco dun país co que estamos en guerra aberta? ¿Cantas veces notificamos nós que consideramos que as augas atlánticas están en estado de guerra igual que o resto do territorio? ¿Quen nos fixo caso? A opinión pública quédase nos titulares; só os afectados afondan máis nas noticias, na información; pero estes son insignificantes ante o resto da opinión. Os armadores e os mariñeiros que faenan no Sahara saben perfectamente da situación; saben ó que se expoñen; asumen os riscos. Saben que hai compañeiros seus que utilizan os barcos pesqueiros para pasar armas; para os marroquís e tamén para nós.
     —Pero nin sequera as súas familias saben destas cousas.
     O único que saben, e lles doe, ¡claro que lles doe!, é que o seu home, o seu fillo, o seu irmán, o seu amigo, o seu veciño, son reféns do Polisario. ¡Que malos son os Polisarios!
     —Tentamos utilizar ós mariñeiros do barco como argumento nas negociacións.
     Foi un erro de moito peso e agora temos que rectificar. Paro a liña básica de actuación nas augas atlánticas non vai variar. Non podemos permitir que Marrocos negocie con Licencias no noso Banco pesqueiro; o beneficio económico e político é demasiado elevado para eles. Non; de ningún xeito podemos permitilo.
     —Iso é o que debe transmitir á opinión pública.

     O peso das razóns semella ser demasiado forte; os argumentos en contra, pouco significativos. Aínda así, Cuadrado resístese a que fagan a información por el. Quere axudar coa súa reportaxe pero non permite que ninguén o manipule. Quere falar con palabras propias e non dirixidas.
     —Pero, ¿que pasou realmente co Junquito e coa patrulleira?
     —Escoite. Iso tanto ten. É unha pinga de auga perdida nun contexto. O que realmente importa é o proceso; todo o que está arredor do incidente.
     —Non sei ... O que agora quere a opinión pública é coñecer unha situación concreta; esixe explicacións. Normalmente non entende de grandes coordenadas. A maioría das veces tampouco quere saber.
     —Perdoe señor Cuadrado, pero iso non é información. Pode que a opinión se perfile a través de anécdotas pero, segundo o meu punto de vista, a información ten que ir moito máis alá.
     —Entendo ... O que pretenden é que o caso concreto do Junquito e da patrulleira se dilúa no medio dunha información máis ampla. Que un erro seu quede disfrazado detrás dun contexto no que, posiblemente, levan razón.
     —Se quere entendelo así ...
     Pero, segundo a nosa opinión, o contrario é facerlle o xogo a Marrocos; desta sae claramente reforzado como parte, neste caso pasiva, do conflicto. Os saharauís son moi malos porque matan a dous españois ... polo tanto os marroquís son os bos. Tamén beneficia ó goberno español; reforza a súa actitude actual de apoio, militar, económico, a marrocos e de indefinición con respecto a nós. ¿Que vai pensar a opinión pública española se non se lle informa ben? Que os polisarios somos moi malos e que o goberno español fai ben cando apoia a Marrocos.
     —Síntoo pero non o entendo así. É un tema demasiado complexo como para reducilo a un simple xogo de bos e malos.
     —E leva razón. Pero guste ou non guste, a realidade é así. ¿Con que cre vostede que vai quedarse a xente? Coa simple anécdota; nada máis. E a partir dela, dun xeito inconsciente, xogarán ós bos e ós malos. E neste caso concreto levamos as de perder.
     A obriga do periodista, a súa obriga señor Cuadrado, é informar. Teñen que dicir todo o que hai detrás da noticia; en caso contrario, xa non é noticia. É manipulación.
     —Agarde un pouco. ¡Por aí non paso! Non me gusta nada que se me cualifique de manipulador. ¿A vostede non lle parece manipulación esconder esa noticia detrás dunhas razóns que son as que lle interesan?
     A discusión entre Pepe Cuadrado e Lehssen é moi tensa. Educada, cortés, pero chea de intensidade. Os demais permanecen expectantes e atentos ós rumbos que seguen os dous interlocutores. Brahim, mentres escoita, tenta facer a súa propia composición do tema. Os dous levan razón. Ó tempo, nin Lehssen nin Pepe son posuidores de toda a verdade.
     —Mire. Eu non quero enfrontarme con vostede. É o noso invitado e teño que tratalo coa cortesía que nos caracteriza ás xentes do deserto. Ademais, quero respectar a amizade que ten con Brahim. El tamén é o meu amigo e temos falado moito de vostede. Pero, ¡por favor, ¡entenda o que quero dicir! Dende o principio falaba da complexidade do tema; tamén do difícil, imposible segundo a miña opinión, que é a obxectividade. O que quero salientar é que un mesmo feito pode ser presentado e entendido de maneiras opostas. Todos xogamos con isto. Vostedes, os periodistas; tamén nós, os políticos, de primeiros. Cando vostedes redactan un titular están facendo opinión. E iso teñen que sabelo; seguro que non lle descubro nada. Neste caso concreto, ¿por que non abrir a información cun titular que diga 'Pesqueiros españois están a espoliar o banco do Sahara en contra dos propios desexos do pobo saharauí? ... Dígame unha cousa, ¿a que vén agora o interese e os grandes titulares, cando levamos anos con esta situación?
     Pepe entende a razón que leva o saharauí. Pero resístese ata o final. Sabe que tanta manipulación hai nas palabras de Lehssen como na defensa a ultranza das teses contrarias.
     —Gracias. Xa teño unha opinión formada. Agora agradeceríalles datos concretos sobre o conflicto da pesca para completar a información.

     Pepe andou pensativo e taciturno todo o día. Chegada a noite, optou por retirarse máis cedo que de costume. Teño que pensar un pouco. Foi o seu argumento. Alberto, con discreción, tamén afirmou estar canso e que quería deitarse. Quedaron sós os dous irmáns.
     —¿Que pensas ti do tema da pesca?
     Simple desculpa para entrar en conversa; por parte de Ahmed. Brahim, nin sequera un intento de contestación. ¿Como che vai a vida? Sen perder o tempo; valórao demasiado. Directamente ó que realmente teñen que falar.
     —Son feliz. Tremendamente feliz. Teño unha vida tranquila, estable; sen problemas de ningún tipo.
     —¿Con ... ese?
     —¡Por favor, Brahim! ¡Cala! ¡Si! ¡Son feliz con Alberto! El quéreme; ¿podo dicir o mesmo de ti? Eu quéroo a el. Levamos máis de quince anos xuntos. Os mellores da miña vida. Teño unha estabilidade que non coñecía.
     —Escoita. Dende que recibín a túa carta non teño outra cousa na cabeza. Pasei uns días horribles. ¿Sabes que daquela estaba no cárcere? ... Optei por deixar o tema aparcado; esquecido. Pero sempre estivo aí. Aparecía nos soños. Non. Non podo entendelo. Perdoa, pero non podes pedirme que entenda.
     —¿Que é o que non entendes? Que o teu irmán sexa feliz ...? ¿Que teña sentimentos por outra persoa?
     —Non. Por outra persoa non. Por un home. ¡Iso non é natural! É anormal.
     —Anormal ... Esa é a palabra ... Se se trata diso, non quero ser normal. Non quero vivir na rutina, na infelicidade, na loita constante comigo mesmo. Se iso é a normalidade, prefiro ser anormal. Ti queres a Mariam, ¿non? ¿Gustaríache que alguén che fixera renunciar a ela só porque é marroquí? ¿Pensas que nos tempos que corren é normal, acentuando a palabra, que un saharauí estea casado cunha marroquí?
     —¡É diferente! Non me veñas con lerias. Non tentes cambiar de tema. Falamos de ti, non de min.
     —Equivócaste. Non é distinto; falamos do mesmo. Falamos da túa normalidade. Para ti é normal estar casado cunha rapaza marroquí. E paréceme perfecto. Pero para moita xente é anormal. A normalidade está en cada un, nunca nos demais. Está en saber ser un mesmo. Se alguén non quere entendelo, peor para el.
     Escoita; e entende se queres entender dunha vez por todas. A min abúrreme este tema. Non quero falar del. Custoume moito estar en paz comigo mesmo. Pero agora estou tranquilo. Non teño por que andar xustificándome con todo o mundo. Se alguén non quere entender, é o seu problema; non o meu. El é o que está no erro. Non eu. El é o que non pode falar de igualdade, de tolerancia, de transixencia. Xa ves; gustaríame que estiveses comigo. Pero se queres que che sexa franco, é cousa túa.
     —¿E agora? ¿Por que estás aquí?
     Brahim. Un tanto desconcertado e doído polas palabras do irmán. Cambiando de tema para non afondar máis nas distancias. Quero axudar. Decidín que teño que axudar. Brahim non quere deixarse levar; quere falar; non discutir. Ante todo, a pesar de todo, quere entender. ¿Agora?, ¿a estas alturas? Pero os sentimentos pesan demasiado; neste caso pensa que ten a discusión gañada. ¿Despois de tanto tempo?, ¿cando xa está case todo feito? Se realmente queres axudar, ¿por que non colles unha arma e vés comigo pasadomañá á fronte?
     —Mira, Brahim. Estou aquí por propia vontade. Quero axudar. Realmente é o que pretendo. ¡Pero veño para axudar á vida!, non para entrar nos círculos da morte. Non quero matar a ninguén; tampouco que me maten. Pero, sobre todo, estou aquí para reencontrame coa familia; especialmente contigo. O que menos desexo é unha discusión. Levo demasiados anos separado de vós; case sen noticias. Se queres que che diga a verdade, en España tiña a vida moi fácil; non necesitaba vir. Non necesito de vós para ser feliz. Pero hai algo que me empurra a non perder as vosas referencias.
     —¿E pensas que uns meses colaborando en non sabemos qué é suficiente? Estamos nunha guerra, ¿sabías? ¡Unha guerra a morte!
     Todos os argumentos son válidos; pero, dun xeito especial, neste momento pesan os argumentos das armas. E son os que temos que defender.
     —Brahim, ¿Por que tanto interese en que eu vaia á fronte?
     A miña colaboración está aquí. Eu non creo na morte; defendo a vida.
     —Non podo ir. Non podo loitar.
     —¿E pensas que ós demais nos gusta a guerra?

     Museo da guerra. Fuselaxes de avións destruídos; Land Rovers transformados nunha masa informe de ferros; carros de combate en perfecto estado; morteiros de todos os calibres pensables; coches-eiruga; vehículos brindados; canóns antiaéreos; minas; fusís; subfusís; metralladoras ...
     En perfecta disposición de parada militar. Aliñados e ordenados para un derradeiro desfile. Todo un arsenal de armas collidas ós marroquís. Como sabemos dende o principio, material fabricado en medio mundo; apoio real á causa marroquí de moitos países civilizados mediante a venda de armas. Importante testemuña que os propios saharauís queren salientar. Que todo o que queira se dea conta.
     Anecdótico. Irrelevante. Secundario. Todo iso xa o sabiamos antes de virmos aquí. Nin sequera o primeiro impacto deixa marca significativa. A pesar da súa importancia.
     —É o último avión derrubado. Despois da sinatura dos Acordos de Paz. Cando todo o mundo supuña que non había guerra no deserto.
     Un amasillo de ferros que dun xeito distante lembra á estructura dun avión. Nun lateral, orgulloso, á vista de todos, o escudo coa coroa da casa real marroquí. Para que non haxa dúbidas. Para que saiba quen queira sabelo.
     Anecdótico.
     Alí, naquel avión, cando foi derrubado, ían persoas. Cumprindo ordes absurdas que, se cadra, non compartían. Un piloto, un copiloto, quizá un artilleiro; con nomes e apelidos; con familia. ¿Que foi deles?
     O mesmo para o vehículo que está á entrada, á esquerda. Irrecoñecible. Quizá unha bomba; pode ser que unha mina; quen sabe, ó mellor un morteiro. Tanto ten. Tamén nel ían seres humanos. ¿Onde están? ¿Que foi deles? Sen insignias nin escudos identificadores. ¿Saharauí ou marroquí? Tanto ten.
     Seres humanos.
     Isto é o impactante do museo da guerra de Rabunni. Cando menos para min. É un monumento á tolería. Percibo, como non percibira nunca, a tolería, a realidade, a crueza da guerra. Antes falaba de oídas; era pacifista de libro. Agora teño un mínima referencia real. Aquel museo é a guerra. A morte.
     Posiblemente é cuestión de imaxes. As fotos. Os carnés. A ordenada disposición de centos de minas ocupando unha boa superficie do museo; unha chea de modelos diferentes. Das que matan para arriba; das que matan para abaixo; das que matan de lado; das que matan por metralla; das que matan por lume ... Das que matan. Clasificadas e perfectamente ordenadas segundo modelos. Cun aspecto terriblemente inocente.
     É outra das imaxes que deixa marca.
     Neste caso tiven a fortuna de captala coa cámara. Un rectángulo perfecto de minas; de nove por nove; moi pequenas; moi destructivas informa o soldado-guía; perfectamente aliñadas e ordenadas. En medio delas, solitaria, a foto de carné dun home.
     Escapada da caixa; levada polo azar; por un caprichoso vento do deserto. Anónima.
     A imaxe desdebuxada pola acción do tempo. Perdida.
     Solitaria e sen nome no medio das minas.
     Quen sabe. Pode que aquel home estea morto; por culpa dunha mina. Pode que estea malferido; quizá perdido; ou preso.
     Tanto ten. Un máis.
     Unha imaxe máis da guerra. Da morte.

Xente de fusil, xente de libros
Páxina Anterior	Novena parte. Xente de fusil...	Páxina Seguinte

Xente de fusil, xente de libros