BVG     Atrás    Índice de Páxinas

(A TELEVISIÓN. A ESCOLARIZACIÓN. A RADIO)
     E foi por aquelas que chegou a televisión. Xa cando tiñamos O Mañoso a principios dos anos sesenta chegou a televisión, e este é un asunto importante: a Televisión. A primeira televisión chegou A Santiago a principios dos anos 60. A televisión primeira que vin foi nun circulo recreativo, O mercantil, que daquela estaba na rúa do Preguntoiro . Lembro ir cos meus irmáns e con moitísimos nenos do barrio, pasabamos "de estranjis" para dentro a ver a tele. Os primeiros anos da televisión tiveron moito de maxia, a tele ía chegando a bares, a barrios, logo a aldeas..., e a xente reuníase onde podía para ver aquilo que sen dúbida era unha marabilla. Hoxe non lle damos á televisión o valor que ten. Hoxe da televisión case só vemos o lado negativo que ten, que sen dúbida é serio, e temos esquecido que é maxia antes de nada. Se lembrásemos a aquela xente fascinada e coa boca aberta ollando a pantalla brillante, con tanta inocencia, teriamos unha visión máis cabal da tele. Algunha xente máis acomodada que compraba aqueles televisores, que eran cunha caixa de madeira para ter máis nobreza e acomodarse aos aparadores, permitía que os veciños pasasen a vela. E mesmo había quen abría as fiestras para que a visen desde fóra. Hoxe, en cambio, a tele é exclusivamente algo privado e solitario.
     Recordo ver Agustina de Aragón, e que malos eran os franceses e que pistonudos os españois, e publicidade daquela época. De todos modos as películas dese tipo, españolas feitas no franquismo, perderon o seu papel rápidamente fronte aos productos norteamericanos feitos para televisión que foron chegando, como "Rin-Tin-Tin". Aos nenos gustábanos máis ver Rin-Tin-tin que Agustina de Aragón. Os norteamericanos crearon a televisión e tiveron tempo de madurar contidos específicos e adaptados a ese medio, a tele inventárona eles como quen di e invadiron os países do mundo cos contidos que exportaron e exportan. Sen dúbida que a televisión foi un instrumento de expansión da súa industria e tamén usado conscientemente por eles como medio de colonización cultural e ideolóxico.
     Pero a televisión era una marabilla. Logo o meu pai trouxo un televisor a proba ao bar, estivo a proba unha semana ou mais, logo devolveuno, máis adiante comprouno definitivamente. Naquel momento a televisión enchía os negocios.
     A televisión é moi importante para min porque chegoume na infancia. Eu teño recordos, lembranzas, de antes da televisión e despois da televisión. Eu lembro un mundo antes da tele e xa despois, cambiou as nosas vidas.
     Acordo tamén que naquel mundo tan austero, tan pobre, as lambetadas eran os terróns de azucre que tiñamos na taberna. Recordo de comer as galletas no bar. Os rapaces de hoxe o problema é que comen demasiadas lambetadas, pero daquela non había. Logo tamén acórdome da escolarización.
     Eu debín escolarizarme algo tarde, pois daquelas non había escolarización tan cedo como hai hoxe. Eu quizais tivera xa cerca dos seis anos cando entrei na escola. O certo é que recordo una escola pequena mixta, moi pobre, na Praza de Cervantes na que estabamos amontoados os nenos de varias idades.
     Eu recordo que os meus irmáns, máis vellos, escribían con plumín, aínda gastaban tinteiros. Eu empecei como eles co que chamabamos a pizarra, que era un anaco de lousa. Era una tecnoloxía antiquísima, porque era escribir sobre unha pedra: do paleolítico. Tiña un borde de madeira e escribiamos cun pedaciño de pedra afiado e logo borrábase cun pano. Aí empezabamos e o seguinte paso era escribir no papel. Nos papeis xa non empecei con plumín, eu creo que xa empecei con bolígrafo, ou polo menos non lembro de andar mollando no plumín, aínda que quizais si porque naquela escola arredor miña si recordo de nenos utilizándoos. Eu penso que xa entrei nun cambio tecnolóxico que sería os que gastamos bolígrafo.
     Ao cabo dun ano de estar alí pasei a Peleteiro, entrei xa nun colexio que non era mixto senón só de nenos. E realmente eu crieime entre seis irmáns, nun bar, un mundo tamén moi masculino, moi de homes, e estudei logo nun colexio masculino, como era o ensino na época de Franco: o ensino segregado de homes e mulleres. Un mundo só de homes. Hai aí sen dúbida unha certa anomalía obxectiva: durante moito tempo a única muller na miña vida foi a miña nai. Tamén que pobre miña nai, que tivo que vivir nun mundo tan de homes e criar a seis fillos, todos nenos. Como para aborrecer aos homes para sempre.
     En Peleteiro ao principio paseino moi mal, probabelmente porque levaba moi mala base. Cando me puxeron cos rapaces dos meus anos, eu debía ter entón 7 anos, custoume moito. Recordo que se me daba ben o debuxo, pero as matemáticas dábanseme fatal, supoño que era en parte polo meu tipo de mente. Teño una mente moi dispersa, cústame moito centrarme, conservar a atención. Só concentro a atención naquelo que me atrae. Cústame moito disciplinala. É moi desordenada e sobre todo refúxiase constantemente na ensoñación, son un fantasioso. E logo tamén, por outro lado, quizais poda atribuílo a miña escolarización. O caso é que eu entrei co paso cambiado.
     (Realmente nunca se insistirá bastante no que ten a escola de tortura para moitos nenos. Eu penso que todo ensinante de primaria debera facer o esforzo de lembrar como foi a súa experiencia na escola, e examinala, recuperar os sufrimentos se os houbo para logo dicirse que a crueldade non é precisa, e evitar tratar aos meniños do mesmo modo no que foron tratados eles. As reflexións dos pedagogos que no século XX custionaron e quixeron humanizar a escola como Paulo Freire, Freinet, Ivan Illich...están hoxe completamente esquecidas. Eu vexo nos grupos escolares das cidades que baixo nomes distintos todo segue igual. Hai hoxe mestras torturando nenos como elas mesmas foron torturadas antes, segue a haber aulas nas que os meniños sofren atemorizados, a pedagoxía está completamente esquecida, iso sí, con algunha palabriña moderna. Falo dos meniños, dos pequenos, a problemática que se da logo cos adolescentes e distinta, chégase hoxe ao caso contrario de que é o profesorado o que está atemorizado e angustiado.)
     Neses anos eu tiña conciencia de debuxar ben, tiña o orgullo de sacar boas notas en debuxo. Estábame orientando naqueles anos a ser debúxante, pintor: era a vocación que estaba cultivando. Sempre debuxei algo e nos anos oitenta mesmo fixen cómics. Lembro mesmo que cando marchaba a aldea de miña nai a pasar a temporada das vacacións, alí chamábanme os meus avós: "o pintore".
     (E de feito eu soñaba con ser pintor, imaxinábame facendo esa vida dos pintores bohemios que resulta tan fascinante por ser tan libre, tan individualista. Realmente os pintores e escultores son quen mellor representa a figura do artista heroico, conquistador, tráxico. En fin, esas cousas que lle poden atraer aos rapaces que non soñan con ser futbolistas. Hoxe esa figura encárnana moi eficazmente as estrelas do pop, cun imaxinario mesmo de heroes tráxicos, como Jimy Hendrix, Jim Morrison, Janis Joplin, os Sex Pistols, Kurt Covain o de "Nirvana",...O caso é que eu soñaba ser pintor, artista. O de escribir literatura dunha banda non o vía eu nada heroico nin aventureiro, os pintores tiñan aspecto de guerreiros en cambio os escritores parecían todos avogados, vestidos de traxe gris. Doutra banda, eu podía ver na miña cidade exposicións de pintores, aínda que fose unha arte moi tradicional, sen embargo non vía escritores e a súa obra era algo remoto. Daquela os escritores non eran visibeis e parecíanme unha cousa remota e imposíbel, non conseguía imaxinar aí un modo de vida.)
     Naqueles anos de primeira infancia a Radio tiña una presencia moi forte na nosa vida. Nós tiñamos o televisor porque era una taberna, un bar, pero senon nas casas o que había era unha radio. Recordo que naqueles anos a radio era unha emisora cerrilmente españolista, a cultura era puro nacionalismo franquista, e axustábase a esa idea de nacionalismo folklórico. Emitía constantemente pasodobres, coplas andaluzas... as cancións de moda, Antonio Molina con aquel Soy minero, canción ben simpática e bonita aínda que mala de cantar, e a canción andaluza..., a canción pretendidamente española que era a canción andaluza. Algunha tamén como Al pasar por el Pilar la Virgen está dormida... é dicir: o imaxinario español, que como sabes, construíase con estas referencias do castelán, sobre todo o andaluz, no asunto musical, algún maño por aquí, bastantes rancheras por alá, Jorge Negrete,...Desde principios dos sesenta había presencia de cancións italianas, algunha francesa...E foi unha lástima que esa presencia desaparecese completamente a principios dos setenta, porque as cancións italianas son unha delicia e finalmente aquela folklorada franquista acabou sendo esmagada absolutamente polo pop anglosaxón que sepultou todo, tamén a música que nos podería chegar doutras culturas. Hoxe é imposíbel oír na radio comercial algo cantado en italiano, francés, alemán, árabe...Só se oe inglés ou castellano.
     Recordo que había diariamente as chamadas novelas, que en realidade eran radionovelas. Recordo a de Fray Escoba, que era un mulato que se chamaba 'Fray Martín de Porres'. Era terrible aquilo, como sufrían os personaxes, e as mulleres que escoitaban aquilo choraban. Ou aquela outra, Ama Rosa. Veña chorar as mulleres todas. Pero non hai que desprezar a radionovela: era a presencia da literatura nas vidas da xente, a presencia dunha literatura que emocionaba, a presencia da literatura e o teatro na vida dos pobres. Non hai que desprezar estas radionovelas. E por outra banda estaban realizadas con moita dignidade por actores, guionistas..., daban de comer a artistas, creaban profisión. Eu penso que é moi triste que hoxe non se fagan radionovelas ou espacios dramáticos na radio, pois son teatro lexítimo. Coa diferencia de que a cámara escura que é a cena teatral neste caso somos nós, as voces crean un espacio na nosa mente que escoita, a acción dramática ocorre dentro nosa. A radio foi un medio de vida para actores, un medio artístico, lembremos que Orson Welles traballou moito na radio, paréceme que creara un espacio que se chamaba "Teatro do aire". Qué nome tan bonito. Digo a verdade, gustaría escribir textos dramáticos para a radio, que fosen lidos por actores e actrices e escoitados pola xente nas casas mentres cociñaban, calcetaban, nos traballos, nos autos...O que pasa é que para iso habería que crer na radio, na literatura, e nas radios públicas cada vez hai menos xornalismo e máis servilismo ramplón ao mando político. Ademais de seguro que non mo habían encargar a min, co ben que me queren...)
     Nas radios non existía a 'frecuencia modulada', senón que todo era 'onda media', 'onda curta' e 'onda longa', e polas noites collíanse emisoras árabes, portuguesas, en inglés... en idiomas estraños. Aínda que nos chocaba o paradoxo de que as emisoras portuguesas, que falaban parecido aos galegos, eran ao tempo "extranxeiras".
     A radio era o único diverso que había nas vidas do franquismo, nas provincias, era a única idea que había de que o mundo era alegría; como escribiu Ciro Alegría naquel título tan fermoso, "el mundo es ancho y ajeno", a idea de que o mundo era algo extenso, diverso, remoto, variado, sorprendente. O franquismo quixo anular os nosos espiritus, derrotarnos ata a raíz, e a radio era unha proba de que había outra vida, outras vidas. E de feito pola radio podíanse oír as emisións da BBC en castellano, ata tiñan un programa semanal en galego, ou de Radio Pirenaica, que era unha emisora do Partido Comunista Español, ou de Radio Moscú en castellano...A radio era un chisquiño de aire libre. Eu adoro a radio por ese espiritu viaxeiro, libertario, libre que salta montes, océanos e aduanas. A radio é máis fermosa que a televisón aínda.
     Todos gustamos, penso eu, de soñar algunha vez "se eu fose millonario....".Pois se eu fose millonario abriría unha taberna, para que a xente puidese reunirse a beber e a cantar, colocaría un carteliño ben visíbel que dixese, "aquí pódese cantar, fágao o mellor posíbel", eu desprezo ese odio que hai na Galiza desde hai uns anos a que a xente cante nas tabernas, esa é unha gilipollada. Comprendo que non se faga nun café, que é para conversar, mais nunha taberna...E abriría precisamente tamén un café, animando tamén a que a xente se reunise para facer tertulias, xogar a xadrez, damas...Iso si, non tería naipes. Entendo que o xogo de naipes ten unha gracia distinta, para iso deixaría seacaso un reservado. Eu gustaría de ver reunións de xente, tertulias, vida social en suma, que cada día é máis escasa.
     Ben, pois outra cousa que abriría se fose millonario é unha emisora de radio. E nesa emisora metería todo o que non queren as outras. Programas persoais, outras músicas, divulgación de noticias libres, información non controlada nin polo poder político nin polas empresas que pagan a publicidade...Soñar é libre, xa se sabe, pois nunca hei ser millonario. )
     En Radio Galicia-Ser, que era a radio local, recordo que había o costume de por contos galegos, chistes. Había un señor en Santiago que se chamou don Xesús Mosquera, que era vello galeguista. Tiña unha tenda no Preguntoiro e fora amigo de Castelao. Este señor facía un personaxe na radio que se chamaba 'O vello dos contos'. Contaba chistes choqueiros remedando o falar dos paisanos, tipos populares, caricaturizados. (Hoxe chamariamoslle ao que facía "monólogos teatrais", e dese oficio vello veñen os "contacontos" actuais, eses actores que difunden esa maxia do teatro, esa marabilla de contar historias dramatizándoas en bares e lugares públicos para xente que non iría hoxe ao teatro, e que sen embargo era o público natural do teatro cando este estaba vivo, antes de ser desprazado polo cine e logo pola televisión. A xente que asistía aos autos sacramentais barrocos, ás obras da compañía do Shakesperare no "Globe", ás comedias de Lope...., eran xente común que hoxe non pisa un teatro nin atada. O teatro está alienado de si propio, perdeu o corpo e así tamén a alma. O teatro hoxe está exilado e sonámbulo, penso eu.)
     Entón, naqueles anos, había ese costume de pór discos destes humoristas, un que entón era moi famoso era O Xestal, que grababa discos daquela. Cada disco eran catro contos. E eu recordo de memorizalos, de maneira que cando eu tiña 8 ou 9 anos outra das miñas gracias, ademais de debuxar, era relatar estes chistes. Contaba os chistes que me aprendía da radio, da rúa ou do patio do colexio. Os chistes corren entre os nenos, sempre, aínda. O noso mundo era un mundo oral, no que falábamos moito e contábamos contos uns aos outros, hoxe en día é un mondo moito máis audiovisual no que os nenos consumen as videoconsolas, debuxos animados... , sen embargo aínda así seguen a aprender e a contar contos. Eses contiños se seguen vivos é porque o disfrute da literatura é algo universal, e esa é unha literatura que os nenos poden disfrutar.
     Con todo, o noso mundo era máis oral, había unha maior transmisión da cultura oral. Os chistes para min son unha cousa importante, parte da cultura oral. Entón eu de pequeno recordo que tiña esta gracia de contar chistes, e recordo que era unha gracia miña porque aos meus irmáns non lles daba por aí, ata tal punto que recordo á miña tía Ramona chamándome 'O vello dos contos'. Eu era un neno que tiña esta dobre habilidade que era a narración, a oralidade, o oído, e por outro lado tamén cultivaba o debuxo. Tiña estes dous camiños.
     Por certo que Ramona tamén lle chamaban á mula que tiraba do carro dos varredores municipais, a pobre da miña tía tiña que soportar as bromas conseguintes. E non recordo moi ben que lixo podía recoller, porque daquela a basura toda que sobraba nas casas era moi pouca. Daquela a xente non tiña lixo. (É un tema curioso este da basura, eu diría que se poden estudar os cambios na nosa civilización a través do estudo da producción de lixo. Hoxe a industria do lixo, recollida, reciclaxe, procesado todo, move grandes sumas e o lixo transformouse nun auténtico problema que atinxe á supervivencia da nosa civilización e da nosa especie. Esta civilización nosa, este modelo socioeconómico, produce tanta porquería que ameaza a todo o planeta. É evidente que é un modelo insostibel e que debe ser custionado. )
     Daquela todo o que sobraba da comida era para os porcos ou para as galiñas, nós tiñamos galiñas, e non había lixo. Plásticos case non había. Periódicos había poucos, líanse poucos periódicos. Nas casas dos pobres non se lían periódicos, e amais os periódicos valían para queimar nas chemineas, para acender o lume, ou para envolver cousas, os xornais ninguén tiraba con eles pois eran moi útiles, de maneira que non sei que lixo podían recoller aqueles varredores que lembro que pasaban ocasionalmente polo meu barrio. Non era como hoxe que creamos moito lixo. Hoxe témonos transformado esencialmente en fabricantes de lixo, debemos facer un kilo por persoa ao día. Iso é debido a que xa non somos traballadores, creadores, senón consumidores. O rasto que deixamos non é o que fabricamos senón o que consumimos, e os restos do consumo.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega