BVG     Atrás    Índice de Páxinas

CXXV

A segunda conversa con Lehssen foi moi diferente. Esta vez era Mariam a que fixo o papel de anfitriona dous días despois de despedir a un Brahim descontento pola situación que deixaba. Marchara coa sensación de deixar algo inacabado. Un representante do Ministerio de Educación e outro do de Sanidade asistían á reunión.      —Estamos aquí para colaborar.      Os dous. No que sexa. Hai cousas que pensamos que podemos facer mellor, pero non nos importa traballar no que sexa.      —Respecto ó Doutor Álvarez, a cousa está clara.      —Por favor. Chámenme Alberto; sen máis. ¿Por que non me tratan como a todo o mundo? Non quero ser un estraño.      —Tes razón. Aquí todos somos os mesmos. Evitemos o protocolo.      Lehssen agradece cunha expresión de compracencia a proposta. Alberto pode traballar no Hospital Nacional. A súa experiencia é inestimable. ¿Cres que, ademais dos traballos médicos, podes participar un pouco como profesor aprendendo un pouco do que sabes ós compañeiros? A verdade é que a formación dos nosos médicos é un pouco frouxa; a maioría das veces demasiado teórica. Un home da túa valía e traxectoria pode ser de gran utilidade axudando ás novas promocións ... e tamén ás máis veteranas.      —Por suposto. Como queirades. Pero non sei se poderei colaborar demasiado. A miña experiencia en medicina xeral deixa bastante que desexar. Ademais, non sei realmente con que problemas me vou atopar.      Non te preocupes. A nosa estructura sanitaria é moi sinxela. En cada Wilaya hai un Hospital provincial; moi pequeno; case un dispensario. Cobre a asistencia primaria. Dun xeito moi especial tentamos insistir na prevención; nos coidados das mulleres embarazadas e dos bebés; nas campañas de vacinación. Temos que facer un importante labor de difusión achegándonos ás propias jaimas. Queremos avanzar cara a unha medicina moderna.      Ante a mínima complicación, o paciente é enviado ó Hospital Nacional. É un pouco mellor. Pero non creas, xa o verás, non é nada doutro mundo. Os casos realmente graves son levados ó Hospital de Tinduf. Nesto, como en todo, a nosa intención é ir avanzando cara ó autovalemento.      —Aquí é onde ti podes entrar.      Como ahorita verás, no Hospital contamos cun pequeno quirófano. Está moi mal, pero podemos melloralo para facer intervencións cada vez máis complicadas. Ti podes facelas. Tamén un estudio para tentar mellorar as condicións do quirófano; dentro das nosas posibilidades faremos todo o que necesites para melloralo. Por suposto coa nosa axuda; para que poidamos ir aprendendo de ti. Tamén en medicina xeral.      O que acaba de falar é Mahmud. Sorprende polo seu aspecto infantil. Semella non pasar dos vinte anos e xa vai para os trinta e cinco. É médico no Hospital Nacional e, ó mesmo tempo, asesor no Ministerio. O seu castelán, inundado de expresións e ritmos cubanos, anuncia ás claras a orixe da súa formación médica. Será o colaborador inseparable de Alberto nos tres anos que pasa nos Campamentos.      —¿E que me dis das medicinas?      Simple supervivencia. Temos dotacións completas da OMS para as Campañas de Vacinación; tamén, de cando en vez, lotes de medicinas. A organización Médicos sen Fronteiras está dende o principio con nós; a súa axuda non ten prezo; salvaron moitas vidas. Hoxe, a principal fonte son as colaboracións internacionais. Axuda inapreciable. Pero moitas veces inútil. Ás veces, as medicinas chegan mesturadas; outras, sen o prospecto; en ocasións caducadas. Como comprenderás, nestes casos non nos serven de nada. Tivemos que tirar lotes enteiros por non saber para que servía un determinado preparado. Quizá nesto tamén nos poidas axudar; ti debes estar máis ó tanto que nós nos avances da farmacoloxía.      —Veremos o que se pode facer ...

CXXVI

E ti, Ahmed, ¿traías algo pensado?      Volve a ser Lehssen, o diplomático, o seguro de si mesmo, un tanto raposeiro, quen dende a cama recupera o control da conversa. Con movementos perfectamente calculados, pretende levar a Ahmed ó seu terreo, que faga o que eles queren, pero deixando a impresión de que é el mesmo o que decide.      —... Pois ... non sei. Teño algo de experiencia médica; de cando estiven como celador no Hospital. Non sei curar, pero podo axudar no coidado dos enfermos.      Así, de pronto, non sabe que dicir. A pregunta de Lehssen deixa unha porta aberta. En España, antes de vir, falaran os dous e decidiran ser discretos na súa relación. Fora o propio Alberto o que lle dera forzas na decisión. Non se trata de agacharnos; pensa que alí debe ser todo moi diferente; ti coñeces á túa xente mellor ca min. Non podemos, non debemos, escandalizalos.      Agora, coa pregunta de Lehssen, renace a ilusión; traballando no hospital, pode estar máis tempo preto del. Igual chega o caso de poder roubar uns intres para a intimidade.      —E ... ¿que máis sabes facer?      —Ultimamente traballaba como administrativo. Xa sabes. Impresos, cartas, arquivos, máquinas de escribir, un pouco de informática ...      Tamén estaba en terceiro de Maxisterio; por libre; podía estudiar ó tempo que traballaba. De feito pensamos pospoñer a visita un ano para poder dar tempo a sacar o título. Só me faltan tres materias. Incluso fixera o mes de prácticas nunha escola pública.      —¿E como estaba a túa situación legal?      —Son español. Con todos os dereitos. Arranxei os papeis para aclarar a miña nacionalidade. Acolléndome, ó pouco de chegar, á lexislación pola que os saharauís eramos cidadáns españois.      —¿Non tiveches problemas?      —Ningún. Quizá, ás veces foi máis difícil que outras. Pero as cousas melloraron bastante dende a democracia.      —¿Que materias estudiades en maxisterio?      Ás veces un pouco impertinente de máis. Tanta pregunta case semella un interrogatorio. Paciencia.      —Un pouco de todo; psicoloxía, pedagoxía, lingua castelá, inglés, matemáticas ... Xa ves; un pouco de todo; especialmente historia, xeografía, filosofía ... estaba na rama de humanas.      —E ... ¿que me dis do teu castelán? Ben ... a pregunta é parva. Está claro que tes que dominalo. O que quero dicir é ata onde chega o teu control, se che gusta, se a parte de falalo tamén controlas a escrita ...      —¿Que queres que che diga? Levo moitos anos falando español. Penso que teño un bo nivel; dito cunha certa retranca. Cada día lía un periódico español; tamén bastante de literatura. E as cartas, os impresos, os formularios ... do Hospital eran en castelán. Non creas; os estudios fíxenos todos en español.      —Xa ... xa. Tes razón. Foi unha parvada. Desculpa. Permíteme unha pregunta un pouco máis persoal; ¿por que estudiaches maxisterio?      O cambio de ton de Lehssen invita a unha contestación aberta; dá pé á relaxación, a abandonar a postura defensiva. Por moitas cousas. Dende o primeiro momento decidín que tiña que buscar unha formación se quería ser alguén en España; xa tiña bastantes dificultades como estranxeiro como para, aínda por riba, ser un ninguén, un inculto. Fixen os estudios medios. Logo animeime a seguir. Maxisterio é unha carreira curta, relativamente fácil; dábame o que eu quería: un verniz bastante importante de cultura xeral. E, por suposto, os cativos. Gústanme. A miña ilusión é rematar a carreira e traballar no ensino.      —Mmm ... Acabo de ter unha idea coa que todos podemos quedar contentos. ¿Que che parecería ser profesor de castelán nunha das nosas escolas nacionais?      Como estaba previsto. A Ahmed non lle custa demasiado aceptar. Non pensara niso. Ten que disimular a ledicia que lle causa a proposición.      —Todo resolto. Xa tendes traballo os dous. Agora, o único problema é onde ides vivir. Penso que debedes permanecer xuntos. Alberto non está afeito ás condicións de vida do deserto; a súa expresión en hassania, aínda que bastante boa, non lle dá independencia. Penso que, xa que vos coñecedes de antes e viñestes xuntos, poderiades vivir no mesmo lugar. ¿Que vos parece a tenda de Haya?

CXXVII

Cuarto día nos Campamentos. As cousas empezan a estar un pouco máis claras. Despois de varias reunións entre nós, temos algo perfilado un posible proxecto de traballo. Hoxe, ás seis, temos audiencia co Ministro de Educación para explicarlle as nosas intencións.      Non foi nada fácil. A verdade é que ningún de nós comparte o proxecto do grupo de Asturias. Non nos parece demasiado viable unha escola de verán no deserto; en pleno mes de xullo. Semella un esforzo excesivamente elevado para os resultados reais que están a acadar. Esforzo humano e material. Ademais, teño a impresión persoal de que estamos ante un proxecto moi españolizado; está feito sen ter demasiado en conta os destinatarios, os saharauís.      Salvando un certo receo por parte deles, asistimos á reunión de presentación da escola de verán. Nunha aula da escola Víctimas de Soweto; unha das escolas locais de Auserd. Entre o grupo de Asturias e o noso, somos máis nós que eles; a penas unha ducia de profesores e profesoras saharauís; futuros alumnos. A situación enténdese se pensamos nas variables. Hai moitos mestres e mestras que están cos grupos de cativos de vacacións en Europa; para asistir á escola de verán, cada quen, cando menos, ten que percorrer unha distancia mínima de tres quilómetros dende a daira próxima. Iso con sorte. Se falamos das dairas de Auserd máis afastadas da escola, a distancia pasa dos cinco ou seis quilómetros. Dos que veñen doutras wilayas, mellor nin falar. Cada día. Para estar preparados para o traballo ás sete da mañá; ás cinco e media da tarde. Entendemos o nivel de absentismo. A dubida que xira pola miña mente é se paga a pena este esforzo.      Despois de numerosas conversas, chegamos a unha conclusión importante: o noso tema de traballo vai ser o ensino do castelán como segunda lingua; como primeira estranxeira trala propia hassania. Despois de falar co profesorado-alumnado asistente á escola de verán; co propio Selami, o Inspector que estivera en Vigo e polo que empezara toda esta historia; con Erguibi, responsable temporal do ensino do castelán; con Mulei, funcionario do Ministerio ...      Todos insisten na importancia institucional que lle queren dar ó español como primeira lingua estranxeira dentro do sistema educativo saharauí. Tamén no fracaso que están a ter na actualidade; a pesar de que as clases de español empezan ós oito anos, os resultados son mínimos; ós doce ou trece anos, os nenos e nenas non teñen unha mínima competencia lingüística no castelán. As motivacións públicas da importancia do español para os saharauís están claras: falan dun pasado común; da herdanza do período colonial; tamén de funcionalidade; da necesidade do español cando os estudiantes saen do deserto a completar os estudios; a meirande parte dos destinos son de fala hispana; basicamente Cuba e a propia España. Nalgún momento a alguén se lle escapan posibles razóns un pouco máis ocultas. O español como elemento diferenciador da RASD con respecto ó resto dos países magrebís; todos eles, Mauritania, Alxeria, e, especialmente, Marrocos, son de tradición francófona; o castelán como sinal de identidade propio. Tamén se menciona nalgún momento a importancia de manter os lazos afectivos con España. Eu, persoalmente, non descarto que pode ser un motivo máis para chegárense a nós.      Con respecto ó programa que pretendemos elaborar, pensamos que ten que centrarse nun modelo de inmersión lingüística. O profesorado que participe nel debe pasar por España. Ó tempo que organizamos cursos de didáctica do español como segunda lingua, ¿como ensinar mellor?, as persoas asistentes poden mellorar o seu nivel de coñecemento e utilización da propia lingua castelá. Pode ser un proxecto excesivamente complexo na organización, na coordinación, no deseño ... e incluso dun custo económico demasiado elevado; pero parécenos o único cun mínimo de garantía de éxito.

CXXVIII

A presencia de Ahmed nos Campamentos foi unha sorpresa para todos. Para a familia; para os poucos coñecidos de antes que quedaban e cos que tiñan algo de relación. Dun xeito moi especial para Haya e para Yassin.      A penas lembraban nada del. Eran demasiado pequenos. Vagas ideas dun irmán próximo a eles en idade, pero distante como o que máis. Calado e taciturno; moitas veces malhumorado. Non tiñan na memoria xogos infantís compartidos. Como os que gardaban de Mahafoud, de Brahim. A pesar da idade. A pesar de que foran os primeiros de marchar da familia.      Haya viuse sorprendida por aquela imaxe nova e case descoñecida. Descubría, por primeira vez, un Ahmed alegre, falador, comprensivo; moi próximo a todos eles a pesar da historia e da distancia. Sobre todo a delicadeza; a amabilidade; a dozura que amosaba en cada un dos seus actos. En cada movemento. En cada palabra. Viuse gratamente sorprendida. Aquel rapaz ¿era realmente o irmán? Aproximáronse como nunca o fixeran antes.      Para Yassin foi providencial. O empurrón final que faltaba para achegarse á realidade. Foi o máis paciente de todos. Por riba dos agarimos e coidados que antes destacaran en Brahim, en Mariam, na propia Haya. Dedicáballe todo o tempo libre. Enchendo os baleiros que deixaban na jaima a irmá e Alberto. Este, concentrado en levantar o hospital e agoniado por demasiadas urxencias, pasaba semanas enteiras sen presentarse na casa; houbo veces que, para poder verse uns momentos, era Ahmed o que tiña de desprazarse ó hospital. Haya, cada vez máis metida en responsabilidades, tamén pasaba demasiado tempo fóra.      Aproveitou a experiencia que estaba a coller na Escola Nacional. Non precisou de moito tempo. Tiña cualidades innatas que favorecían a consolidación dunha personalidade que cada vez semellaba máis feita para a educación. Entre nenos e nenas, nos momentos de xogo, era un rapaz máis. Sabía colocarse por debaixo deles cando era necesario; tamén adoptar un aire de solemne e convincente superioridade cando se trataba de traballar. Tiña paciencia; moita. Dominio das palabras fáciles; para poder dicir o que el quería dicir de xeito que os pequenos aprendesen de forma sinxela o que pretendía transmitir.      Todo aquelo foi de gran utilidade para achegarse ós sobriños. Pero resultou especialmente beneficioso para entrar no mundo infantil e inconsciente do irmán. As horas de xogos e conversas descubriron un regreso de Yassin á nenez; tentando escapar dunha realidade demasiado crúa que non lle gustaba. Os tempos pasados en Leboirat acabaran coa resistencia e empurraran ó rapaz a aparcarse naqueles momentos dos que tiña referencias sempre doces e bonitas. De agarimos e cariño constantes; de ausencia de preocupacións; de vivir por vivir, illado dunha realidade que pesaba con toda a forza do pasado.      Descubriu o porqué a través das referencias da propia familia. Todos contaron o que sabían. Pero tivo que esperar unha visita de Brahim para coñecer realmente o que fora o encarceramento na realidade; cando menos as referencias. Escoitando todas aquelas barbaridades, tampouco el foi quen de entendelas e as escoitaba dun xeito distante e impersoal. Custoulle moito tempo entender que todo aquelo fora realidade na vida de Yassin. Despois do porqué, chegou o como.      Falando con Alberto e guiado pola propia intuición. Alberto non era un especialista nos problemas da cabeza; ó contrario; demasiado habituado a coidar dos corpos, ás veces esquecía a importancia de prestarlles un pouco de atención ós sentimentos dos pacientes. Pero tiña a sensibilidade necesaria. E, como noutras moitas cousas, aprenderon xuntos.      Alberto aprendeu dunha vez por todas que, detrás de cada paciente hai un ser humano; Ahmed tivo pistas para coñecer un pouco mellor ó irmán e para descubrir novos camiños que o achegasen máis directamente a el.

CXXIX

Non todo foi doado. As fins de semana, cando podía achegarse á jaima familiar, chegaba canso pero satisfeito. Consumía o tempo na procura dunha saída para o problema do irmán.      Falaba. Xogaba. Ría. Choraba. Todo con el. Ata que chegou o momento que o monólogo avanzou e Yassin empezou a contestar con bruscos movementos de cabeza. Logo, sen previo aviso, apareceron algúns monosílabos. Si. Non. Ben. Logo as primeiras palabras con significado. Quero. Adeus. Comer. ... Ahmed. Aquel día non puido evitar unha bágoa que foi secar na comisura dun amplo sorriso.      ¡Ahmed!, ¡irmán!      Decidiu, apoiado polo consello de Alberto, que xa era tempo de dar un salto adiante no camiño. Falou con Lehssen, seguía marcado pola experiencia dos presos de Leboirat, para que usase as súas influencias de xeito que Yassin puidese permanecer con el na Escola Nacional.      —Se o que ten é un distanciamento da realidade, a volta nunca vai ser de costas á propia realidade; illado dese mundo que rexeita e perdido na protección da familia non vai avanzar. A recuperación ten que vir polo enfrontamento con ese mundo do que quere escapar. E penso que é o momento.      O razoamento era válido. Quizá demasiado obvio para caer nel. Pero de tanto dar voltas ó asunto, Ahmed chegara á solución que estaba diante do nariz pero na que ninguén pensara.      —¡Ei!, tanto tempo xuntos e cada día es quen de sorprenderme coas túas xenialidades. ¿Como o fas? ¿Como chegaches á solución máis sinxela de todas?      Alberto está orgulloso. Por Ahmed. Tamén por el mesmo; por poder confirmar día a día a bondade da decisión que tomara tanto tempo atrás. Non creas. Non foi doado. Acordeime dunha frase que lera nun libro de química, alá en España, cando facía COU. ¿Non te lembras? Chamárame a atención. Dérache a lata con ela moitas noites. Pareceume preciosa. 'O verdadeiro científico é aquel que ve o que todo o mundo ve, pensando no que ninguén pensara'. Se mal non recordo era de Newton; pero non me fagas moito caso. O certo é que moitas veces, de tanto dar voltas ás cousas, perdémonos na nebulosa que as rodea sen ser quen de chegar ó máis fácil, o centro, o que está diante mesmo dos nosos ollos.      Foi un éxito. Os meses seguintes, ata as vacacións de verán, Yassin permaneceu na Escola con Ahmed. Facía de todo. Axudaba no mantemento da Escola, na limpeza dos locais, na cociña ... sempre mesturado cos rapaces e as rapazas. En contra da lóxica de moitos, os pequenos estudiantes non se rían del; ó contrario; considerábano como unha especie de mascota do centro. A ninguén lle sorprendía aquela figura anacrónica, o tempo devolvera a carne e a configuración propia dun corpo adulto, no medio dos ananos. Cando había que rir, rían con el; cando había que falar, tamén falaban; cando había que traballar, rendía como o que máis. E cando era necesaria unha pequena rifa, tamén chegaba; como a calquera outro; sen medos escuros a unha hipotética recaída.      E foi o tempo, tamén a normalidade, o que abriu a necesidade de avanzar. Ahmed pasou quince días pensando. Dando voltas ás palabras. Por fin, cauteloso, unha noite na jaima, decidiuse polo camiño máis fácil.      —Yassin, ¿acórdaste do cárcere?      Non contestou. Mirou de esguello ó irmán; evitando o reflexo dos seus propios ollos. En silencio, ergueuse e saíu da tenda. Ahmed quedou xeado; sen saber que facer. Mergullado nun silencio que nunca sentira. ¿Deixalo só para que recobrase as propias lembranzas?, ¿ir onde el para evitar un novo retraemento en si mesmo?      Atopouno sentado na area; lonxe das tendas; chorando como nunca vira chorar a un home. Sentouse a carón del. Sen palabras. Sen xestos. Só coa proximidade. Pouco tempo. Cunha explosión de pranto aínda máis forte, sentiu unha aperta de necesidade. Con palabras entrecortadas confundidas co choro e con convulsivos impos, a penas foi capaz de facerse entender.      —... Non ... non me lembro de case nada ... Sei que está aí ... ás veces preséntanse as imaxes ... sen chegar ... a ... concretarse ... presentes e ausentes á vez ... ¡Non podo acordarme! ... ¿que me pasa? ... ¡Axúdame! ... ¡Non me fagas pasar por isto outra vez! ... ¿por que non me axudas? ... ¡Non quero lembrar! ... Por favor, ... ¡axúdame! ... Necesito ... Necesito un pouco de acougo ... de acougo físico ... por favor ......      Tentando atanguer os pesados sentimentos do irmán, Ahmed foi quen de entender. Mellor que ninguén.

CXXX

A audiencia co Ministro está programada para hoxe ás seis da tarde. Será aquí, en Auserd, nunha das dairas; na tenda da familia do ausente Mohamed.      Se as circunstancias o permiten.      Pasamos por unha nova mostra das dificultades de organización e coordinación no deserto. Esperamos ata as nove e media polo coche que nos debe conducir á audiencia. Inútil. Non aparece. É outra desas tardes que sen fan insoportables. Sen nada que facer; só esperar; por un simple coche. A min, persoalmente, estes momentos de espera fánseme insoportables. É cando máis pesa o lento transcorrer do tempo; aburrimento; dúbidas sobre a nosa estancia no deserto. ¿Servirá para algo? ¿Para que estamos aquí? Pendentes unicamente dun reloxo que non acaba de avanzar.      Para matar o rato, por primeira e única vez, xogamos unha partida de cartas. Todos menos José Luís; está encerellado cos asturianos tentando arranxar un vello ordenador que trouxeron na súa particular caravana. Acalorados, tombados como podemos nas alfombras nunha imposible comodidade, xogamos un tute cabrón. Polo medio, unha inusual aposta: o que perda, pagará a primeira cervexa en Alacante. Nun final bastante apertado, son Inma e Rosa as que deberán invitar. Mala sorte. A verdade é que todos somos bastante malos e podería ternos tocado a calquera. Ó longo da partida tentamos introducir a Salem no xogo. Inútil. El está ó seu, a informarse, e alternamos o xogo cunha divertida discusión sobre feminismo. Salem afirma que unha rapaza, cando pasa dos vinte anos, xa non lle interesa; serve para pouco. Comprensible, en parte, pola súa idade, non podemos compartir os seus razoamentos. As máis alporizadas, Luísa e Inma, toman a discusión moi en serio. Como argumento definitivo e incontestable, o propio grupo de rapazas que están alí naquel momento. Practicamente todas pasan dos corenta; cunha escala de valores referidos á solidariedade e á tolerancia, difícil de atopar en moitas persoas máis novas.      Definitivamente, ás nove e media, esquecemos a audiencia e pasamos a cear. Hoxe podemos degustar un menú que semella festivo; polo guisado, un pouco bravo pero bastante rico, con arroz branco; de sobremesa, sandía.      Non tiñamos plans para esta noite, pero o plantón da tarde conleva unha nova reconversión do tempo. Estamos invitados a tomar o té na jaima da familia de Mohamed. Semella unha broma; el, alá en Vigo; nós, aquí na súa casa. De anfitrións, Erguibi e Selami. A visita, en principio profesional, convértese nunha nova oportunidade para achegarnos ás tradicións do pobo saharauí. Pasamos a velada entre tés, intercambios profesionais e historias da historia. Entre estas historias destaca especialmente a do propio Erguibi. O rapaz que temos diante, non é demasiado novo pero si bastante máis que a maioría de nós, estaba no famoso grupo de estudiantes de Ceuta.      Coñecemos a historia polos libros. Poucas veces temos a oportunidade de ter diante a un personaxe, aínda que sexa anónimo, protagonista real dos libros. Erguibi amplía a información que tiñamos da súa experiencia. El, como moitos outros saharauís que quedaran nos territorios ocupados, foi separado da familia e conducido ó norte de Marrocos para tentar unha educación. Máis ben unha reconversión. Cansos da súa situación, un grupo de quince estudiantes deciden escapar da ocupación marroquí. A única vía posible, Ceuta. A noite do doce ó trece de setembro de mil novecentos oitenta e cinco, o grupo, aumentado ó final con outros seis compañeiros, pasa a fronteira e entra en Ceuta. Non sen dificultades; apunta o propio Erguibi. Alí refúxianse na oficina de Amnistía Internacional. Logo, tensión e incerteza. O goberno español, nun momento no que dominan as relacións cos marroquís, decide devolvelos ó lugar de orixe; a Marrocos. Pasamos moito medo; matiza o protagonista. Sabiamos a que nos podía esperar se eramos devoltos ás autoridades marroquís. As Organizacións Humanitarias, Amnistía Internacional, Cruz Vermella, Cáritas, dan publicidade ó grupo e, apoiadas pola opinión pública, conseguen variar as intencións do goberno español. Despois de non poucas peripecias que pasan por Madrid, Túnez e Alxer, o grupo de vinteún estudiantes consegue chegar, por primeira vez, ós Campamentos de Tinduf.      Historias da historia. Erguibi.

CXXXI

—Sigo sen explicarme como podedes sobrevivir.      Os primeiros momentos para Alberto foron especialmente difíciles. Non entendía. Vía como todos os seus coñecementos médicos non servían para nada. Sentía o peso da propia inexperiencia; tamén da impotencia. ¿Como a uns poucos quilómetros de alí, naquel mesmo momento, estaban a facer operacións de horas e horas a corazón aberto mentres el se vía impotente para calmar unha simple dor de cabeza?      —Non tentes comprender. Pasoume o mesmo despois de chegar do Hospital cubano no que fixen as prácticas.      Mahmud fala da propia experiencia. Non existe xustificación. É así e non ten máis voltas. O que temos que facer é adaptarnos ó que temos; sen soños de grandeza; temos o que temos e non máis. Traballemos con isto e non lle deamos máis voltas. Tentando mellorar no día a día, pero sen deixarnos levar polo que podería ter sido. Entón é cando nos perdemos. Non estamos aquí para facer milagres.      —¡Ollo! Non penses que me deixo levar polo conformismo. A min non me vale a forza do destino. Non creo na predestinación.      Pero mentres choramos polo que non temos, perdemos o tempo para cousas que si podemos facer. En vez de avanzar, retrocedemos. E non nolo podemos permitir. ¿Que non podemos facer un transplante de riles? Pois non o fagamos; esquezámolo mentres non chegue o momento; non nos agoniemos por el. Pero busquemos solución para esa simple dor de cabeza. ¡Aí si que temos moito que facer! Na mellora dos embarazos, dos partos, dos coidados dos bebés, das campañas de vacinación, da hixiene ... deses pequenos malestares que poden estragar un momento de ledicia.      —¿Sabes cales son os principais problemas cos que nos atopamos?      As cefaleas. Avanzan a pasos que non podemos controlar. Non temos moi claros os motivos. Quizá a presión atmosférica; pode que a excesiva calor da Hamada; alguén pensa no cambio dos hábitos alimentarios; hai quen di que pode ser ese insistente vento que nos acosa cada mañanciña. E, incluso, hai que pensar na historia. Si; podemos estar ante cefaleas psicóxenas; ante a sintomatización orgánica do propio cansazo, da incomprensión, da espera. Do exilio. ¿Sabes que se dan nunha porcentaxe significativa entre os combatentes?      —Tamén os desordes das vías respiratorias altas.      E os problemas oculares. Pola seca, pola calor, polo vento; pola area que se cola por todas partes e queima por onde pasa; pola extrema luminosidade á que estamos sometidos. Eses son os nosos inimigos. Neles temos que pensar. Esquecendo a medicina preventiva; ¿como combater contra o sol, contra a area, contra o vento? Non. Temos que centrarnos nos síntomas e tentar aliviar as doenzas. Hai que mellorar a cualidade de vida nos Campamentos.      —E ... ¿que me dis das epidemias? Tendes todo a favor para unha rápida implantación. ¿Non hai problemas?      —Houbo. En tempos. Cando chegamos aquí. Eu aínda non era nin o proxecto dun médico. O sarampelo. Asolou ós nosos pequenos e pequenas.      —Agora, afortunadamente, levamos tempo sen contaxios graves. Ó máis que chegamos é, de cando en vez, a leves infeccións intestinais. Pola auga; en especial despois das choivas.      E aquí si que entra a prevención. A hixiene é unha obsesión para nós; o tratamento da auga con lixivia. E as Campañas de Vacinación. Son fundamentais. Pensa que os nosos inimigos, o sol, a calor, neste caso son aliados. Na Hamada é case imposible a vida animal. Non hai mosquitos ou ratas que propaguen as epidemias. A hixiene. Esa é a clave. A educación; a autorresponsabilización.      Gracias ó lúcido informe de Mahmud, aquel día Alberto puido informarse de cal era o seu futuro. Despois do primeiro contraste, pensara nunha actuación moitísimo máis especializada, aterrou na realidade. Non había máis. Ou aquelo ou nada. Ou se adaptaba ó que eles necesitaban ou xa podía volver a España.      Quedou. Primeiro, aprendendo. Do propio Mahmud; ¡que gran profesional é!; logo do máis escuro dos axudantes que tivera algo que dicir. Tardou pouco en poder poñer os seus coñecementos ó servicio daquela Comunidade tan atípica. Cando estivo asentado, unha idea empezou a roldar polo seu maxín. A resposta ás cefaleas. Se era quen de descubrir a causa, podería presumir de ter feito un auténtico servicio ó pobo saharauí.      En silencio. Sen dicir nada a ninguén, nin sequera ó propio Ahmed, empezou as investigacións.

CXXXII

Entre té e té falamos de temas profesionais. A muller de Mohamed é a que prepara, baixo a mirada atenta da nai, os tres protocolarios; nin unha nin outra participan para nada na conversa.      É Selami o que leva a voz cantante nun exhaustivo informe sobre o Sistema Educativo da RASD; Erguibi, bastante tímido e calado, só intervén para matizar algún punto referido ó seu campo de responsabilidade: o ensino do español. No medio, corteses referencias ás mulleres; informes, traducidos por Selami, do estado de Mohamed en España; todo ben; estivemos con el xusto o día anterior a saír; manda recordos para toda a familia. Coñecemos ó fillo; corrica arredor de nós durante a entrevista. Mohamed non ten máis referencias del que as fotografías. Espera o momento para desprazarse ós Campamentos e coñecelo en persoa.      Selami, ademais de Inspector, é o responsable da formación do profesorado saharauí. De aí a nosa relación con el. Fai unha exposición sistemática das dificultades coas que se atopan para sacar adiante un sistema educativo regulamentado no deserto. Dende fóra, intuímos que o esforzo que están a realizar pola educación de nenos e nenas é realmente impresionante. Se falamos a nivel porcentual, moi superior ó da maioría dos gobernos que chamamos do primeiro mundo.      —Non temos máis remedio. A educación é un dos piares básicos do noso incerto futuro.      É cuestión de necesidade; case case de egoísmo. As palabras do Inspector falan por si mesmas.      Os bebés son atendidos nunha especie de garderías preto dos lugares de traballo das nais; ata os tres anos. De aí pasan ós xardíns infantís; estimulación lúdica e xogos entre os tres e os seis anos. A continuación empeza o sistema educativo propiamente dito. A Educación Primaria de seis cursos; fundamentalmente nas escolas locais: unha para cada dúas dairas. As máis afortunadas, teñen a propia; temos o obxectivo de que cada daira conte coa súa propia escola.      —Teriades que ver a rapaciñas e rapaciños de seis ou sete anos percorrendo cada mañá catro ou cinco quilómetros de deserto para achegarse á súa escola.      En teoría, o Ensino Secundario consta de dúas etapas; a primeira, de tres niveis, realízanse nunha das dúas escolas nacionais en réxime de internado. A partir de aí, practicamente a caridade. Non temos capacidade para desenvolver o segundo nivel do ensino secundario. Existe un centro de formación profesional pero a maioría dos estudiantes pasan ó estranxeiro, a través de convenios, a completar os estudios. Bacharelato en Alxeria, e Formación Profesional e estudios universitarios case exclusivamente en España e Cuba.      —¿Podedes facervos unha idea do que é desprazar tres veces ó ano a máis de oito mil mozos e mozas do deserto para achegalos ás Escolas Nacionais?      Difícil. Sobre todo despois de coñecer en directo as dificultades de organización e coordinación que hai no deserto. Orgullosos, Erguibi e Selami falan dos resultados. Partindo case de cero, no momento do abandono de España, pasan á enumeración duns datos realmente asombrosos.      —Na actualidade temos máis de seis mil titulados superiores; uns sete mil e pico técnicos en formación profesional; temos acadado o cen por cen de escolarización do alumnado de infantil e primaria; pasamos dos vintecinco mil rapaces e rapazas entre primaria e secundaria; dos quince mil nas escolas infantís; todos os veráns organizamos campañas de alfabetización para adultos; a penas quedan uns poucos analfabetos nos campamentos ...      Impresionante para un pobo que non ten que comer; que vive da nada. Todo iso no deserto; en condicións de vida que raian o mesmo límite da supervivencia. Parécenos realmente impresionante.

CXXXIII

Podemos facernos unha idea máis aproximada do esforzo educativo que está a realizar a RASD cando visitamos as escolas. En Auserd coñecemos a escola local dunha daira; a mesma na que os asturianos están a desenvolver a escola de verán. Víctimas de Soweto. Como todas, nome significativo con lembranzas para a propia historia ou para a de pobos con feitos semellantes ós coñecidos.      Ten un aspecto deprimente; case tanto como o nome e as lembranzas que trae. O único positivo, o espacio: teñen todo o deserto de campo de xogos. Unha enorme superficie central arrodeada de algo semellante a un edifico de planta baixa; son as aulas. No centro do patio, podemos intuír, só intuír, a través de dous postes que caen de vellos, un campo de balón volea. Ten moita difusión; é o deporte nacional feminino. Luísa e máis eu, vellos practicantes deste deporte nos tempos mozos, sentimos un algo especial ante a noticia.      ¿Como poden aprender os nenos e as nenas nestas aulas? O primeiro que chama a atención é a espesa capa de area que cobre todo o escenario. Dende hai vinte días que remataron as clases, avanzou dun xeito calado e frío dominando todo o edificio. Cóase pola máis pequena fenda invadindo todo o espacio. No piso, de cemento mal achanzado, numerosos montículos de area arrimados ás paredes ó longo de todo o perímetro; non se sabe se é a area a que se apoia nas paredes ou as paredes que se apoian na area. As mesas, o que se ve delas, non chaman demasiado a atención; de madeira e ferro; un tanto vellas pero suficientes para a súa función. O que si destaca é o encerado; de lousa pura; case sen puír. Relada, case a dentadas, nos extremos; deixando unha mínima superficie central para o traballo. As paredes, como case todas nos campamentos; a delgada capa de cal, cansa de aguantar o constante acoso da area, deixa paso directamente ó barro. A maioría das veces é o único que podemos ver. Unha soa ventá en cada aula; moi pequena; alta; tapada por vellas madeiras que ás veces nin sequera teñen a forma do oco. Deixando entrar un mínimo de iluminación; insuficientes para evitar o paso da calor e o avance do vento. Da porta, cando existe, mellor nin falar.      Invadindo todo, a friaxe. As paredes das aulas totalmente espidas; deixando ver unicamente o adobe de que están feitas. Non hai mobiliario auxiliar; nin un só armario; nin un andel; nada. Ausencia permanente de material didáctico. Friaxe absoluta que contrasta co calmizo que vai dentro do edificio.      Non podemos menos que pensar nas nosas condicións de traballo.      A situación cambia dun xeito radical cando visitamos a Escola Vintesete de Febreiro; Escola Nacional de Mulleres. Sen adxudicarse a ningunha wilaya, forma ela soa un auténtico Campamento. Segundo nos achegamos, á esquerda, todo un poboado de tendas. Para todas as rapazas, profesoras, alumnas, mantemento ..., que viven arredor da escola. Moitas delas, nais; con varios fillos; o período de formación non pode evitar as responsabilidades e é a familia a que se traslada seguindo á nai nos períodos lectivos.      Accedemos ó recinto escolar a través dun arco. Bonito; coidado; con formas tipicamente árabes. Á esquerda da entrada, unha primeira chamada de atención. Un colorista mural, no que destaca o omnipresente rostro de El Ueli enmarcado pola bandeira da RASD, cobre toda a parede exterior de algo que semella ser un enorme ximnasio. De feito, como veremos máis tarde, trátase dun anfiteatro cuberto para manifestacións culturais e festivas.      Empezamos a visita por unha sala de estar bastante coquetona na que a directora nos invita a auga fresca mentres nos conta todo o referido á escola. No chan, unha alfombra feita polas propias alumnas; azul rechamante; no centro, tecido con grandes letras brancas, a esencia da loita: RASD. A partir de aí, visita a unha aula, ó taller de elaboración de alfombras, á sala de estar das rapazas, á biblioteca, a un cuarto de materiais audiovisuais ... Todo en perfecta orde, limpo, moi coidado; dominado polos pequenos toques que definen un carácter detallista. A sensación é realmente acolledora. Os medios materiais, un pouco superiores ós que estamos habituados a ver nestes días, pero tampouco nada que poida chamar a atención. Por exemplo; a sala de audiovisuais é o centro nacional de producción de videos e cintas; a súa dotación, semellante á que pode ter un particular interesado no tema en España.      A despedida, como todas, emotiva. Sen saúdos. Como moitas; con yu-yús. Neste caso, un intento bastante forzado por parte dunha rapaza para satisfacer a curiosidade da cámara de José Luís.

CXXXIV

—¿Como o fixeches? ¿Que lle deches que eu non souben dar?      A seguinte visita de Brahim ós Campamentos coincidiu cunha acusada melloría de Yassin. Informouse ata que atopou respostas. Ahmed. Era a clave. Tiña unha desculpa para achegarse a el dun xeito diferente.      Dende aquela primeira conversa cando chegaran a Tinduf, non tiveran oportunidade de falar. A verdade é que o propio Brahim as evitara. Non quería enfrontarse co irmán. Non entendía. Os encontros eran formais e rutineiros. Que tal pola fronte ... como te apañas de profesor ... tes uns fillos e unha muller que son marabillosos ... como te adaptas de novo á calor ... Pura rutina. Palabras baleiras sen chegar nunca a profundar nos sentimentos. Pasara máis dun ano e mantiñan unha distancia que cada vez era máis profunda e ameazaba con converterse en insalvable.      Esquecendo a rutina da fronte, acoso constante, ás veces compensado polo éxito e outras convertido nun tétrico xogo de desgaste mutuo que semellaba non ter fin e que o único que producía era cansazo nas dúas partes, mataba o tempo pensando nos seus tres temas favoritos. A familia e dun xeito moi especial Mariam; na distancia, pensando sempre no reencontro, argallaba palabras que logo nunca chegaba a dicir. Aiša que, a pesar do tempo e da distancia seguía presente á espera dunha xustificación; ¿que será dela?, ¿por onde andará?, ¿reaparecerá algún día? E, naqueles tempos, Ahmed. Dende a chegada da parella ós Campamentos substituíra a Yassin no protagonismo dos desacougos de Brahim recobrando as vellas inquedanzas.      Non entendía. De verdade que non entendía. Tentaba comprender pero unha e outra vez chocaba contra el mesmo. De certo que o tentaba. Moitas veces tivera a intención de compartir o desacougo con alguén; sobre todo na intimidade que dá o descanso entre batallas. Os compañeiros de armas eran moito máis que amigos; día a día vivían xuntos a experiencia da morte; a certeza de que a súa vida pode depender daquel que levas ó teu lado; o nubarrón constante de que o seguinte pode ser o amigo; ou ti mesmo.      O pasado, e a confianza que dá o enfrontamento constante a unha morte que pode estar á volta de calquera esquina, tentouno para falar con Mulei; ó principio, antes de que esa morte inxustificada fose unha realidade; con Sidhamed, con Mansur; co mesmo Mahafoud. Nunca se decidira. Nin sequera co irmán. Algunha vez pensara seriamente en Mansur; tendo presente a experiencia do cárcere e das escuras relacións con Yassin; pareceulle demasiado egoísta; non tiña dereito a levantar as súas propias pantasmas facendo espertar as lembranzas do rapaz; non; non tiña dereito. ¿E Mahafoud? ¿Por que non? El tamén é irmán. Ten a mesma responsabilidade que teño eu. Ninguén mellor para compartir ... Tampouco. Non me vale. Tampouco teño dereito. Se Ahmed quixese que o irmán maior tivese coñecemento da súa vida, xa tería falado el mesmo. Non. Por respecto a el. Pero ¿quen me pode axudar cun pouco de luz? Necesito compartir. Alguén ten que axudarme a coñecer. ¿Como é posible que ninguén o saiba? É demasiado obvio. A chegada compartida ós Campamentos fala dun xeito claro. Agora, alí, alguén ten que darse de conta.      Sen buscala, foi atopar a resposta unha tardiña de recreo despois do enésimo ataque ó muro preto de Zemur.      Outro éxito. Só tres baixas.      Non houbo preámbulos. Mahafoud, moito máis aberto, moito máis sinxelo, moito máis humano que el mesmo, falou directamente. Estaban os dous sós.      —Oes Brahim, ¿que tes con Ahmed?      De primeiras non colleu o sentido da pregunta. A incerteza na cara e no silencio obrigaron ó irmán a seguir.      —¡Veña ho ...! Non te fagas de novas. Sei que falou contigo. Contoume todo. Dende a carta ata as últimas conversas. ¿Que tes contra el?; ¿por que non tentas comprender un pouco?      —Así que o sabías ... todo ... ¿hai canto tempo? ¿Por que non falaches antes?      —Pois claro que o sei. Non hai moito. Faloume unha noite na casa. Tamén é o meu irmán ... ¿non si?

CXXXV

—¿Cal é o teu problema?      ¿Pensas que non temos suficientes complicacións para, aínda por riba, buscarnos outras novas? Non sexas retorcido. Todo está moi claro. ¿A que complicarnos?      —¿Cres que todo é tan sinxelo? ¿De verdade que o pensas?      —De certo que si. Ten a súa vida. É súa. Que a viva como queira.      —... Pero que non me meta a min polo medio. ¿Que dereito ten? ¿Acaso busca a nosa absolución? ¿Que é o que quere? Que faga coa súa vida o que lle pete. ¡Pero que non pida a miña aprobación!      —¿E por que non? ¿Por que non te pos no seu lugar? ¿Ti non necesitas o apoio dos que estamos ó teu arredor? ¡Acaso es un oasis no medio do deserto?      —¡Foi el o que rompeu con todo! ¡Marchou cando máis precisabamos del! ¡Foi el o que deixou todo!, ¡non eu!; foi Ahmed o que se converteu nunha illa para nós. ¡Que dereito ten a vir agora?, pedindo, ¡esixindo! que o acollamos de novo. ¡Non! Non quero. ¡Négome! ¡Que volva a España e me deixe en paz!      —¡Ei, ei!, ¡Acouga un pouco! ¿Por que te alporizas deste xeito? ¿Con quen estás irritado? Brahim ... escoita; falemos como persoas; como irmáns que somos, ... falando doutro irmán. ¿Esqueces que Ahmed é o noso irmán pequeno? Temos deberes con el. ¿Paréceche xusta a túa reacción? Hai algo que non casa.      A túa oposición parece desproporcionada. Semella que estás cabreado contigo mesmo. ¿Quizá por non ser quen de entender? Non te compliques; non é tan difícil. Hai outras moitas cousas máis relevantes que merecen a nosa atención.      —Pero ... ¡non é normal! ¡Un home con outro home! ¿Paréceche normal? É Ahmed, o noso irmán, tes razón. ¿Lémbrase de cando era pequeno? ¿En que se converteu?      —Mira; non me fales de normalidades e anormalidades. Non me veñas agora con lerias. Eu non entendo desas cousas. Non estudiei coma vós. Pero ¿pensas que é normal a vida que levamos? Eu só sei do que teño diante. ¿Preguntas en que se converteu aquel rapaz? No que el quere ser. Nin máis nin menos. Ten dereito a decidir sobre a súa vida.      ¿Cres que a min me gusta a idea? Pois xa ves; non demasiado. Tamén me custa entender. Pero ... ¿que queres que che diga? Prefiro pensar nel como é agora e non nun Ahmed esquecido, infeliz, sen referencias ... sen alguén que lle queira. ¿É tan difícil de entender? Se queres chegar a algures, fai coma min.      —Pensa nel e non en ti.      Pasaron toda a noite falando. Despois daquela, Brahim empezou a ver unha pequena luz ó fondo do camiño. Quizá fora demasiado egoísta. Quizá pensara demasiado nel e pouco en Ahmed. Quizá non era cuestión de normalidades. Quizá cada quen ten dereito a vivir como el quere. Quizá non pague a pena romper tanto a cabeza co tema. Quizá...      —Fixeches algo grande con Yassin.      Desculpa. Para salvar as distancias. Para achegarse un pouco a Ahmed. Para rachar o baleiro que empezaba a haber entre os dous.      Mañá; pola noite. Ven tomar o té con nós.      —Con Alberto.      Non houbo máis palabras. Os silencios quedaban rotos.      Dende a noite con Mahafoud, pensara moito. Ata chegar a entender por si mesmo. Descubrira novos argumentos. Ata atopar o máis significativo. Os celos. Foron os momentos máis baixos; nunca o irmán estivera tan lonxe. Pero cando saíu daquela, todo foi máis doado.      Os celos. El, Brahim, fora ata o momento o protagonista de toda a historia familiar. Cun papel destacado tamén na historia colectiva. Poucos podían alardear dunha vida como a súa. Fora el o que, partindo da nada, reconstruíra a familia. Lembraba os tempos na jaima con Mariam; sós, anónimos entre outros grupos. A reorganización e o paso a unha tenda propia. A chegada, un por un, de todos os irmáns. Primeiro o propio Mahafoud, logo Boukhari, a chegada de Yassin, de Haya ... E agora Ahmed. Todos foron reunirse onde el; el fora o protagonista. A chegada de Ahmed revolucionárao todo. ¿Con que dereito? Despois de tantos anos. Todos xiraban agora arredor del. Ata os propios fillos. Si; tamén houbera celos contra o irmán pequeno.      Pero a recomendación de Mahafoud, tenta velo todo dende a súa perspectiva e non tanto dende a túa, axudara a devolver cada cousa ó seu lugar. E sentía ledicia.

CXXXVI

Ó día seguinte, pola mañá, conseguimos acceder ó Ministro de Ensinanza da RASD. De novo na jaima de Mohamed. El Jalil Sid Mhamed resulta ser, como outros moitos, todo un personaxe.      Con evidencias claras dun destino actual bastante sedentario, amosa cualidades típicas das persoas un tanto obesas. Bonachón, alegre e espontáneo. Moi moreno, ten a cara cuberta de barba e pequenas picadas do que semellan vexigas.      Metralla.      Destaca pola súa accesibilidade; falamos preto de dúas horas. De case todo. Empérrase en agradecer a nosa visita. Os verdadeiros amigos son os que che visitan cando estás doente; os que só aproveitan os momentos de bonanza, cando todo vai ben, non merecen o máis grande dos cualificativos que se pode dirixir a un ser humano. Sahb. Amigo. Visitas como a vosa supoñen importantes inxeccións de moral. Selami asiste á conversa actuando como traductor; ten unha actitude máis calada que a noite anterior. Respecto ó superior. Ás veces as palabras soan baleiras; como cando o Ministro fala da irmandade, por historia, por tradición, por lingua comúns, hispano-saharauí. Innecesarios afagos ós nosos oídos. Selami, a pesar da discreción, non está ausente; participa para ampliar, concretar e incluso explicar as palabras do xefe. É el o que nesta conversa profunda na categorización do español dentro do sistema educativo saharauí.      Escoitamos de novo, esta vez de boca directa da máxima autoridade, os resultados do seu ministerio; fai un subliñando especial dedicado ás dificultades. A conversa alcanza os momentos máis relaxados cando aparcamos o protocolo e falamos a niveis máis persoais. É o propio Ministro o que abre esa liña cando nos pregunta por nós, polas nosas familias, polo traballo, por Galicia ... Aproveitamos a coxuntura e permitímonos facer preguntas un pouco máis íntimas sobre a realidade dos Campamentos. A cordial discreción non aporta demasiados datos descoñecidos. Por último, e xa cando a íntima calor da jaima é a que domina o ambiente, pasamos á exposición das liñas básicas do noso proxecto de colaboración. A muller de Mohamed anda a bater o cuarto té. A pesar das dificultades que pode haber no hipotético desenvolvemento, en principio atopamos unha actitude do ministro bastante aberta. O punto álxido asoma cando nós, sabendo o que sabemos e o que temos vivido nos Campamentos, tentamos obter un mínimo de garantías para empezar a traballar no deseño do proxecto.      —No deserto, as garantías non existen.      A afirmación do Ministro é taxativa. A penas podemos controlar un mínimo de variables; a maioría escapan ás nosas posibilidades de planificación e coordinación. Co aboamento de dedicarlle a máxima atención e de estudiar garantías concretas no momento que o proxecto estea por escrito, damos por pechado o tema.      Ó longo de toda a entrevista, un pelotón completo de rapacería corrica arredor de nós, dentro e fóra da tenda. Son momentos nos que descubrimos as máximas cualidades humanas do Ministro. En moitas ocasións colle no colo a algún pequeno, en especial ó fillo de Mohamed, anfitrión da conversa, xogueteando con el mentres permanece concentrado na conversa.      No vídeo temos recollidas varias imaxes que resumen, cunha gran plasticidade, o talante da reunión. Enmarcado pola silueta do Ministro a contraluz, e a través da apertura que hai xusto detrás del, van sucediéndose distintas imaxes dos nenos e nenas do deserto. Nun espacio mínimo, dez ou doce expresivas caras asomando ó interior da tenda tentando facer patente a súa presencia. Un neno, ausente ó que se está a falar dentro, dedícase con afán a tirar pedras a un descoñecido obxectivo que queda fóra do noso campo de visión. Dúas pequenas, collidas da man, pasan dun lado a outro do cadro ensimesmadas na súa conversa, perdéndose, figuras e palabras, no silencio do exterior.      Imaxes de nenas e nenos do deserto.

CXXXVII

Cativos do deserto. Víctimas do propio destino. Pagan o máis alto prezo do desatino dos adultos.      Todos eles naceron como refuxiados. Non saben nada, salvo por teimudas referencias, da realidade da Patria. Non coñecen outra cousa que os fríos Campamentos da Hamada de Tinduf. Os máis afortunados, unha vez viron unha película que estaba demasiado lonxe deles cando pasaron un mes de vacacións en Europa. A verdade é que non sei cales poden ser as súas impresións e sentimentos reais despois desas experiencias.      Son moitos. E moitas. Están por todas partes. Anónimos. Os fillos e fillas de Tinduf. No meu caderno de notas non atopo ningún dos nomes destes rapaces. Só imaxes. Moitas imaxes. Algunhas, demasiado próximas ás que podemos ver en calquera recreo de calquera escola española. Outras están tan afastadas das referencias coñecidas que semellan nacidas dun mundo irreal e imposible.      A imaxe daquela rapaza, a tarde da festa, cunha cara realmente fóra do común. Rostro infantil de sete anos. Morena, cuns beizos perfectos e os ollos aínda superiores á boca. O pelo negro, rizado e alborotado como ningún. Seria, tímida, calada. Amosa unha expresión de incrible madurez para os escasos anos. A mirada, profunda, directa, serena, conduce á mágoa que moitos adultos expresan. Todos nos atafegamos por captar a imaxe daquela nena que, inhabitual, loce unha preciosa túnica de cor azul co colo reberetado dunha delicada greca dourada.      O rapaz alegre e pispante, rei das falcatruadas, que tira pedras alleo á nosa entrevista co Ministro. Logo podemos descubrir, na nosa propia pel, como o seu monótono obxectivo son os escasos coches que atravesan a daira. Semella alto, forte, decidido. Esta vez a mirada reflecte inconformismo, decisión, necesidade de facer algo. Agresividade non contida contra un corpo frío, metálico e poderoso que a maioría das veces escapa entre os dedos. A pesar dos oito anos.      A parella de nenos que solitarios e perdidos vagan polo deserto nos arredores do museo da UJSARIO. Ledos, solidarios, fortemente agarrados, pasando o brazo polo ombro do compañeiro. Improvisando unha canción de benvidas e agradecementos. Inconscientes, alleos, despreocupados do forte vento que vai ese día no deserto e que semella vai arrastrar con el as roupas deixándoos espidos; ás veces incluso dá a sensación de que os pequenos corpos tamén serán levados pola forza da natureza.      As tres rapazas que, ausentes a todo, xogan ás mamás detrás da Recepción de Auserd; xunto ó depósito de auga. Unha, a máis nova, trasfega un puño de area dunha man á outra pensando no prohibido té. Outra, nunha incomprensible linguaxe, fala con ela apoiada nuns xestos que revelan confidencia e intimidade na conversa. A terceira, con expresión e movementos decididos, tenta dirixir os xogos. Salem, con voz satisfeita, traduce o motivo; quere xogar ás escolas e ser ela a profesora.      Os grupos que unha e outra vez asoman ó campo de visión das nosas cámaras tentando un protagonismo que ás veces non lles queremos dar. Máis dunha vez temos que esquecer a foto; noutras, queda estragada pola inoportuna entrada no campo de visión dun neno ou dunha nena xusto no momento de disparar. Excesivas fotos movidas. Unhas amosando unha cara decidida; outras pícara; a seguinte tímida; tamén asustada; triste; asombrada. Moitas esvaecidas no desenfoque. Son demasiadas as ocasións nas que non pode ser o que nós queremos senón o que eles desexan.      E eles non queren máis que estar preto de nós; saudarnos con expresións irrecoñecibles; darnos a man; tocarnos. Nada máis. Queren facer patente a súa presencia individual, obrigarnos a un saúdo personalizado, recibir unha expresión de afecto dirixida a cada un e a ninguén máis. Dun xeito ou doutro, queren ser os protagonistas desta historia.      Saben, mellor que ninguén, que é a súa propia historia; estamos no seu deserto. Somos nós os invitados.      Recoñecen, mellor que nós mesmos, que os protagonistas son eles. Por moito que queiramos e pretendamos, non somos nós.

CXXXVIII

Ahmed, preocupado polo distanciamento, pero ignorante do que estaba a pasar pola cabeza de Brahim, sentíase realizado. Nunca atopara tanto sentido á súa vida.      Era feliz; moi feliz. Só un pequeno lunar para completar un cadro que dificilmente podía sentir como propio; a falta de intimidade con Alberto. Difícil por si mesma, convertíase en imposible nos Campamentos; demasiado peculiar; demasiado diferente; demasiado propia e, dun xeito especial nestes momentos, allea á vez.      O seu labor na Escola empezaba a dar os froitos esperados. Yassin estaba a cambiar dunha maneira coa que xa ninguén contaba. Descubrira a unha Haya que non coñecía e coa que podía falar dun xeito aberto de case todo. Brahim, Mariam, os sobriños ... Tiña, por primeira vez dende que lembraba, o sentimento de pertenza a unha familia. E, non fondo, sempre por riba de todo, Alberto. Presente e ausente á vez; sen intimidade física pero cun achegamento que semellaba non ter límites.      A súa sensación de optimismo chegara ó desbordamento o día que Alberto lle contara o proxecto que estaba a desenvolver. Non aguantara máis o secreto e fixérao partícipe do traballo no que andaba. E, ¿como vai?, ¿tes avanzado algo? Nada de nada. Sigo nas mesmas; como estaba ó principio. Estas cefaleas téñenme desconcertado; é demasiado complicado para min; non sei máis do que eles mesmos sabían; sei o mesmo que Mahmud me contou o primeiro día. Posibilidades; nada máis que posibilidades; o sol, a presión, a area, a incerteza. Só posibilidades; ningunha certeza.      —Acabo de escribir unha carta a un compañeiro de carreira.      É neuropsiquiatra; recoñecido en toda España. Cóntolle todo e pídolle un pouco de luz e que me mande, xa veremos como, algún libro para estudiar a fondo o tema. Aquel interese de Alberto polas doenzas do seu pobo confirmaran en Ahmed dun xeito definitivo a decisión de achegarse ós Campamentos. Nalgún momento baixo tiña dúbidas; era moito o que deixaran en España; había demasiadas cousas ás que tiñan que renunciar aquí en Tinduf. Pero agora estaba todo un pouco máis claro.      Pola contra, Ahmed si que avanzara. Atopouse cun importante esforzo das autoridades educativas para introducir o castelán nos nenos e nas nenas das escolas. Un esforzo que resultaba desproporcionado para os escasos éxitos que o programa tiña na práctica, pero que calquera observador podía recoñecer.      Os primeiros días tentara unha conversa sinxela, en español, cos rapaces e rapazas do curso superior pero non chegara a ningures. Non sabían falar. Non podían utilizar o pouco que sabían. Repetían incansables unha serie de tópicos, amo amas ama ... yo mi me conmigo ... nosotros somos vosotros teneis ellos parten ... conduje escrito habiendo partido ... suxeito predicado ..., pero eran incapaces de falar tres palabras seguidas para dar coherencia a unha mínima conversa.      Tardou pouco en atopar as claves. Estaban nos propios libros e no xeito de traballar o profesorado. Non era culpa deles; ninguén lles ensinara. Ademais, lembraba Ahmed, non eran eles sós; sistemas educativos moitísimo máis perfeccionados, con moitos máis recursos, con persoal altamente cualificado, estaban a caer nos mesmos erros e a fracasar no ensino das linguas estranxeiras. Libros cargados de incoherencias carentes de significado para os refuxiados do deserto; playa, televisor, mar, nieve, bar, café, tienda, comprar. O profesorado centrado case de xeito exclusivo na gramática; isto leva til, aquelo é con v, m antes de b. Na sintáctica; suxeitos e predicados. Nas copias, dictados, na repetición sen sentido de tempos verbais. Palabras ausentes de significado.      Tempo perdido. Á hora da verdade, cando os rapaces e rapazas saían ó exterior, a Cuba, a España, a completar os estudios, necesitaban dun período de adaptación para facerse realmente co idioma. O sistema estaba a fracasar.      Ahmed pronto caeu na conta. Lembrouse do profesor de lingua de segundo na escola de maxisterio que falaba de termos incomprensibles. Tivera problemas con el. Moitas horas de estudio e poucos resultados; dúas convocatorias suspensas e a punto de perder definitivamente todos os dereitos nunha terceira. Tiña malos recordos; non lle gustara o tal Rivas. Agora, co paso do tempo, mergullado nunha realidade que xustificaba calquera medida de cambio, entendía as razóns da teima daquel home. Competencia lingüística; non sei que de lingua comunicativa. Moito lle custara aprender o nome e saber de que se trataba; ata entón só palabras. Pero agora, co paso do tempo e posto nunha realidade concreta, adquirían todo o seu significado. Calquera lingua existe, unicamente, para comunicarse; se non hai comunicación tampouco hai lingua; sen lingua non hai comunicación. Unha segunda lingua non é para escribir; para iso tendes a primeira; a segunda é para falar, para entender e expresarse; para poder chegar ó país correspondente e ser quen de saudar con corrección, de pedir un vaso de auga, de preguntar por un enderezo. É para entender e facernos entender. E iso non está nos libros; non está na gramática; non está na escrita. ¡A falar só se aprende falando!      ¡Canta razón tiña!

CIXL

—Temos que cambiar os xeitos de ensinar español.      Unha e outra vez repetindo os argumentos; tentando facer entrar en razón a unhas autoridades educativas demasiado habituadas á inercia, ó continuísmo da facilidade; receando de calquera cambio que puidese tirar por terra todo o seu esforzo.      Buscando a aprobación, Ahmed presentara todo un programa de traballo para tentar reconducir unha situación á que non lle miraba futuro. Moitas horas de reflexión; demasiadas noites sen durmir; conversas e análises cos amigos para tentar dar forma a un proxecto que cambiase de xeito definitivo toda aquela historia. Esforzo inútil.      Só atopou incomprensión. A súa proposta semellaba demasiado innovadora. ¡Ninguén se dá de conta de que así non imos a ningures? Esixía un cambio que semellaba moi brusco. Tivo que conformarse, sen romper demasiado o aparato que estaba ó seu arredor, con introducir algúns cambios na súa propia clase. Unha mágoa. Eu teño razón. ¡Sei que teño razón!; así nunca chegarán a ningures. Cando podía, desafogaba con Alberto; nos últimos tempos, cada vez máis con Haya.      Así todo, atopábase realizado. Aquelo era o que lle gustaba. Nos rapaces e nas rapazas da escola atopaba unha comprensión e unha lóxica que a maioría das veces resultaban descoñecidas para moitos adultos. Tiña diante cabezas sen prexuízos, abertas, con algúns ocos que cubrir buscando o equilibrio co que xa tiñan dentro. E el era un dos responsables de encher aqueles baleiros. ¡Vaia responsabilidade! Pero resultaba gratificante. Ó final do segundo ano empezou a descubrir os resultados. El tiña razón.      ¡Hola!, me llamo Muna, ¿cómo te llamas tu?      Soy saharaui. ¿Tú de donde eres?      Estoy bien, gracias, ¿como está usted?      Por favor, ¿me podría decir como llegar a la Wilaya de Auserd?      Oye, Ahmed, ¿sabes qué hora es?, ¿cuánto falta para ir a comer?      Palabras e frases que adquirían novos significados na propia utilidade. Xuntas daban pé a unha conversa que día a día se enriquecía e avanzaba en profundidade. Se cadra, algún día pasaremos a escribilas e a lelas; pero polo de agora o importante é dicilas.      Ó tempo, a monotonía da vida nos Campamentos seguía co seu ritmo particular.      Moitas veces alleos ó que facían o resto de compañeiros e compañeiras, cada quen avanzaba no seu traballo diario. Uns tomando decisións e organizando a supervivencia cotiá dos miles de refuxiados; outros, na vía diplomática, mantendo o necesario cordón de relación coas xentes de fóra; ensinando, limpando, construíndo, curando. Moitas veces chorando; cando podían, tamén rindo.      Moitos, nas frontes, seguían matando e morrendo.      A monotonía da vida nos Campamentos fíxose habitual.      Algunhas veces, poucas, podían aproveitar as circunstancias para unha difícil celebración na dureza da vida no exilio. Calquera escusa era boa para dar forma a unha festa que aliviase un pouco a tensión da vida do combatente ou da refuxiada.      O sorriso dun neno; un intre de intimidade; a chegada dunha caravana con provisións; o regreso dun combatente. A simple certeza da vida.      Unha pincelada de cor para facer máis agradable a vida.      Calquera escusa era boa para reunirse e charlar arredor dunha cunca de té e compartir uns momentos de ledicia alleos ó deserto que, día a día, afondaba no seu illamento. Vivir para dentro esquecendo o exterior.

CXL

Henna. A cor do deserto. Máxima expresión da coquetería da moza saharauí. Hai outras. Para o pelo, para o corpo, para os ollos; ningunha como a laranxa forte en mans e pés que proporciona a henna.      A mesma noite que chegamos a Tinduf descubrín a unha das rapazas asturianas cunha estraña tintura nas mans; algo así como alcol iodado. Unha cor moi forte que chamaba a atención. Ó día seguinte eran outras moitas; asturianas e, sobre todo, saharauís; tamén algún rapaz de Asturias. ¿Que pasa aquí? A primeira impresión foi desconcertante. Non me atrevín a preguntar nada; pensei nunha epidemia de orixe insospeitado. ¿Quizá contaxiosa?      Henna. Informeime por casualidade. O día da audiencia co Ministro puiden descubrila máis de preto. Coa relaxación que deixou a súa marcha, a sogra de Mohamed invitou ás nosas rapazas a maquillarse con henna. Entre ela e a filla fixeron as delicias do grupo.      A planta, a henna, non se atopa nos Campamentos da Hamada; como case todo ten que vir de fóra; neste caso dos territorios liberados. Parten da folla moi machucada ata formar unha crema; é a esencia do colorante. Esta crema únese ó barro típico do deserto e amasan a mestura unha e outra vez ata formar unha pasta homoxénea. O aspecto final segue a ser o do barro, pero dentro leva a maxia do colorante.      Miradas expertas debuxan incribles formas coa pasta nas mans e nos pés das outras rapazas. Case todas xeométricas. A más difundida, unha cobertura que ocupa toda a punta dos dedos formando un colorista e transparente dedal. Raias nas palmas das mans; puntiños simétricos ou cunha distribución heteroxénea invadindo toda a súa superficie; ondas; pequenas formas nos cotenos dos dedos ... Ó longo destes días vemos infinidade de formas. Incluso, algunha vez, o atrevido intento de dar concreción á maquillaxe.      Unha vez decorados os debuxos co barro, cobren toda a extremidade cunha bolsa de plástico que pechan polo pulso ou polo nocello; totalmente illada do exterior. Canto máis permanezan coa pasta adherida á pel, máis durará o debuxo. Toda unha noite; mellor un día completo. Unhas horas que resultan un auténtico suplicio. ¡O que hai que facer para gustar ós demais! Acabas coa man ou co pé coa pel totalmente engurrada e húmida; coa calor exterior fórmase un auténtico forno no interior da bolsa que impide a transpiración. Por fortuna os efectos non desexados duran pouco.      Cando as rapazas están aderezadas cos seus flamantes debuxos, a sogra de Mohamed, sen palabras, con pícaros acenos de complicidade, pregúntanos a nós se tamén queremos. Non me resisto. Só un pequeno punto en cada coteno da man esquerda. Discreto; testemuñal; pero suficientemente visible. Durará case un mes. Aquí, en España, resulta bastante incongruente. José Luís non acaba de decidirse.      Non chegamos a informarnos o suficiente, o tempo é escaso, pero por referencias semella que as rapazas se acicalan só para agradar ós afortunados maridos; unicamente cando están casadas e o home está presente. Chama a atención o feito. ¿Que pensarán dun home que se pinta deste xeito as mans con henna? Posiblemente nada bo.      Agora, na distancia, de novo inmerso na permisiva e pouco tradicional cultura occidental penso que foi un atrevemento pola miña parte. Case como violar a tradición. ¿Con que dereito? Posiblemente ela fixo a oferta coa maior boa fe; guiada pola hospitalidade e co ánimo de agasallarnos como mellor saben e poden. Agora penso que era eu o que tiña que rexeitar a proposta. Ir contra os seus costumes é como profanar a hospitalidade; como ser infiel ás tradicións. Non sei; se cadra hoxe non o faría.      En calquera caso é unha experiencia; unha aventura máis do deserto para contar. Sérvenos para achegarnos un pouco máis á cultura popular e á tradición saharauí. Foi bonito. Pero a dúbida segue aí. De tanto pretender adaptarnos e meternos no entorno e na vida cotiá; de tanto tentar mergullarnos na súa realidade; ¿non acabaremos por ser infieis á esa mesma cultura e tradición?

CXLI

—Non sei nada. Nada é certo. ¿Que facemos aquí, estraños de nós mesmos?      Brahim non dirixe as dúbidas a ninguén en especial. Fala en silencio. Para el mesmo. Repasando unha por unha todas as caras que están arredor.      Están no îd al-firt. A ruptura. A festa que marca, un ano máis, o final do xaxún; o remate do Ramadán. Gracias a un feliz cúmulo de circunstancias están todos reunidos. Toda a familia. O que queda da familia.      Chegados ó té, na jaima, xa exclusiva de Brahim, iluminada pola tenue luz dun farol, gozan das sensacións do momento. El, Brahim, taciturno e ausente á alegría e ós risos da celebración, mira para todos eles mentres fai un leve repaso á propia vida. Dende o Šej ata onte mesmo. Sentado á súa dereita, Mahafoud ri ás gargalladas celebrando unha saída da pequena Yadiya. Á esquerda, Boukhari, algo máis serio, comenta os últimos avances da guerra con Ahmed; este, sen prestar moita atención, rouba de esguello unha mirada a Alberto sentado dous lugares máis alá. Yassin, ausente, xoga cos pequenos. A irmá maior, Haya, Mariam ... están todos. Tamén os ausentes flotan, presentes, no ambiente. O pai e a nai; Pepe; Mulei; Hametti; Mansur; Sidhamed; Lehssen ... Incluso Aiša está con el naqueles momentos.      Sen público; para el mesmo; fai un repaso da propia vida. Da súa historia.      Das persoas. Das presentes. Algunhas mortas; outras ausentes; a maioría descoñecidas. Pero, despois de todo, son as que contan. Elas son as que fan a historia. Os datos, as cifras, os feitos, os acontecementos ... escriben a historia dos libros. Non me interesa. Eu só quero a miña historia. A historia dos nomes. Das persoas.      ¿Que me queda dos libros? Nada. O mesmo que hai quince anos; pouco máis que hai cen anos. A historia non existe. Non varía. Non cambia. Son outros os que escriben os libros. Mentres, nós levamos demasiados anos nesta inhóspita Hamada. Sen avanzar. Sen ir para atrás. Sen ser protagonistas. Esperando.      ¿Que queda da propia vida? Nomes. Persoas.      A tradición esquecida do Gran Šej. O anonimato da ausencia do pai. A durmida amizade de Pepe. A absurda lealdade do galego. A temperada friaxe de Lehssen. A lóxica da simpleza de Mahafoud. A dozura incomprendida de Ahmed. A doce incomprensión de Alberto. A reflexiva decisión de Haya. A inconsciente decisión de Boukhari. A sen razón da razón de Yassin. A franqueza explosiva do militarismo de Mulei. O absurdo e pesado da admiración de Hametti. O calado sacrificio de Mansur.      A ausencia.      Aiša.      A calor.      Mariam.      O futuro.      As fillas.      Os fillos.      Unha vida.      Unha novela.      Diferente á historia. Quizá demasiado coincidente. ¿Onde empeza unha e remata a outra? Algo nos feitos. Moito nas persoas. Algo nas presentes. Moito nas ausentes.      A estas alturas, ¿que importa a inxustiza da morte de Bassiri? ¿Quen pensa, quen fala, que transcendencia pode ter a homosexualidade de Ahmed? Hametti, Lueli; ¿que máis ten?; os dous mártires; os dous perdidos; os dous mortos. ¿Para que a tolería de Yassin?      ¿A quen lle importa a ausencia de Aiša? Non aparecerá en ningún tratado de historia. Pero deixou en Brahim unha marca máis indeleble que os propios muros ou os bombardeos. Igual aparece en calquera momento. Con outro nome. Anónimo. Descoñecido.      Quizá presente ...      ¿Quen, en Tinduf, coñece a unha rapaza co corpo algo torcido á que lle chaman Mariam? Tampouco está nos libros. Pero existe. É a que dá vida a Brahim. Ou a Mohamed, a Ali, a Omar, a Ahmed. Se cadra con outro nome. Tamén anónimo.      Tamén descoñecido.      Dando vida ós Campamentos ...

CXLII

Última tarde no deserto. Posiblemente a derradeira para nós. Aaiun. Homenaxe a unha capital. Estamos na Recepción, moi coidada, cun encargado que ten fama de ser o máis compracente de todos os Campamentos. ¿Quizá o máis servil? O certo é que non falta detalle; todo está no seu sitio; só necesitamos pensar para que el xa estea a carón de nós disposto a cumprir os nosos desexos.      Hoxe temos festa. Organizada para nós. Aproveitada para estreitar lazos cos alxerinos, ademais do Ministro de Ensinanza saharauí e das autoridades provinciais e locais de Aaiun, asisten varios representantes, civís e militares, do país amigo.      De entrada, no exterior da recepción totalmente cuberto de alfombras e colchóns, bailes e música tradicionais. Semellantes ós que xa vivimos na voda e na reunión da festa de Auserd. O que máis chama a atención desta vez é a melfa dunha das bailarinas. En tons negros e dourados; con debuxos que son auténticas filigranas nunha combinación estética que chama a atención. Unha verdadeira obra de arte. A rapaza que a leva non a desmerece para nada; unha boa moza. Tamén unha boa bailarina. Fai destacar a textura vaporosa da tea con movementos lentos e insinuantes que son unha auténtica delicia.      En ningún momento falta o té.      No medio da actuación véxome sorprendido por unha chamada inusual. Hai alguén fóra que pregunta por Nacho. Expresión coñecida que segue ó desconcerto. É un rapaz de Auserd presente nalgunha das noites de charla á porta da recepción. Dixera que traballaba no hospital local e hoxe, cando recollemos as cousas, facemos un paquete con todas as medicinas que traiamos, ó final non utilizamos ningunha, e mandámosllas. Agora está aquí, ás dez e media da noite sahariana, sen saber como chegou nin como fará os corenta quilómetros de volta, só para agradecer o regalo. Tamén para pedir desculpas por non despedirse antes. ¡Incrible!      Ó remate da festa, unha inusual cea no deserto. Será a última e tamén a mellor; en plan moderno e occidental. Unha auténtica recepción oficial. De pé, cada quen co seu prato na man, arredor da mesa colocada no patio interior da recepción; cuberta de manxares que son inusuais para a nosa experiencia do deserto. Por primeira vez achegámonos á carne de camelo; dando corpo a un arroz bastante ben preparado. Auténticos pinchos morunos; de cordeiro e non de porco como os facemos alá. Tortilla española. Polo asado; enorme; alguén di se non será un camelo asado enteiro; con patacas fritidas recentes; deliciosas; coñecidas. Varios tipos de ensaladas ... De beber, auga e refrescos. De sobremesa, sandía, uvas e melón.      Toda unha festa. Nunha soa cea, máis do que levamos comido en todos os días que pasamos aquí.      Despois da cea cometemos un imperdoable erro de cortesía e protocolo. Envoltos nas desculpas para rexeitar invitacións para ir tomar ó té e quedarnos con Salem, deixamos ó Ministro case só na mesa; coa palabra na boca. Ten que ser Mulei o que veña a chamarnos a atención. Non está ben. De acordo. Pedimos desculpas.      Ademais, aínda falta a despedida oficial por parte do Ministro. Entramos nunha das salas e, despois de novos agradecementos pola visita, é cando nos regala os turbantes, as derrah e as melfas. Apertas e despedidas coa esperanza de que a seguinte viaxe sexa a      Aaiun. O auténtico.      Despois do té coa familia de Salem regresamos á recepción. Queda pouco tempo para durmir, pero hai que tentalo. Nos preparativos, vémonos sorprendidos por unha auténtica praga de formigas. Enormes. En cantidades realmente non normais; aínda menos no deserto; ¿de onde saen? Algunhas pasan dos tres centímetros. Inofensivas pero voraces. A min hai unha que me pega unha gran mordida no calcetín; tento desprendela dun manotazo e queda partida pola metade, insistente, sen soltar a súa presa. Ana ten menos sorte e a picadela é na propia pel; non é moito pero si suficiente para non querer outra. Demoramos aínda máis a durmida tentando illarnos o máximo posible das formigas.      Coa música nos oídos, o sabor do té e o medo ás formigas, pasamos a última noite no Sahara.

CXLIII

—Se sempre ti mesmo.      O Gran Šej. A súa memoria. A súa tradición. ¿Onde quedan agora?      A unha hora prudencial, cando xa todos marcharan e os risos da celebración se perdían na espera dun novo día, fixo o que tiña que facer. O que tantas veces escoitara que facía o máis carismático dos antepasados.      Buscar as respostas na propia terra. No deserto. No ceo. Na area. No cume da duna que máis o achegaba ó pasado. Co vento como único compañeiro. Nun lugar no que non había horizonte; as areas e o ceo casaban, alá ó fondo, nun infinito de escuridade.      —Isto é o deserto.      Un deserto que non é o del. Un pasado que nada significa. Un futuro que cada vez é menos propio.      —Se sempre ti mesmo.      Pero, ¿quen son eu?; ¿quen somos nós?; que facemos aquí? Falando para el mesmo. Sen público. Sen respostas.      Naqueles intres, como nunca, sentiu o peso da soidade. A propia; a de todos aqueles que, con el, compartían a estrañeza e a friaxe da Hamada de Tinduf.      ¿Paga a pena todo isto?      Sen resposta.      Só na tradición.      Se sempre ti mesmo. Se fiel á tradición.      A lealdade, a tradición, están aquí en Tinduf. Todo o demais sobra. ¿Paga a pena este esforzo? Xa sobrepasamos calquera límite do esforzo humano. E aquí seguimos. Sen presente. Sen futuro.      Só co pasado.      Unicamente no pasado.      Nel está a solución.      Na tradición de todo un pobo.      No Vello Šej.      Na súa derradeira mensaxe.      —Se sempre ti mesmo.

CXLIV

Última noite en Auserd. Noite máxica. Especialmente limpa. Máis clara que nunca. Respectada incluso polo vento que non é tan insistente como estes días atrás.      Feita para cumprir os desexos. Para pechar portas. Para facer realidade dúas últimas fantasías no deserto.      Unha, habitual, mantida e concretada por moitos dos turistas que pasamos por aquí. Levar con nós parte do encanto desta terra. Ese encanto que non está nin nas fotos nin nas anotacións do caderno de lembranzas. Aquel que deixa máis memoria. Nas cores; nos aromas; na luz; no ambiente. Ese feitizo que din está detrás da morriña do deserto. Todo o que pasa por aquí antes ou despois volve. É un dito; non sei se unha realidade. Pode que si. É o tempo o que ten que falar.      Por se acaso todos e todas facemos o mesmo. Tentamos levar con nós unha parte física do deserto. Por se acaso. En forma dun puño de area. Fina, avermellada, suave, suxerente ... Un tanto adulterada; ¿souvenir? Recollida nunha vulgar botella plástica de auga. Un tanto fóra de lugar. Por se acaso. Agora está diante mentres escribo. O seu tacto prodúceme unha doce sensación de calafrío. Demasiado suxerente. Para non esquecer.      A segunda fantasía é máis persoal. Calada. Egoísta. Sen compartir con ninguén. Quero sentir algo do verdadeiro peso do deserto. Arrepañar de golpe todas as sensacións destes sete días. A soidade coa natureza extrema e descoñecida. A ausencia desa imperceptible pero certa civilización que se cola nos Campamentos. Contraria á sensación máxima de vida nas dairas, nas wilayas, nas recepcións. Coincidente coa auténtica e desoladora grandeza do deserto. Coa soidade; coa falta de vida; coa ausencia de todo e de todos.      Só ti e máis eu.      É tarde. Pasa da unha da madrugada e a maioría dos amigos e amigas xa están a durmir; o resto aproveita as últimas horas nunha conversa para afondar nas amizades. Saio da recepción e ando cara ó nordeste. Alí onde sei non vou atopar nada. Deixando un chisco á dereita a masa escura e calada dunha daira; outra á esquerda. Eu, polo centro, sen separarme demasiado da recepción; sen perder a seguridade das referencias. A penas uns centos de metros; suficientes para atopar o lugar. No curuto dunha duna. Mire para onde mire, só area; un montículo detrás doutro; ata casar co ceo. Alá, á dereita, agachada, sei que está a daira; non me importa; non a vexo; non a sinto. Sei que está aí, pero está ausente.      Non sei o que busco. Tampouco se o atopo. Pero a sensación é agradable. Eu só. Sentado. A pesar da distancia, cunha leve referencia a imaxes coñecidas. O mar; a praia; tamén só, tamén sentado na area, gozando do monótono e acolledor bater das olas contra a praia.      Non vai frío nin calor. Estamos xusto nese momento no que o sol deixa paso ó poder da noite; terreo de ninguén. O silencio é total. Se xiro un pouco a cabeza, o doce asubiar do vento contra as propias orellas. Non; mellor o silencio; evitar o bruído. Un silencio descoñecido, absoluto, corpóreo; aterrador; coa forma do propio deserto. Penso. Non sei en que. En nada concreto. Só nas sensacións. Novas. Descoñecidas. Irrecoñecibles. Agradables. Quedan na memoria. Con máis forza que outras moitas. Difíciles de identificar; imposibles de expresar. Só na memoria.      Perdidas cando as intento concretar.      A morna suavidade da area. O azul transparente do ceo. O vivo escintilar das estrelas. A temperatura xusta. O silencio. Sen aromas; sen sabores; sen imaxes; sen sons. Escuridade. Silencio. Soidade.      Con todo. Sen nada.      Media hora escasa. Regreso á recepción cunha estraña sensación de plenitude. Cos sentidos aínda vivos. Queimando por dentro.      Deixando unha marca que tardará en desaparecer. Só na cabeza.      Durmo como nunca. Derradeiro sono no Sahara.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega