BVG     Atrás    Índice de Páxinas

LXXI

—Temos outra familia perdida polo norte.      Non dan abasto. Hametti, preocupado, informa a Brahim da localización dun novo grupo de persoas que vagan sen rumbo polo deserto. Esta vez polo norte.      Levan tres meses nesta dura misión e non se dan afeito.      O recrudecemento do conflicto pescounos en Tinduf; seguían no interminable proceso da preparación militar. Breves escapadas para misións puntuais e concretas no intento de romper a monotonía da instrucción. Xogaban con eles case á figura do comodín; un pouco en todas partes e sempre en ningures. Alí onde eran necesarios.      Hametti empezaba a estar un pouco canso. Sobreviviran a tres promocións completas de compañeiros que xa estaban na loita activa e eles seguían alí, man sobre man, sen facer nada. Aguantaba porque era o único xeito de permanecer xunto a Brahim. Pero cada vez estaba máis farto daquela inactividade.      Había pouco perderan a compaña de Mulei. Estaba destinado no norte, xusto na fronteira con Marrocos, á espera de acontecementos que se presumían inmediatos. Como era lóxico, nun posto de responsabilidade militar. Os novos instructores eran algúns dos que un ano antes aínda eran instruídos; coa bagaxe que dá un ano de loita de guerrillas. Cada vez máis; para poder atender o imparable número de voluntarios que se achegaban ós Campamentos para colaborar activamente coa Fronte.      —Tendes unha nova misión.      Lehssen. Como sempre. É o que transmite as ordes de accións que a maioría das veces el mesmo planifica. Dende hai algún tempo, e empurrada pola inestabilidade crecente, hai moita xente que abandona os seus fogares; vaga soa e perdida polos lugares deshabitados do deserto tentando chegar non saben onde. Uns poucos, os privilexiados, nalgún medio de transporte se cadra bastante rudimentario. A maioría a pé. Desconcertados. Non saben que facer; cara a onde ir. Pasan fame. Teñen medo.      —Case todos anciáns, mulleres e cativos. A maioría dos homes xa están con nós.      Hai que botarlles unha man. ¡Temos que axudalos como sexa! A idea é concentralos en campamentos improvisados no propio Sahara. En lugares estratéxicos que permitan, chegado o momento, que por certo cada vez está máis preto, o paso á seguridade de Alxeria. Antes ou despois todos acabarán aquí en Tinduf. O plan é establecer varios itinerarios, con campamentos intermedios que permitan o abandono inmediato en caso necesario.      —Pensade que en cada caso pode ser a vosa familia.      A familia de calquera de nós. A vosa función será acoller a toda a xente posible e organizala en Tifariti. Haberá outros compañeiros que se encarguen doutros campamentos; a vosa será unha zona perfectamente delimitada.      —De Tifariti para o norte. Ata a fronteira.      Vai ser necesario un esforzo especial. Sabemos que vai ser moi duro, pero é necesario. Ti, Brahim, serás o responsable; coñeces a zona. O rapaz pode axudarche nos labores máis pesados. Teredes que movervos seguido pola zona buscando xentes e grupos perdidos; unha vez localizados acompañalos ó Campamento e alí organizalos.      —¿Algunha pregunta?      Por primeira vez Brahim non ten que dicir unha palabra. Cada vez está máis convencido de que prefire este tipo de misións antes que ter que enfrontarse coa morte nunha loita que día a día ve máis próxima e inevitable.      En calquera caso, tamén está afeito a obedecer.

LXXII

—¡Veña!, imos aló.      Como sempre. Sen pensalo dúas veces. Sexa a hora que sexa. Unha e outra vez, esquecendo o peso das pernas e o cada vez máis insistente das cabezas.      Seguindo sempre as mesmas estratexias. Forman unha boa parella. Unha vez que por referencias saben dun novo grupo, tentan limitar a zona na que andan perdidos. Non é demasiado difícil. A tendencia é a avanzar rumbo ó leste; escapar da propia terra tentando atopar a salvadora fronteira alxerina. No medio, mil e unha posibilidades para perderse.      Una vez na zona, ás veces de case vinte quilómetros, buscar nos escasos puntos de referencia que pode haber no terreo. Brahim coñece esta parte do deserto como a si mesmo; son os lugares da infancia e da xuventude. Sabe onde pode estar o punto de auga ou a árbore solitaria que sirvan de acougo ós grupos unha vez perdida toda esperanza. Os lugares para esquecer todo despois de perdidas as ilusións.      Moitas veces dan cos grupos perdidos. Outras, eles pensan que demasiadas, volven de baleiro tras interminables camiñadas en círculos, cada vez máis amplos, cada vez máis fríos, no intento desesperado de atopar a xentes desesperadas. Algunha vez son os outros os que, casualmente, os atopan a eles; novos grupos cos que non contaban. Nestes casos, e dende hai uns días, é Hametti o que os acompaña a Tifariti mentres Brahim continua a case imposible busca no deserto. O rapaz xa coñece a zona como o propio Brahim; entre a propia experiencia e as concisas pero certeiras leccións do amigo xa se pode mover con total autonomía. Non é como cando empezaran; daquela sempre tiñan que ir xuntos para compensar os descoñecementos do rapaz.      —É un mozo moi esperto. Pensara moitas veces Brahim.      Foron días, e sobre todo noites, interminables. A urxencia facía que en numerosas ocasións non diferenciasen uns das outras. A toda unha xornada de duro camiñar seguía a noite sen descanso. Sabían que había vidas humanas que dependían da súa eficacia, dos seus movementos polo deserto; non podían perder tempo.      Non tiñan acougo. Despois de recoller un grupo e deixalo acomodado en Tifariti, non máis de dous días de descanso e volta a empezar. Se é que, como neste caso, a noticia dun novo grupo non lles roubaba a posibilidade da necesaria recuperación.      Moitas veces saían sen referencias; sen a urxencia dun grupo concreto que esperase por eles; coa prema da incerteza de que ese grupo podía existir e asomar detrás da seguinte duna. Unha vez, a máis longa de todas, dezasete días seguidos sen posibilidades de repouso continuado.      Andar, andar, andar. Horas e horas sen descanso. Coa audacia que dá sentirse seguros no terreo; coa preocupación que produce ese mesmo coñecemento do deserto. Un día tras outro. Moitas veces como autómatas; as pernas avanzando soas nun camiñar rutineiro e vivo buscando aqueles lugares que, por experiencia, sabían de maiores posibilidades para atopar o amigo perdido.      Andar. Coa mente perdida noutro lugar e noutro tempo. Avanzar. Soñando espertos con tempos pasados. Camiñar. Pensando en afastadas imaxes infantís adozadas cunha bonanza perdida demasiado tempo atrás. Buscar. Imaxinando futuros perdidos. Andar.      Tamén perdidos na preocupación polos seres queridos.

LXXIII

Máis dunha vez sentiu unha forte picadela de ansiedade que lle empurraba cara a Smara. Non estaban lonxe.      Había tempo que non sabía nada da familia. Mahafoud levaba tempo nas accións armadas; algunha vez coincidiran en Tinduf; con poucas oportunidades para a intimidade; pouco se coñecían. Boukhari incorporárase había pouco tempo á instrucción; xusto naqueles días estaba nos campamentos alxerinos pero non tivera oportunidade de saudalo. Da nai, nada; das rapazas, nada; do pequeno Yassin, nada. Era desesperante.      Tampouco tiña novas de Aiša.      Unha noite, neses escasos momentos roubados á busca e aproveitados para confidencias imposibles noutras circunstancias, sen rodeos, con inxenuidade, Hametti fixo a pregunta. Directa. Sincera. Como un disparo. Outras circunstancias, outro momento, outro lugar, outro xeito de falar; sobre todo outra persoa; unha tímida diferencia con respecto a aquel momento houbera rematado cunha mirada fulminante de Brahim acompañada dunha resposta impertinente que deixase pechada a amizade para sempre.      —Dime, Brahim, ¿como non tes casado?      Pero o rapaz era diferente. Na pregunta non había malicia. Non buscaba satisfacer unha insá curiosidade; tampouco violar a intimidade; non pretendía unha xustificación. Non era falar por falar. Só preocupación. Polo amigo. O afecto que sentira Brahim polo mozo nos primeiros momentos convertérase nunha fonda amizade e nun cariño moi especial. Brahim concentrara en Hametti as lembranzas de todas as amizades perdidas. Tiña un pouco do Tente, algo de Mohamed, parte do galego; dos irmáns pequenos. E de Aiša. Tamén representaba para el algo do que fora Aiša.      —Son cousas difíciles de explicar con palabras.      Empezou case como unha xustificación e rematou botando todo o que levaba dentro. A medida que falaba había algo que fervía no interior e obrigaba a seguir máis e máis. Sen omisións. Sen treguas.      Enredos infantís. Amizades adolescentes. Paixóns adultas. Ó tempo que falaba decatábase de que estaba ante un xogo moi perigoso. Deuse de conta que tamén estaba a falar para el mesmo. Por primeira vez pensaba nos seus sentimentos tentando profundar neles. A simplificación das lembranzas, buscando chegar coas palabras a Hametti fixo que empezara a entender os propios sentimentos. Por primeira vez empezaban a ter sentido; cada un ocupaba o seu sitio nun, ata entón, imposible crebacabezas.      Noutras circunstancias tería sido imposible. Aquela noite, embozados ata os ollos para tentar illarse do frío, Brahim deixou de ser o que era.      Perdeu de golpe todos os soños infantís. Tamén os adultos. Pensou en Aiša como quen pensa nunha irmá violentada. Violada por el mesmo aínda que só fose coas palabras; e, aínda peor, cos sentimentos. Todo fora rutina. Simple rutina. Un deixarse levar agravado pola súa incapacidade para establecer relacións coas mulleres. Agora, por primeira vez, pensaba nesto. A parte de Aiša, ¿que outra relación tivera coas rapazas ó longo da súa vida? Ningunha. ¿Era Aiša o muro que pechaba a posibilidade a calquera outra relación ou, pola contra, era a desculpa para evitala? E non fora por falta de oportunidades. Si, era certo que o cárcere influíra moito na súa vida, pero ... ¿tanto? Non. As mozas, agora decatábase, dábanlle medo; era demasiado tímido; demasiado conservador da súa intimidade. Aiša, agora entendíao, fora o cravo ardente ó que agarrarse ante a ausencia doutra saída. Alimentara os enganos ata convencerse da súa realidade. Chegou a sufrir por un amor inexistente. Como un selo perenne, a imaxe da última noite, despois da volta do cárcere, explotando os seus pesares para abrandar á irmá e beneficiarse dela, aparecía unha e outra vez ó longo de toda a noite. ¡Deus, que egoísta fora!, ¡que egoísta era!      O descubrimento non lle gustou nada. Chegou a odiarse. Pero sentiu o alivio do que empeza unha nova vida aclarando os propios sentimentos. Mestura de carraxe contra el mesmo e esperanza ante os novos coñecementos. Se cadra, un novo futuro.      Tamén pensou nela. ¿Que sentiría realmente? Non sabía por que pero tiña un presentimento; non; era algo máis; había unha certeza. Para Aiša todo aquelo si que fora algo máis que unha fonda amizade. Pensaba en como, unha e outra vez, cun esforzo que el notaba sempre presente, ela escapaba ós momentos de paixón tentando arrefriar os corpos e centrarse nos sentimentos. Non porque a paixón non existise; ela sabía mellor que el que non podía ser; sabía de certo que era unha relación imposible. Podía refuxiarse nun auténtico amor e rexeitar todo o demais. A pesar das insistencias del.      Entón pensaba en todo aquelo como quen pensa nunha traizón, nunha violación dos sentimentos. E sentía mágoa por el mesmo. Tamén por ela. Actuara como un auténtico egoísta e ela era quen pagaba todos os seus desatinos.      Por riba de todo, a amizade existía. Moi forte. Con diferencia, era a súa irmá preferida. A súa irmá; a súa amiga; non máis.      Algún día tería que falar con ela para poñer en claro todo aquelo. Tamén para pedir un perdón que necesitaba como poucas cousas naqueles momentos.

LXXIV

Pero a vida seguía. Non podía esperar por el.      Sen tempo a recuperarse, o día seguinte foi un dos máis amargos na vida de Brahim. Por primeira vez tivo diante dos ollos a crúa imaxe do sangue e da morte.      Avanzaban, coma sempre, en círculos; separados para abarcar máis superficie. Xa desesperaba de atopar o perdido grupo do norte; faltaba pouco para o reencontro con Hametti. No fondo seguía confiando na súa sorte.      As pernas movíanse lixeiras mentres a cabeza cismaba na conversa da noite. Pensaba en Aiša. Distraído. Ó chegar ó alto dun pequeno promontorio rochoso, máis por rutina que coa esperanza de atopar algo, pasou unha mirada perdida pola area que o arrodeaba. Quería aproveitar as primeiras luces do día. Distraído. Pensando na noite anterior. Foi á segunda pasada. A primeira non deixara ningunha imaxe inusual.      Alá, ó fondo, como a dous quilómetros ó leste. Albiscou algo. Pequenas manchas escuras que dende a distancia case se confundían co terreo perdidas na tenue luz do abrente. Tivo un presentimento. Non foran moitas; só algunha vez atoparan cadáveres alí onde esperaban ver vida. Persoas. Mortas pola inanición. Polo deserto.      Esqueceu todas as preocupacións e botou a correr.      A medida que se achegaba o presentimento foi tomando forma. Parte polo cansazo, parte pola imaxe que empezaba a intuír, foi descendendo o ritmo da carreira. Ata que quedou cravado no chan. Sen poder moverse. Cun respirar axitado que non deixaba entrar aire nos pulmóns. Cun tremer do corpo que non permitía ningún movemento.      Era unha visión estremecedora.      Seis cadáveres espallados pola area adoptando as inverosímiles posturas que só produce a morte violenta. Inchados polo pasar do tempo. Fríos. Secos. Brancos. Solitarios.      Estarrecedores.      Algún xa medio cuberto pola area sen saber se quere asomar ou desaparecer. Cunha extrema expresión de terror nos rostros. Envoltos nun profundo silencio.      Só o tétrico asubiar do vento da mañá acompañado do seco e monótono bater das roupas movidas polo propio vento.      Aquí, un vello coa barba branca case irrecoñecible baixo a area. Alá unha muller; demasiado nova, demasiado inocente, tentando protexer co seu corpo a vida xa inexistente de dous cativos de non máis de tres anos. Un pouco máis lonxe, unha nena co brazo estirado na procura da seguridade da man da que Brahim supón a nai. Separado do grupo, un mozo tapando a cara con mans crebadas pretendendo parar as balas asasinas. Polo medio, en máxima expresión de abandono e soidade, as escasas pertenzas do grupo ciscadas por todas partes.      Dominando todo, o vermello pardo e reseco do sangue callado.      Corpos cosidos por buratos anchos e profundos asomando de cada un deles un pequeno pero delatador regueiro de sangue. Imaxe descoñecida para Brahim. Profunda agresión ó máis fondo das entrañas; alí onde máis doe.      Cando foi consciente do que tiña diante caeu de xeonllos coa cara afundida no regazo. Chorando. Pasou un tempo indeterminado sen reaccionar. Ó espertar, avanzou quedo e pesado aproximándose ós corpos sen vida. Como puido, con movementos lentos e automáticos, cubriu os cadáveres; primeiro con algunhas das vellas roupas espalladas e logo coa propia area. Tivo que facer esforzos sobrehumanos para non desparramar todo o seu interior por riba daquela desolación.      Avanzou rápido e con andar inseguro cara a onde quedara con Hametti. Quería evitar que o mozo descubrise aquel pesadelo. Pensaba.      —Nunca. ¡Nunca perdoarei a quen queira que fixese isto!      Carraxe. Odio. Soidade. Desolación.      —Xamais, por moito tempo que viva, esquecerei esta imaxe.      Quedará gravada como lume na memoria para saír e empurrar por Brahim nos momentos de dubida e incerteza.      —¡Deus! ¡Apártame de calquera experiencia semellante!

LXXV

Non sabía o que aínda quedaba por vir.      Atopou a un desconcertado Hametti no lugar establecido. ¿Pasou algo? ¿Por que tardaches tanto? Non houbo respostas. Cun simple aceno da cabeza indicou o camiño de volta a casa e empezou a andar, case correr, sen agardar polo mozo. Cunhas alancadas que deixaron apampado e rezagado ó amigo.      Tentando escapar ás imaxes. Para que non afondasen na ferida da memoria.      —¡Para! ¡Para! Brahim, ¿que pasou?      Tivo que botar unha carreira para alcanzalo facendo que parase ó prendelo dun brazo; case con violencia. Fixo a pregunta mirando ó fondo dos ollos e non esperando nada bo. Uns ollos que, de súpeto, se cubriron de bágoas. Parte na procura dun consolo, parte para non caer de novo baixo o peso das imaxes, abrazouse ó rapaz chorando amargamente.      Evitou os detalles. Só falou dun cambio na actitude marroquí. Todo facía pensar nun ataque con avións.      —A persoas inocentes.      Anciáns. Mulleres. Cativos. Seres indefensos ante a forza das metralladoras. Escapaban sen saber moi ben de que e atoparon un final inxusto.      —Mortos. Todos. Eran seis.      Démonos présa. Quero estar pola tarde en Tifariti.      Non houbo máis palabras. Consumiron lixeiros o camiño de volta. Sen paradas. Sen descanso. Corenta quilómetros en pouco máis de cinco horas.      Ata que, arredor das cinco da tarde, esmorecidos, cando as forzas fraqueaban e estaban xa a escasos quilómetros do Campamento, o inferno abriuse ante os seus ollos.      Alá, ó fondo, na distancia, xusto onde sabían estaba Tifariti, viron enormes labaradas de fogo achegándose ó ceo; impresionantes columnas de fume negro que cubriron todo o ambiente dando a sensación dun adiantado e tétrico empardecer. Perdidos entre lume e fume, avións que na distancia semellaban moscardóns pasando unha e outra vez polo mesmo centro do horror. Cada pasada, un pouco máis do inferno.      Non houbo necesidade de palabras. Unha simple mirada de esguello e os dous botaron a correr. Sen tregua. Sacando forzas de non se sabía onde. Un pouco por detrás do mozo, Brahim rezaba cunha cantinela monótona e desesperada. Por favor, ¡que non teña que pasar outra vez polo mesmo!      Foi peor. Moito peor.      Tifariti. Cidade de encontro. Pequena, bonita, moderna; comercial punto de reunión dos nómadas da zona baixo o atractivo zoco. Cidade de reunión. Verde e azul. Das plantas e da auga. Cidade viva.      Cinzas. Caos. Morte.      Non atoparon campamento. No seu lugar, desolación. Cinzas mesturadas con persoas e cousas. Dor. Morte. Agora estaba claro. O ataque fora exhaustivo. Pretendía só a destrucción sistemática. Non sabía con que. O resultado, un inmenso cemiterio onde só uns minutos antes bulían rapazas e rapaces coa seguridade de ter chegado a un lugar amigo e tranquilo.      Ante a primeira imaxe que atoparon, dous corpos ríxidos e carbonizados, irrecoñecibles na súa estraña contorsión, Hametti desbordouse. Por dentro e por fóra. Só uns minutos. Por uns intres, esmoreceu. Os suficientes para converter o cadro na necesaria vacina que permitise soportar todo o que aínda quedaba por vir. Brahim aguantou mellor. Cando menos por fóra. Axudou ó rapaz e logo empezaron a organizar as axudas. Por dentro unha única pregunta. ¿Por que ...?      Pasaron o resto da tarde, a noite e todo o día seguinte tentando poñer orde no caos. Os mortos, a maioría carbonizados pero tamén algún atravesados por fragmentos metálicos de bombas descoñecidas, pasaban dos trinta. Eivados, máis de cen; de maior ou menor gravidade; algúns en situación extrema. Afectados, dun xeito ou doutro, incontables; case todos. Sen un médico; sen medicinas; sen materiais para unha sinxela cura de urxencia. Sen a máis mínima posibilidade de dar consolo moral a quen, ante todo, necesitaba axuda médica.      Brahim decidiu que o máis urxente era a evacuación. Despois daqueles primeiros ataques ninguén garantía que ó día seguinte non habería máis. Aquela mesma noite organizou un grupo con todas as mulleres, anciáns e cativos que, mellor ou peor, podían andar. Aproveitou un par de vellos vehículos que había por alí para os feridos que, dentro da gravidade, tiñan garantías de sobrevivir á viaxe.      Aproveitando as poucas persoas que coñecían o terreo organizou unha macabra expedición que tiña como destino Tinduf.      Quedou só. Unicamente Hametti e outros dous mozos para axudar. Para enterrar os mortos. Para acompañar nos derradeiros momentos ós que non pasarían daquela noite.

LXXVI

A madrugada non trouxo descanso nin sosego. Brahim, coa derrah irrecoñecible baixo o negro do carbón e o vermello do sangue, seguía no seu incansable labor de poñer orde.      Había tempo que xa deixara de pensar no porqué. Só actuaba. Como un autómata. Co estómago encollido pero sen deixarse o máis mínimo momento de respiro. Sempre ocupado para non pensar. Só actuar.      Quedou fincado cos pés no chan.      Despois das horas pasadas poucas imaxes había que puidesen afectalo. Pero aquel cadro era inusual nos momentos que estaba a vivir. Tiña un aire que calou moi fondo dende o primeiro momento.      Ó lado das cinzas do que antes fora unha jaima, unha rapaza acuruxada a carón dun corpo que semellaba durmido; sen sinais externos de violencia; cunha estraña expresión de calma na cara. Nun recuncho da entrada do que uns días antes pasaría por un dos zocos máis bonitos, ruidosos e vivos de todo o Sahara. A rapaza, cun chorar seco e calado abaneaba o seu corpo de diante para atrás nunha sentida homenaxe ó que se intuía o pai. Por uns intres incluso calou o zunir do vento. Silencio total. En contra da confusión externa, a imaxe expresaba sosego; tranquilidade; seguridade; soidade tinguida dunha fonda humanidade e dunha calor que Brahim non puido recoñecer.      Sen facer ruído, lentamente, achegouse a ela. Cun ademán delicado puxo a man no ombro da rapaza coa sinxela e sentida intención de transmitirlle un pouco de ánimo. Ela, tamén con xesto calmo, mirou para arriba. Non houbo máis arredor. Brahim non soubo que sentir naquel momento. Perdeuse nuns ollos que non tiñan fondo.      —¿Teu pai?      Sen saber de onde saen as palabras.      —Si.      Nun murmurio.      —Era marroquí.      Case como unha desculpa.      —Era demasiado maior.      Demasiados anos dunha vida demasiado difícil. Non soubo, non puido, non quixo ... interpretar a masacre que estaba a facer a súa propia xente. O corazón parou no medio do inferno mentres pensaba na miña nai e nos seus fillos.      Non houbo máis.      En silencio enterrou a aquel anónimo home mentres a filla controlaba expectante todos e cada un dos seus movementos. Ata el chegou o fondo dun rumor que non entendía. Non foi quen de saber se a derradeira homenaxe era unha canción, unha oración, ou sinxelas palabras de despedida. Tampouco quixo preguntalo.      —Chámome Mariam. ¿Que podo facer?      A pesar do desconcerto e da dor, calma na voz.      —Miña nai era saharauí.      Sinal de identidade. Achegamento a el.      —Nos tempos que corren eu xa non sei quen son.      Certo ton de desasosego.      —Nacéronme en Marrocos.      As palabras saíron naturais; sen afectacións; sen vergoñas.      —¿Podo ir con vós? ¿Podo ir contigo?      Nunca máis se separaron. O espacio físico que sempre houbo entre eles, incluso agora el en Orán e ela en Tinduf, non foi suficiente para evitar que día a día se sentisen un pouco máis preto o un do outro.      Ós poucos. Sen présas. Dende o primeiro momento foron descubríndose a si mesmos. Por fóra e por dentro. Brahim non tardou nada en chegar ó fondo daquela primeira imaxe, daquela mirada inicial. Por riba de todo Mariam desprendía humanidade por cada centímetro de pel. Especialmente polos expresivos ollos.      Non era guapa. Ó contrario. O enorme nariz contrastaba cunha boca pequena e unha mancha escura, un antollo, na meixela dereita; delgada, escuálida, case cadavérica polos tempos pasados, escapaba bastante ás preferencias estéticas do home árabe. Unha imaxe vulgar. Non era guapa pero si resultaba bonita. A forza que saía de dentro daba a aquela rapaza de orixe marroquí un fado de atracción que podía resultar irresistible; en especial polos ollos. A Brahim resultáronlle irresistibles.      Despois de todas as pasadas, das que aínda quedaban por vir, a máis rechamante contradicción na vida de Brahim. Unha rapaza marroquí, iso si, de orixe saharauí, de compañeira. Atopada no mesmo centro do inferno; despois dos bombardeos ó Campamento de refuxiados en Tifariti. Con napalm; con fósforo branco; con terroríficas bombas de fragmentación pensadas para causar o maior dano posible en transparentes corpos humanos.      Contradicción.      Calor e humanidade para dar un pouco de acougo á azarosa vida de Brahim.      Forte personalidade para compensar as súas indecisións.      Unha nova historia.      Mariam.

LXXVII

—Pasaba un pouco dos oitenta anos. Moitos para unha vida tan intensa.      Na viaxe a Tinduf aproveitaron para profundar no coñecemento mutuo. Falando de si mesmos e do pasado. Sen entrar, polo de agora, no mundo dos sentimentos.      Todo o tempo. Sen treguas. Hametti, ós poucos, vía como o amigo se lle escapaba entre as mans. Non lle preocupaba. Sentía ledicia por el.      —Meréceo. Xa sufriu demasiado.      O rapaz estaba a madurar obrigado polas circunstancias. Demasiado de présa. Coa imaxe daquela noite na que chorara por Aiša, Hametti pensaba que todas as persoas teñen dereito a unha estabilidade emocional. Xa que logo todos necesitamos desa estabilidade para ser realmente persoas; sen alguén en quen crer, por quen loitar, a quen querer, non somos seres humanos; e Brahim pasara demasiado tempo illado, pechado en si mesmo, ausente ás emocións e ós sentimentos. No fondo, compartindo a alegría polo amigo, unha súplica; por favor, que non se esqueza de min; que me deixe compartir a súa amizade; aínda que sexa nas sombras; nun segundo termo.      En Tifariti xa estaba todo feito. Os mortos enterrados e os vivos trasladados á seguridade de Tinduf. Non había máis que facer. Tres días despois dos bombardeos, Brahim decidiu que xa era hora de regresar. El e os poucos que quedaban.     —Meu pai era un nobre marroquí.      Viviu de moi preto todos os acontecementos da inestable historia de Marrocos deste século. Como moitos outros, dende moi novo tiña o soño do Gran Magreb. Era un árabe puro, case radical; a única lei, o Corán. Confundida cunha forte oposición a calquera interferencia estranxeira na propia historia.     —Moito tivo que aguantar ...      Era fillo do šej dunha das grandes Cabilas do norte. Da zona do Rif. Tivo unha completa formación; de armas; tamén de libros. A mellor á que un nobre podía chegar no Marrocos de principios de século.     —E unha intelixencia natural fóra do común.      Xa pola noite. A primeira dende a precipitada saída de Tifariti. Nun momento de necesario descanso. A historia do vello, compañeira do camiño, dá paso ás confidencias do propio Brahim. Resucitan, con máis vida que nunca, as ideas de Bassiri, as forzas do Tente. Marrocos o inimigo. Pero non sabe como expresalas diante da rapaza para non ferir a memoria do pai.      As imaxes dos últimos días espertaran soños aletargados; pero non sabe como conxugalos coa humanidade de Mariam.      O pai, Pepe, Mohamed, Aaiun, cárcere, Zemla, Gelta, Tinduf ... Nova repetición de lembranzas. Engadindo unha nova pasaxe.      —Agora é Tifariti.      A máis forte. A máis dura. A que deixará a marca máis profunda.      A que abre a porta a unha nova historia. A vida con Mariam.

LXXVIII

—A nosa presencia en Tifariti era moi incerta.      Non sei que podía buscar. As veces que lle preguntaba sempre cambiaba de tema. Volvía con insistencia á historia.      Posiblemente o perdón. Quería lavar as súas culpas; reencontrarse nos momentos finais coa propia inxustiza; coa inxustiza do seu pobo.      —E tamén coa nai. Coa xente dela. Co pobo dela.      Estaba moi decepcionado de todo. Dun xeito ambiguo que nunca chegou a aclarar, nos tempos mozos estivera en contacto cunha corrente que empezaba a coller forma en moitos dos fillos do Islam. O Panabarismo. A restauración da unidade Árabe. No seu caso concretada na idea do Gran Magreb; O Grande Oeste Africano unido baixo a luz do Corán. Foi un gran defensor da idea.      —O erro foi a desvirtuación do panabarismo.      Primeiro reivindicacións sobre Mauritania; logo, sobre o Sahara; ó tempo, sobre unha Alxeria que xusto naqueles momentos loitaba pola propia independencia. O salto do Gran Magreb ó Gran Marrocos. O salto do unionismo cara ó anexionismo. Resultado lóxico do ferver nacionalista que había daquela en Marrocos. Tentando contentar ós oficialistas que apoiaban o réxime alauíta; tentando captar ós reformistas máis puros, o pai, que estaban na liña da utopía da unión árabe. Tamén tentando dar cohesión a unha, cada vez máis deteriorada, situación interior. Había que ilusionar ó pobo co soño da creación dun gran estado. Grande e poderoso.      A idea ilusionaba e cohesionaba a todos os marroquís; era un soño bonito. Dende fóra un claro trasfondo colonial e imperialista; pero dende dentro era bonito. Daquela, tamén hoxe, posiblemente mañá, todos os meus compatriotas están a favor do Gran Marrocos. Todos. Intelectuais e xentes sinxelas; militares e políticos; os máis radicais e tamén os oficialistas. Sobre todo dende que pretenden lexitimar a marroquinidade do Sahara.      —Así chegamos ó conflicto do Sahara.      ¿Como sabes tanto? Brahim está abraiado. Pregunta. Primeiro a si mesmo. Quere saber. Logo directamente a ela. Tenta entender como unha muller pode acadar a formación que descubre en Mariam. Non se limita á fría exposición dunha historia, á simple novela dos acontecementos. Pensa, fai valoracións, fai interpretacións; xulga.      —¿Como sabes tanto?      —Gracias ó pai.      Sen pensalo dúas veces; resposta rápida e segura. Cando eu nacín morreu a nai. O pai, xa bastante desacreditado daquela, non tiña futuro en Marrocos. Tampouco no Sahara. Pasamos tempos moi difíciles. Os dous xuntos. Os dous sós. A nosa vida foi un continuo vagar polo deserto na procura da supervivencia diaria. Sen amigos, sen familia, sen casa. Sen crédito en ningunha parte.      —Pero fun moi feliz.      Foi el o que me aprendeu todo o que sei. A pensar e a vivir.      Hai que coñecer a propia historia para non caer unha e outra vez nos mesmos erros. Sempre as mesmas palabras. Introducción necesaria a unha nova lección sobre o pasado e o presente. Os saharauís, e ti tes sangue do Sahara, tendes que coñecer a historia de Marrocos, a historia de todo o norte de África, para entender os acontecementos que empezan a chegar. Insistía nos últimos momentos.      Centrados en nós mesmos dedicaba todo o tempo a falar comigo. Non; non é normal que unha muller saiba o que eu sei. Pero tampouco foi normal a nosa vida.      —O pai era un ser excepcional.

LXXIX

Xa en Tinduf os lazos foron estreitándose. Entre informes e certificacións dunha realidade cada vez máis crúa, día a día atopaban o momento para profundar nunha relación que nacera da desesperación.      Os bombardeos de Tifariti non foran os únicos. Mahbes, Um Dreiga, Gelta, Amgala ... lista interminable de Campamentos atacados certificando as inequívocas intencións marroquís.      —Non sei a onde queren chegar.      Incluso están a envelenar os pozos de auga; os pozos que eles mesmos necesitan para sobrevivir no deserto. Lehssen, coma sempre, facendo unha descrición fría e obxectiva dos últimos acontecementos. Tivestes sorte ó chegares ata aquí. Están a afogar todas as nosas liñas de supervivencia. As de chegada de alimentos ós campamentos do interior e as de fuxida cara ó exterior.      Mentres, no norte, a situación xa é de guerra total. Necesitamos alí a todos os homes posibles. Ti vas quedar aquí; necesitamos xentes de peso para organizar os campamentos. O rapaz, Hametti, marcha inmediatamente á fronte. ¿Queres dicirllo ti? Sae pasadomañá, de madrugada, cun destacamento que sae para Mahbes.      En Tinduf Mariam está perdida. Non coñece a ninguén. Non é nin de aquí nin de alá; incluso coa certeza de quen sempre fora de ningures. Brahim fai esforzos desesperados para que se integre, para que faga seu o ambiente; pensa que pode aportar unha axuda inestimable na nova organización dos campamentos. Vai con el a todas partes.      —É Mariam. De Tarfaia. Perdeu toda a familia en Tifariti.      Sen máis. Seca presentación. A todo o mundo. Tentando a participación nesta complexa sociedade que está a nacer en Tinduf. Medida e sistemática omisión do pasado marroquí. Ausencia de referencias. Falta do pai.      Polas noites, tempo para o descanso. Tempo para seguir profundando no achegamento. Para continuar a inevitable aproximación entre os dous. Para construír o pasado que dea pé a un presente a un futuro compartidos.      —A miña historia comeza co espertar do soño saharauí.      Nun intento de gañar ó pai para a corrente oficial, foi enviado como observador ó Sahara cando Marrocos axudou ó exército español a afogar os primeiros estalidos independentistas.      Para el foi o final. Representou a consciencia do cambio dende o unionismo cara ó anexionismo.      —Non creas. El, como todos, tamén cría no Gran Magreb.      Incluso no Gran Marrocos. Tamén el estaba ilusionado coa idea. Pero quedou desencantado dos métodos utilizados. Quedou desenganado de todo e decidiu abandonar a vida pública e a política activa. Nun acto testemuñal. Reflectindo o que realmente era, quedou no que el chamaba a terra de ninguén; o sur do Draa. En Tarfaia.      —Dicía que era a máxima expresión do panabarismo na zona.      Legal e internacionalmente, de Marrocos. De feito e de dereito, saharauí. Na realidade, de ningún deles.      —Deixaba detrás toda unha vida. Tres mulleres e once fillos e fillas.      Foi o final pero tamén o principio. É cando coñece á miña nai. Co pouco que levaba enriba conseguiron sobrevivir máis mal que ben; non necesitaban moito.      —Era viúva. Moi nova. Saharauí.      Ela quedou cativada do seu porte e nobreza; el, da xuventude e naturalidade; tamén da humanidade. Sobrevivir sendo fiel ás propias ideas e a un amor case de outono. A historia durou pouco. Ela dábame a vida que eu lle quitaba. Nun parto difícil.      —Perdida a nai, viviu só por min.      Vía próximo o final. Insistía en que eu era saharauí e quixo deixarme cos meus. Cada vez máis lonxe o soño da unión árabe. Cada vez máis preto das medidas de forza. Coas primeiras noticias sobra a Marcha Verde saímos da zona. Tarfaia era un lugar especialmente difícil.      —Ata que me atopaches en Tifariti.      Pasou os últimos días sen acougo. Non entendía nada. Cometeron erros; sobre todo na política internacional; posiblemente para tapar algúns dos problemas interiores; pero, se cadra, fixeron a única política posible para levantar a Marrocos. Dende dentro, para os propios marroquís, poida que non o fixeran tan mal. Quizá algún día chegará o Gran Marrocos. Foi a lección final. Decepcionado, amargado, sen comprender unha macropolítica que ó final lle quedaba grande, recoñecía os éxitos dos sultáns.      —En contra das propias ideas. En contra das consecuencias.      Nos últimos instantes pensaba nun dos seus fillos pilotando aqueles avións asasinos. Vendo os resultados, nun alento final, atopaba xustificación a toda unha vida de rebeldía. Tendo diante o que tiña naqueles momentos de sangue, vía o desgraciado recoñecemento á propia insistencia.      —Unión. Nunca anexión pola forza.      Foi o único momento en que Brahim adiviñou un certo desconcerto naquela cara que xa empezaba a admirar pola súa serenidade.      Dubidaba se era admiración ou había algo máis. Pensaba nos erros pasados e nos acontecementos que conduciran ó coñecemento de Mariam. Foran momentos de máxima desesperación e desconcerto. Despois de descubrir a realidade dos seus sentimentos por Aiša; despois do cadro dos metrallamentos no deserto; despois do fogo e da destrucción en Tifariti. Non sabía que pensar dos propios sentimentos. ¿Non será un novo intento de escape ante a propia soidade e abandono?      Pouco máis de dúas semanas e coñecía a aquela rapaza como a poucas persoas. Tamén ela sabía moito de Brahim. Percorreran en quince días un camiño que pode levar anos; un camiño que, en moitos casos, non se chega a andar nunca.      Non foi ningunha arroutada. Pensou moito antes de falar.      —Mariam, ¿por que non casamos?

LXXX

—Esta noite celébrase unha voda en Auserd. Estades invitados. ¿Queredes ir?      Sen tempo para aterrar nun entorno enteiramente novidoso. A primeira noite.      É o propio Salem o que nos transmite a invitación. Xa despois de cear. Sen tempo para pensalo dúas veces; ten que ser unha decisión rápida, do momento. Luísa e José Luís din que non; o corpo pasa factura e están ó límite. Antes ou despois todos e todas pasamos por un momento de crise.      Eu, a segunda noite. Hai unha reunión de traballo cos asturianos despois da cea. Nin reunión nin nada; xa teño bastante; marcho a durmir ás once; case sen cear. Aínda que non durmo dun xeito esaxerado, repoño pilas para o resto dos días. Algunha rapaza ten o baixón o día de Rabunni; foi unha tarde realmente dura.      A única que mantén o tipo é a que semella máis fráxil. Nacha. Non para. Vai onde sexa necesario. Mestúrase en todo e con todos como se levase no deserto varios meses. Semella estar adaptada ó cambio e integrada no ambiente dende o mesmo momento que pon un pé en Tinduf. Hoxe, para ir á voda, xa ten a súa melfa. Pola tarde, despois da visita á Escola de Verán, marchou cun grupo de mestras ás jaimas e participou, escapando das rotas turísticas preparadas, da auténtica vida nos Campamentos. Tomou té; pintouse con henna; comeu un pincho moruno; tamén galletas feitas no deserto. Comprou a melfa e aprendeu a utilizala. Falou. Viviu. Sentiu. É a que máis ten que contar. Ás veces dáme envexa a súa decisión e ausencia total de prexuízos.      Pero sigamos coa voda. Aínda que estamos bastante cansos, os demais liamonos a manta á cabeza e decidimos asistir. Algún do grupo de asturias únese a nós.      O festexo é na jaima que vai ser da nova parella. Nunha das dairas de Auserd; xusto a que queda detrás da casa de Diversión. A penas catro quilómetros dende a recepción; desprazamento en Toyota saboreando a escuridade. Son as once da noite.      Na entrada da tenda recíbenos o noivo. Di estar moi contento pola nosa presencia; Salem tradúcenos o agradecemento que chega acompañado dun abrazo de benvida. É médico; director do dispensario provincial da wilaya de Auserd; unha boa posición social que non ten reflexo na cualidade da jaima. É como todas. A priori non existen diferencias.      Sendo un pouco estrictos non podemos falar dunha auténtica jaima. Son tendas coa estructura tradicional saharauí pero feitas con materiais modernos e non coa servidume dos camelos. Tecidos duros e impermeables, de tipo militar, en tons que se confunden coa propia area. Por dentro totalmente espidas; sen luxos nin adornos superfluos. Unicamente no chan; as omnipresentes, e coloristas, alfombras evitan que nos teñamos que sentar directamente na area. Son as que dan vida á estancia.      A iluminación, estrañamente cálida; extraordinariamente vulgar. Dous Campingás colgados a media altura dos mastros centrais da jaima. Á esquerda da entrada, o lateral levantado da tenda permite unha zona de indefinición na que se mestura a cálida luz artificial coa frescura do luar. Permite, tamén, estirar case sen límites o número de invitados á festa; moitos deles, totalmente fóra da tenda, pérdense na escuridade.      Unha primeira e tímida panorámica amósanos unha jaima bastante grande e atestada de xente sentada en círculo; deixando un mínimo espacio central; xusto entre os postes que sosteñen en pé a jaima. Unha certa diferenciación de homes á esquerda e mulleres á dereita. O ambiente está moi cargado; de esencias e de fume de tabaco. Tamén de incrible humanidade.      O ruído é enxordecedor. O vivo ritmo marcado por dous tambores destaca sobre o murmurio continuo de conversas que se funden unhas con outras. Cada son transporta un fondo de ledicia imposible de concretar.      Cada pouco, un estridente yuyús corta o diálogo e devolve os intereses comúns á música e ó baile.      O noivo, cunha impecable derrah branca, condúcenos a un lugar privilexiado; xusto na primeira fila e na zona ocupada polos homes. Case sen tempo para acomodarnos alguén nos pasa a bandexa metálica con vasos de té. Cada quen fai o que pode.      O colorido das melfas ilumina a penumbra que se forma nos fondos da tenda. Os homes todos coa derrah; uns azul e outros branca. As nenas e os nenos, alleos á propia festa, corren cos seus xogos e gritos arredor da jaima nupcial. Salem quere informarnos de golpe e nós non nos resistimos.      —Unha voda nos Campamentos sempre é un acontecemento.

LXXXI

Pasou totalmente desapercibida. Non había nin tempo nin ánimos para celebracións. Limitada exclusivamente á sinatura protocolaria.      Entre unha reunión de coordinación á que Brahim asistiu e na que decidiron o emprazamento dun novo grupo de exiliados que acababa de chegar, e a redacción dunha serie interminable de cartas nas que solicitaban axuda internacional.      Casaron vinte días despois de coñecérense.      Nos campamentos de Tinduf estaban seguros; ata alí non chegaría a aviación marroquí. Gañas non lles faltaban; pero podería traer consecuencias internacionais imprevisibles. Alxeria empezaba a amosar unha actitude decidida de apoio ó pobo saharauí e isto lles convertía en inimigos de Marrocos. Foron os primeiros momentos na procura de axuda ante unha supervivencia material que xa se amosaba premente. A colaboración alxerina chegou, incluso, ó armamento.      —Teñen as súas razóns.      A seguridade dunha porta ó Atlántico que agora non teñen e nós poderiamos proporcionarlles. Lehssen fala claro; tentando adiviñar as escuras razóns que ninguén acababa de aclarar pero que significaba un claro cambio na actitude alxerina. Quizá a ruptura do delicado equilibrio no norte de África decantando o control ó seu favor e en detrimento de Marrocos. Tamén o apoio, un tanto romántico, a un movemento independentista e revolucionario que lles lembra demasiado ó propio FLN.      Chegaron a cachón. Buscando a seguridade. Brahim participou nos imposibles cálculos que agora repite dun xeito frío e distante. Antes do abandono español había en Tinduf arredor de cinco mil saharauís; a finais dese mesmo ano a cifra ascendía a preto de vinte mil; despois dos bombardeos, case de golpe, cincuenta mil; a finais do setenta e seis pasabamos dos cen mil.      —Ata hoxe. Arredor de douscentos mil.      Cada día chegaban novos grupos. De todas partes; de todo o Sahara. A organización fíxose imposible. Imposible alimentar a tanta xente; imposible dar resposta ás necesidades de auga; imposible controlar os focos de infección; imposible erradicar as epidemias; imposible ofrecer a asistencia médica que moitos precisaban; imposible un simple refuxio e vestimenta adecuada para tanta xente.      —Chegaban baleiros. Por dentro e por fóra.      A única equipaxe o medo. A fame. A dor pola perda dalgún ser querido.      Brahim, como todos, estaba desesperado e desbordado. Non sabía a que atender. Dende un principio organizaron os Campamentos por barrios; cada barrio un responsable; Brahim, responsable dun dos barrios. Entre desolación e desesperación, novas saídas ó deserto para tentar localizar grupos perdidos. Mariam, case sempre, ó seu lado; ás veces, soa no Campamento, tentando substituír as necesarias ausencias de Brahim mentres tentaba facer un lugar propio naquela irregular sociedade.      —Foi horrible. Mellor nin pensalo.      A muller cala. Chora cun lamento irritado; explosión incontrolada de demasiados días de soidade. Busca o acougo no ombro de Mariam mentres Brahim acolle ós rapaces. Tres días despois do casamento. Unha familia enteira que vagaba polos arredores da fronteira, xa en territorio alxerino.      Presentan unha imaxe sobrecolledora. A nai, co tocón aínda aberto e sanguinolento onde unha vez houbera unha man esquece a dor física mutilada polo preocupación polos fillos. Un xa non está con eles. Enterrado en Mahbes. A rapaza, con cinco anos amedrentados e a cara marcada para sempre coas queimaduras secas e profundas do fósforo branco. O pequeno, un bebé baleiro e enxoito baixo a tersa pel da fame; no mesmo límite da inanición. Todos os fillos con menos de cinco anos. A aboa, demasiado maior, quedou polo camiño. Sós. Sen pertenzas. Sen ilusión. Sen futuro.      Sen nada.      Aquela noite, por primeira vez, fixeron o amor. Ou quizá o desamor. No centro dun descoñecido e frío deserto; sen referencias.      En ningures.      Foi unha relación nova, abrupta, torpe, áspera. Buscando máis un acougo das almas que a propia satisfacción física. A evasión dos problemas a través da liberación dos corpos. Turbulencia. Precipitación. Desesperación. Tensión extrema.      Relaxación. Os momentos posteriores foron quedos, calmos, doces. Apetecidos. Nun silencio embriagador no que as mans debuxaron os sentimentos nos corpos cansos e suorentos; corpos levemente decepcionados pola falta de plenitude total. Nun silencio no que por fin, entre bicos e agarimos inocentes, os ánimos atoparon o acougo que buscaban dende o mesmo momento en que se coñeceran.      Brahim certifica o acerto da precipitada decisión. Atopa unha luz nas dúbidas. Mariam, case ó amencer, e coas únicas palabras da noite, expresa non sabe moi ben o que. Non te preocupes. Haberá outras noites.      —Penso que te quero de verdade.

LXXXII

—É das tradicións máis auténticas que sobreviven nos Campamentos.      Salem, bastante sistemático, satisface as nosas curiosidades. A principal diferencia é que antes as vodas duraban toda unha semana; ás veces máis se era unha parella importante. Agora, dúas ou tres noites de festexo. Os tempos obrigan.      Té e baile. Sen máis.      Tres ou catro grupos de mulleres afanadas na procura da escuma. Esta vez non están ausentes á festa. Participan da celebración cos seus comentarios, cos seus risos, ás veces cos seus yuyús de ánimo e ledicia. Sempre hai unha das catro bandexas en movemento. Aínda así o té resulta insuficiente para contentar a todos os que estamos alí metidos. Só chega para algúns privilexiados.      A nosa sorte chega cun vaso da segunda rolda. Os meus esforzos por participar do ambiente quedan compensados por unha leve melloría na degustación deste té.      O son dos tambores non para en ningún momento. É máis que ritmo; é música a través dunha simple e sinxela percusión. No escaso espacio central, agora é unha rapaza a que fai as nosas ledicias cun baile fino e cadencioso. Sen perder o ritmo achégase a un mozo que está sentado preto do noso grupo. Con tentadores movementos coloca o turbante negro arredor do colo do home; aceptada a invitación, agora é a parella a que continúa coa provocadora danza. Despois dun pouco de movemento común, a rapaza retírase discretamente ó seu lugar. El, cun bailar moito máis torpe, case espasmódico, é o único protagonista da festa. Ata que decide a súa presa. Achégase a unha nova rapaza e cólgalle a prenda-turbante. Baile xuntos e retirada, acompañada dun leve respiro, do home. Así unha e outra vez. Con cambios continuos de parellas que, segundo nos informan e nós podemos contrastar a través de murmurios e sorrisos, non carecen dun certo grao de insinuación e provocación.      Despois da terceira parella, e case sen tempo para empaparnos no clima da festa nin para espertar de tanta novidade, tócanos a nós. Esforzos para que esteamos a gusto e para que participemos realmente da celebración e do festexo. A primeira é Sagrario; non o fai mal de todo; aínda é máis; mantén o tipo con moita dignidade entre gritos e felicitacións por parte das rapazas máis expertas; salva perfectamente o escollo e o orgullo do grupo. Pásalle o turbante a un saharauí. Este, decidido, cando lle toca a vez, achégase a Nacha. Aquí si que temos problemas. A pesar dos intentos, a melfa e o turbante, excesivo para a escasa estatura de Nacha, dificultan os seus movementos; enreda os pés coas puntas do turbante que arrastran e case dá co corpo no chan. Murmurios e sorrisos pero entre ánimos e desculpas a festa continua. Despois dun par de voltas, Eduardo, o maño, recupera a dignidade perdida entre a rexouba dos saharauís.      Afortunadamente eu estou nun lugar bastante discreto. Son un auténtico zoupón. Se me chega a tocar, desandamos de golpe todo o camiño avanzado. Discretamente, sen chamar a atención, decídome por buscar o anonimato vendo como se vive a festa dende fóra da jaima. Rosa, tamén bastante tímida e pouco amiga de bailoteos, celebra a miña decisión acompañándome ó exterior.      A través de Salem, que tamén prefire a discreción do anonimato manténdose á marxe, achegámonos un pouco máis ó que é, tamén ó que era, unha voda saharauí.

LXXXIII

Estaba inquedo. Levaba tres meses sen saber nada da familia. Tampouco de Aiša. Só Mahafoud. Algún compañeiro que chegaba da fronte do norte traía noticias da supervivencia do irmán.      Tamén escasas novas sobre Hametti. O rapaz estaba a comportarse. Loitaba como o mellor; ás veces de máis; alguén falou dunha valentía inusual, case suicida. Moitas veces había que pararlle os pés. Quería comerse o mundo el só.      Foi pura casualidade. Tentando atopar a Mansour, o responsable dunha zona do Campamento pouco habitual para el, para ver de dar solución a un novo grupo de xentes que acababa de chegar á súa zona e non tiña nada que ofrecerlles.      Boukhari. Irmán. Xa levaba tempo no Campamento e estaba coa instrucción; a punto de incorporarse á fronte. Entre tanta xente, no medio do caos e da desorganización, dous irmáns podían vivir a uns metros o un do outro e non decatarse. Só por casualidade.      Fixo unha breve enumeración das novas que tiña; a urxencia da situación non permitía perder o tempo con referencias ós seres queridos. Quedaron, para aquela noite, na jaima que Brahim e Mariam compartían con outras cinco familias; vintetrés persoas anónimas e descoñecidas amoreadas nun mínimo espacio común. Sen identidade. Sen intimidade.      Pasou o día atarefado nos labores cotiáns. Cun certo desacougo pola inminencia das novas pero ledo e tranquilo pola recuperación do irmán. Non lle dixera nada; tiña un certo formigueo interior por presentar a Mariam a alguén da familia. Boukhari sería o primeiro en saber que casara.      Estaba preocupado por el. Demasiado novo para estas historias. Sen pensalo, dáse de conta de que o irmán ten agora algo máis da idade que o propio Brahim tiña cando entrou no cárcere. ¡Deus!, ¡que vida! A penas coñece a Boukhari. Non tiveron tempo. Cando marchou aquel día para Aaiun, o irmán era demasiado novo; un rapaz; non o coñecía como non fose para xogos infantís xa esquecidos. Cando estivo na casa tras a liberación, asombrárase do corpo adulto do irmán; sen tempo para coñecerse. Agora, feito un home; co falar de home; coas responsabilidades dun home. En poucas horas, para morrer como un home. Outros roubados momentos para falar, esta vez máis que nunca, e de novo a porta aberta a un futuro incerto. Quen sabe. Pode ser a derradeira oportunidade para coñecernos.      —Esta é Mariam. A miña muller.      Mantivo o sorriso disimulado mentres duraba o desconcerto do irmán. Durou pouco. Unha calorosa e forte aperta certificaba a entrada da rapaza na familia.      —Non sei nada dela pero ten que andar por aquí.      Fala da irmá maior.      —O home incorporouse pronto á loita.      Xa está na fronteira, coas armas. Ela ..., ¡por certo!, ¿sabes que teñen unha filla? Naceu hai catro meses. Co corpo aínda aberto polo parto e unha meniña de poucos días acompañou á familia del na busca de seguridade. Foron a Amgala, ós campamentos.      —É a última referencia que teño.      Imaxino, espero, que andarán por aquí. Entre tanta xente non hai que atope a ninguén. Teño preguntado por ela varias veces. Ninguén sabe dar referencias.      —Tamén preguntei por ti.      Sabía a que andabas. Estiven cunha familia que coincidira contigo cando os bombardeos de Tifariti; din que vales moito; que aqueles días salvaches moitas vidas.      —¿Que sabes de Boukhari?      Sen transición. Sen tregua. Saltando duns temas a outros na procura de acaparar a información. Intento inconexo de poñerse ó día nunha descoñecida historia.      —¿Como é que casaches?

LXXXIV

—Non hai máis do que vedes aquí. Té e baile.      E ledicia. Moita ledicia. Salem tenta achegarnos ó que non vemos da tradición das vodas. O bo humor, a alegría, o paréntese na crúa vida diaria dos campamentos é patente para calquera invitado.      —Nas vodas tradicionais non é necesaria a invitación.      Vai quen quere. Normalmente todo o mundo. Antes todo o campamento; agora toda a daira. De feito, afirma Salem, o que fixo con nós foi informarnos e non invitarnos.      Os festexos celébranse na tenda que vai ser da parella; antes era o home o que tiña que construír a tenda e pagar todo o festexo. Agora todo sae do estado. Os gastos para a festa son mínimos.      Cada día, pola tardiña, empezan a chegar os invitados; cada quen á hora que quere; normalmente o noivo xa está na jaima acompañado dos seus amigos; vestido para a ocasión. Recibe un por un a todos os que chegan; agradecendo a asistencia. Para el é un éxito cada persoa que se achega á voda. Dá fe da popularidade da parella.      Mentres, a noiva permanece na jaima da propia familia; cos seus pais, cos que serán os sogros, coas amigas máis íntimas. Preparándose; poñéndose guapa; co vestido de gala branco e negro. Para agradar ó noivo.      —Bailar e tomar té. Sen máis. Xusto como acabades de ver.      Sen previo aviso, cando cada invitado considera oportuno, empezan a retirarse. Novos abrazos e agradecementos. Despedidas. Case sen decatarse, o noivo queda só; tamén os arredores da jaima están baleiros. Cando isto ocorre, sae a comitiva da tenda da noiva; ela á cabeza, impecable, sempre preciosa; o resto de acompañantes detrás. Con paso lento e cerimonioso achéganse onde o noivo. É o pai o que fai entrega da rapaza ó home; sinxela, sen protocolos. Despois todos se retiran deixando soa á parella.      —É tempo para os cativos. Cada vez máis.      Salem acompaña estas palabras dun pícaro sorriso. En silencio, sen ruído, os rapaces e rapazas achéganse á jaima. A un sinal determinado empezan a súa festa enredando á parella dende fóra da tenda. Berran, cantan, dan golpes na tea, tiran area ... Incluso, ás veces, algún atrevido de máis bota abaixo a tenda desmontando os postes.      Así tres noites seguidas.      —Antes era moi diferente.      A festa, conxunta con noivos e invitados. Había comida, té e baile durante toda unha semana. A entrega da noiva por parte do pai implicaba toda unha representación. O home tentando achegarse a ela; a rapaza, protexida polas amigas, rexeita os seus agarimos; canto máis se resiste, máis celebrado é o ritual; gritos, rabuños e golpes en defensa ficticia da propia honestidade.      —Pero teñen cambiado moito as cousas.      Demasiado. Pensa en voz alta Salem. Antes eran vodas amañadas. Podía buscarse o acordo entre as familias; podía ser o home, directamente ou a través de intermediarios, o que falase coa familia da muller; podía ser o pai da noiva o que, avalado pola súa posición social, seleccionase un home para a filla. Sempre acordos familiares, case mercantís, coa dote e o status familiar polo medio. Agora é moi diferente; normalmente o acordo é entre a propia parella.      —Pero incluso hoxe, as rapazas buscan sempre a bendición familiar.      É moi difícil unha voda sen o consentimento do pai. Aproveitamos que Salem está moi falangueiro para que nos conte outras historias. Algunhas, perdidas coa tradición; outras, asombrosamente actuais. Estimulado polo ambiente festivo ten a lingua bastante solta e non lle custa demasiado satisfacer as nosas curiosidades.      —O divorcio é habitual na tradición saharauí.      Case sempre por iniciativa do marido; podendo acollerse a centos de escusas; moitas delas sen outro fundamento lóxico que non sexa o simple capricho. O día da festa de inicio dos traballos de tempada falo cun mozo, soldado destinado na fronteira mauritana, que me deixa bastante sorprendido. Non sei se quere quedarse comigo pero, serio e incrédulo, pregúntame como non teño abandonado á miña muller; teño tres fillas, Maruxa, Alba e Carme, e ningún fillo; motivo suficiente para, na tradición saharauí, en toda a tradición árabe, repudiar á muller. Non acabo de crer que siga a ser certo pero a súa expresión déixame vendido e non sei que pensar en realidade.      Para as rapazas a situación é moito máis complicada. Tamén poden solicitar o divorcio pero só por causas concretas, patentes e, a maioría, graves. Impotencia, malos tratos comprobados, falta de pago da dote á familia. Despois da separación a muller queda coa casa e cos fillos; nun status moi peculiar. A nivel formal é como se deixase de ser nai natural dos fillos e pasa a ser considerada nai de leite. Todo pola ausencia do peso do home na casa.     —A nai é unha das figuras máis respectadas na sociedade saharauí.

LXXXV

—Non sei nada dela.      Vai fresco. Están fora da tenda, un pouco afastados, buscando un mínimo de intimidade nas palabras. Mariam, participando da conversa, prepara o té.      Un luxo que queda limitado ás situacións máis apetecidas. Aproveitando unhas herbas que de tanto ferver carecen de cor e de sabor; sen azucre. Auga sucia. Con todo o sabor da hospitalidade, do reencontro, da irmandade.      —Hai tempo que perdín toda referencia.      Con voz queixosa, Boukhari conta ata onde sabe. Deixou á nai cos pequenos, non creas, Haya e Yassin xa son dous mozos, en Smara. Ela negouse en todo momento a abandonar a casa. Dicía que xa loitara demasiado; que estaba cansa de tanto dar tombos sen saber por onde.      —O que teña que pasar que pase aquí.      Sombría despedida. Está moi maior; pero sobre todo moi cansa. Entre todos acabastes con ela. Chegou un momento no que se negaba a malvivir. Os pequenos quedaron para coidar dela. Yassin non moi convencido.      —Quería vir comigo.      Os últimos grupos que saíron de Smara, xa hai dous meses, contáronme que seguían alí; sobrevivindo malamente. A penas queda ninguén. Antes ou despois todos escapamos. Só uns poucos vellos e algún que outro familiar para coidalos; tamén os escasos irresponsables que din que non vai pasar nada; que todo vai seguir igual.      —E Aiša. ¿Que sabes dela?      Sen emoción na voz. Só interese; un profundo interese.      —Tamén quedou.      A vella Aiša leva anos moi mal. Agora, ó final, á penas ve e non oe nada; necesita unha persoa que quede con ela en todo momento.   É a filla a que coida dela. Como debe ser. Moitas veces preguntábanos por ti. Semellaba interesada polas túas andanzas; ás veces demasiado preocupada.      —E ti, ¿como é que casaches?      Brahim, con catro palabras, fai un resume do que foi a súa vida dende a última visita a casa. Zemla, Gelta Zemur, Tinduf, Tifariti. Omite as referencias ós bombardeos. Aínda así resulta unha vida xa demasiado chea de aventuras; en especial de desventuras; a pesar da idade. Non se considera tan vello, pero a vida di outra cousa. Fala, en especial, de desacougos, de soidades, de abandonos. Moitos, ¡demasiados!, momentos malos. Só algúns, poucos, bos. Hametti.      —Tes que coñecelo.      Ten a idade de Yassin. Moi novo. Pero xa con moitos anos de loita. É moi bo rapaz. Estivo comigo todo este tempo. Eu coidaba del pensando en vós; como a un irmán; tentaba axudalo en todo o que podía; tamén lle transmitín parte do que sei.      —Aprendeu a ler comigo.      Cun certo aire de orgullo. Escribindo notas en Zemur. É moi intelixente. Decidido, alegre, seguro de si mesmo; case non precisaba de ninguén. Quéroo como vos quero a vós; como a un irmán. O irmán pequeno que perdera tanto tempo atrás. Deume o que me faltaba de vós. É unha mágoa ter que desaproveitar todas estas vidas, toda esta xuventude, nun futuro no que só se ve o fusil.      —Os mellores momentos chegaron con Mariam.      A rapaza deixa por uns intres o lento trasfegar do té e mira directamente ós ollos de Brahim. El, ausente á mirada, segue coas lembranzas. Recordos recentes; de onte, de hoxe, desta mesma noite. Case sen tempo de saber o un do outro, casamos ós poucos días de coñecernos. A pesar dos tempos sinto día a día que a quero. É unha rapaza excepcional.      —Non sei se merezo tanto.      Es a primeira persoa que coñece a historia de Mariam. O incerto pasado marroquí. Brahim fala cun certo receo, á espera da reacción do irmán. É case unha proba do que pode pasar con outras xentes.      Boukhari permanece uns intres calado. Con cara seria mira para a rapaza, que monotonamente sigue co té e con todos os sentidos trasladados á conversa, e logo ó irmán. Salta do un ó outro mentres medita a resposta. Por fin concentra todas as palabras nos ollos de Mariam.      —Non tendes de que avergoñaros.      Se agora estás aquí, se antes foi en Tifariti, é por algo. A súa presencia di máis que todo o que poidamos argallar. Non necesitades xustificacións.      —Só con mirarlle á cara calquera pode descubrir o que hai detrás deses ollos.      Unha boa rapaza.      Con delicadas miradas e un convincente sorriso, salta de Brahim a Mariam. Non di máis. Dá por pechada a conversa.

LXXXVI

A xornada seguinte foi tranquila. Un único grupo que acomodar; catro persoas; chegaran pola mañá procedentes do sur.      —Teño que saber se a miña irmá está nos Campamentos.      Nun momento de descanso achegouse onde Lehssen. Este, sorprendido polo ton de Brahim, pon cara de desgusto. Coa frialdade que dá a responsabilidade e animado pola feitura fachendosa do amigo amosa o seu reproche.      —¿Pensas que non temos problemas de abondo?      Semella ter perdido o pouco de humano que lle quedaba. A resposta é seca e cortante e Brahim queda desconcertado; ten que agardar que Lehssen continúe. Cada día chegan novos grupos; non temos para darlles de comer, para gorecelos, para atender as primeiras necesidades. Día con día morren nos Campamentos vinte persoas. Agora son rapaces e rapazas. Estamos no principio dunha epidemia de sarampelo que pode levarse a centos de cativos ... ¡E ti vés preguntado por unha descoñecida coa que a penas tes relación?      Inmediatamente a reacción. En contra da lóxica da responsabilidade aínda queda algo de vida. Brahim decátase do envellecido que está o amigo; as engurras que cobren toda a cara non son producto do sol; son a marca dos meses de loita, da supervivencia, do sen sabor do mando; de centos de decisións de costas ós propios sentimentos. Os ollos sen brillo, perdidos no fondo dunha escura mancha de pel, revelan o cansazo, a falta de sono; sinal visible do tempo que hai que Lehssen sobrepasou todos os límites de aguante dun ser humano.      —Perdoa. Estou canso. Temos problemas. Levo tres días sen durmir.      Por desgracia estamos a confirmar a existencia dun xerme de sarampelo que empeza a estenderse por todos os Campamentos. Xa morreron dezasete cativos; en tres días. Non temos nin médicos nin medicinas para controlar a situación. Non sabemos o que pode ser disto pero pase o que pase será grave; xa é grave. Aproveito para dicircho, hoxe pola tarde temos unha reunión urxente con todos os responsables de coordinación das zonas para ver o que se pode facer.     —¡Que queres! ... ¡teño demasiadas cousas na cabeza!      Non podo atender a nada. Non podo responsabilizarme. Non me metas agora cuestións sentimentais polo medio. Só podo ofrecerche unha idea; pola tarde, na reunión, se queres podes falar ti mesmo e preguntar ós compañeiros se saben da túa irmá nas súas zonas. Non podemos facer outra cousa. Se queres, tamén podes consultar nas listas. Pero xa cho digo; non serven de nada; só estamos contabilizados cinco mil.      —¡E somos máis de cincuenta mil!      Ti verás o que fas. ¡Que teñas sorte!      A reunión foi tensa. Dominada pola incapacidade para facer nada. O médico, o único médico saharauí que quedara como legado póstumo dos españois, informou que aquel mesmo día foran outros doce cativos.      A saúde converteuse nunha das maiores preocupacións nos Campamentos. A ausencia de médicos só se veu superada pola falta de medicinas e devolveu o protagonismo ás tabitat, ás mulleres que por tradición exercían a medicina natural nos frigs e nas caravanas. Pero ata elas viron reducida a súa efectividade. A desolación da Hamada de Tinduf evita a presencia das plantas milagrosas que, sabiamente tratadas e mesturadas, loitan contra a maioría dos males. O remz, o lekrenful, a henna ... a propia talha ou o atil utilizado para a hixiene dental, localizados e venerados nos escasos lugares do deserto nos que se atopan ou convertidos nun producto máis do ávido troco nas caravanas, aquí están en completa ausencia.     —Mortos. Cinco nenas e sete nenos. Entre dous e nove anos.      Cada vez va a máis. Por agora localizados en dúas zonas dos campamentos pero con indicios claros de a epidemia pode estenderse. ¿Que se pode facer? Nin el mesmo o sabe. Todos están alí buscando a sabedoría e o milagre do médico e é el mesmo o que lanza a pregunta ó aire. ¿Que podemos facer? Nada. Non poden facer nada que non sexa illar ós cativos afectados. Non hai nada que facer. Só esperar. E rezar. Despois de contar os mortos.      Brahim volve a casa desesperanzado. Con paso lento e pesaroso comprende mellor que nunca o desacougo de Lehssen; o seu cambio. A localización da irmá maior coa familia é unha simple anécdota. Unha nova preocupación. Non sinte alegría. ¿Será a sobriña a seguinte na lista diaria de víctimas da epidemia? Están xusto na zona na que empezara a enfermidade.      —Non temos nada para cear.      As novas de Mariam non fan máis que afondar na escuridade dos pensamentos. Ó mediodía repartiran o pouco arroz que quedaba; unha cullerada, malamente cocida e sen ningún acompañamento, por persoa.     —Non temos nin auga para beber.

LXXXVII

Martín sabía do que falaba. Cando a primeira noite, acabados de aterrar en Tinduf, facía aquela enumeración de recomendacións a ter en conta estes días sabía o que estaba a dicir. En especial no referido á comida.      O xantar inicial falou ás claras do que nos esperaba.      Ás doce e media do mediodía, despois do primeiro té, con preto dos corenta e cinco graos no exterior da Recepción de Auserd, sentámonos a comer. Unha dubidosa potaxe de garavanzos esmagados sen ningún tipo de condimento a non ser unhas perdidas e diminutas pinceladas vermellas de pemento; un cazo escaso por persoa. De segundo prato, cadansúa sardiña en lata acompañada dunha estraña salsa de cebola e cabaciña con moito vinagre. Sen sobremesa. O pan o mesmo que todos os días; escuro, duro e cunha certa sensación de humidade.      Eu non son demasiado exquisito nos meus gustos culinarios; como de case todo e, se é posible, en cantidade. Pero postos a falar de preferencias, tiro bastante a carnívoro; entre as poucas fobias, algunhas legumes e verduras. Só cando é imprescindible.      E agora era imprescindible. Engulide todo o que vos poñan diante; é necesario para sobrevivir. As palabras de Martín eran claras. Había que comer. Cando non eran os garavanzos, o prato forte consistía nuns enormes frixoles cubanos; ou unhas lentellas viúvas. De segundo, sempre latas; de sardiñas ou dunha carne picada de vaca vella, tamén, de procedencia cubana. Para min, o día que había arroz, amarelo ou branco pero en calquera caso sen acompañamento, só cun lixeiro picor, era unha auténtica festa; tamén as patacas fritidas; aínda que fosen coa carne picada. E, sen dúbida, o día que na cea nos puxeron tortilla francesa; foi o sabor máis coñecido e máis agradecido de todos. Algún día, non sabemos o motivo que marcaba a diferencia, sandía de postre; outra vez, en Rabunni, uvas; pequenas, case ruíns; pero frescas e deliciosas.      A verdade é que non podemos falar dunha alimentación exótica, no probamos o cus-cús, por exemplo, pero os sabores si se fan estraños; o segundo día atopo a estratexia que disimule un pouco a forte substancia da comida e me permita engulila dun xeito máis levadeiro. Boto vinagre a todo; moito vinagre. Un sabor coñecido que, ademais, conta coas miñas agres preferencias.      A pesar do ton, un tanto choqueiro, non ten ningunha gracia. Na escasez, na monotonía, na pobreza da alimentación, descubrimos a auténtica vida dos Campamentos de Refuxiados. Comemos do que hai; posiblemente un pouco mellor que os demais, escudados na nosa condición de invitados; privilexiados nun mundo de simple, pura e dura supervivencia. O que nós comemos durante estes días é o producto de meses e meses de traballo, de xestións fóra dos Campamentos, de Caravanas internacionais de axuda ó pobo saharauí. Non podemos queixarnos, pero sentimos a crueza da vida dos refuxiados; ás veces rebélome pensando que esa axuda, máis que cooperación ou colaboración é producto da caridade internacional. Non; non me seduce para nada este substantivo; a caridade non é xusta; especialmente para quen a recibe.      Para nós, estes días en Tinduf son unha paréntese dentro da nosa vida de opulencia e consumismo; para eles, o cotiá; a vida habitual dende hai vinte anos. Habituados á caridade, á inxustiza.      Estes días recibimos as queixas xordas dalgún saharauí anónimo que fala do descenso sensible nas axudas internacionais; estamos en plena crise de Ruanda e este outro país africano é o que absorbe a maioría da caridade do momento.      Definitivamente estamos moi lonxe. Hai un baleiro demasiado profundo entre nós.

LXXXVIII

A principios de verán a situación empezou a clarexar un pouco.      —¿Como se percibe a nosa situación dende fóra?      Brahim fala con André. Un francés, médico, encargado do deficiente dispensario que acaban de crear na súa zona. Pertence a Médicos sen Fronteiras e forma parte dun programa de axuda que a Organización médica vén de trasladar ó deserto. A chegada do equipo coincide con outro grupo de colaboración médica, esta vez procedente de Cuba.      Non pode entrar en detalles. Agora vén dunha España que se move nun clima interno de convulsión política no intento de avanzar cara á estabilidade despois da morte do xeneral Franco.      —Non chega moita información sobre a situación no Sahara despois do abandono.      A pouca que chega está a crear unha opinión contraria á cesión e moi favorable á causa saharauí. Sobre todo en determinados círculos. Nos partidos de esquerdas que empezan a espertar á vida normalizada de convivencia; entre os estudiantes e a xente máis nova; tamén nos ambientes intelectuais.      —A primeiros de ano creouse en Madrid unha Asociación de Amigos do Sahara.      Hai pouco tamén en París. E noutros países europeos. En Francia a situación é máis ambigua que en España. Mentres os españois senten unha certa culpabilidade como pobo, Francia loita cos compromisos históricos na zona.      —Especialmente con Marrocos e Mauritania.      A chegada dos equipos médicos coincidiu coa remisión da epidemia de sarampelo. O seu paso polos Campamentos deixou un tétrico ronsel de máis de mil rapaces e rapazas mortos. Difícil de contabilizar; imposible.      Tamén centos de afectados. As deficientes condicións de vida favoreceron a proliferación de complicacións nunha enfermidade que, doutro xeito, non tería maiores consecuencias. Encefalites e afeccións graves das vías respiratorias foron as causas máis comúns de mortandade infantil naqueles meses.      Afeccións e feridas dun historial de meses de desatención puideron ser, por fin, observadas e coidadas. Algunhas delas, xa irreversibles, deixarían sinais para toda a vida.      Brahim, compañeiro inseparable de André naqueles días, puido aprender algúns rudimentos médicos que logo serían de gran utilidade; sobre todo na atención primaria de pequenas feridas e indisposicións leves.      A situación melloraba. Pero sen milagres.      A poboación dos Campamentos achegábase, daquela, ás setenta mil persoas. Os médicos seguían a ser insuficientes e tiñan que multiplicar o seu labor nunha desesperada loita contra as infeccións e a malnutrición. Enfermidades que noutro tempo e noutro lugar serían anecdóticas, convertíanse en auténticos pesadelos en contra da supervivencia.      Tamén feridas de guerra.      A loita nas diferentes frontes era aberta e sen cuartel. A morte. Raro era o día que non chegaba un novo continxente de corpos mancados; con sinais en todo o corpo; de balas; de bombas; de fogo; incluso, ás veces, feridas de arma branca.      En demasiadas ocasións os feridos chegaban a Tinduf só para certificar nos Campamentos unha morte inevitable.      —Lueli morreu.      A noticia chegou a finais de xuño.      Cando a luz empezaba a intuírse no fondo dun camiño que xa era demasiado longo e escuro. Espallouse polos Campamentos á mesma velocidade que se estendía a enfermidade e a epidemia.      Pola tardiña, despois dun esgotador día de traballo aínda por rematar, chegou a Brahim cando axudaba a André na atención a unha familia que presentaba alarmantes síntomas de inxestión de auga en mal estado.      Non foi quen de seguir.      Converteuse nunha das noites máis negras nos Campamentos. Por todas partes choros e lamentos. Queixas; laios. Murmurios apagados en lembranza do líder falecido. Homenaxe sentida e compartida por todo un pobo. Por todas partes. Xemidos.      Brahim retirouse discretamente a un dos recunchos da jaima que facía as veces de insalubre e atestado dispensario de zona. Agochado, envolto en si mesmo nun pechado novelo, pensou no ídolo. Lueli. Morto.      Teimudo e calado repetía con insistencia a rutineira cantinela. Lueli morto.      Quizá para empapar os sentidos e acabar de aceptar un feito inevitable. Quizá para escapar á evidencia e convencerse da existencia dun milagre ó que eles non tiñan dereito.      —Lueli morto.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega