Os
relatos que en 1557 deu a coñecer o alemán Hans Staden, capturado por
unha tribo de indios caníbales do Brasil, xunto cos anteriores de
Américo Vespucio para os territorios hispánicos, contribuíron a
espallar por Europa a idea de que a antropofaxia —e os banquetes
antropofáxicos— era algo característico dos indios do Novo Mundo.
Precisamente as xilografías de Staden forman parte, e non por
casualidade, da primeira sala da recentemente inaugurada XXIV Bienal de
São Paulo, o maior evento das artes de Suramérica desde 1951.
Devorar outro home constituía, para algúns
dos antigos habitantes de Brasil, a mellor maneira de se apropiar da
maxia e do poder alleos (por algo xa dicía Nietzsche que "o Espírito
era un estómago"). Dixerir é tamén comprender. E toda cultura é,
en realidade, antropofáxica, polo que ten de absorción e dixestión
doutros elementos culturais. E a arte, xa se sabe, aliméntase sempre de
arte. Esta idea converteuse na espiña dorsal desta Bienal que os
organizadores montaron como unha resposta ao desafío da eliminación de
fronteiras e da mal chamada "globalización".
Hai outra razón. Celebrar os setenta anos da
publicación do famoso Manifesto antropofágico de Oswald de
Andrade, un escritor da vangarda paulista que aproveitou a forza desa
imaxe como metáfora para explicar como as artes do seu país se
definían precisamente pola forma de engulir as influencias europeas e
africanas co substrato indíxena. "A antropofaxia é o común que nos
une", proclámase na consigna da mostra. Levi-Strauss, ilustre
viaxeiro e bó coñecedor de Brasil, chamaría, sen dúbida, bricolage
a este proceso de construcción de cousas novas a partir de anacos
doutras.
O Manifesto de 1928 naceu do interese de Oswald
de Andrade polo nacionalismo nas artes. A alegoría da antropofaxia
servíalle de plataforma estética na formación da identidade
brasileira. Unha estética da apropiación, na procura dunha ficción
cultural. O que levou a moitos artistas brasileiros, en prol dunha
pintura nacional, á recuperación do primitivo, inspirado na
revalorización das manifestacións da arte negra —e outras—
emprendida pola vangarda europea. Entre eles a súa propia esposa
Tarsila do Amaral, unha pintora de São Paulo que viviu en París varios
anos e que á súa volta se vinculou ao movemento renovador das artes. O
seu cadro Abaporu, presente na Bienal xunto con outras trinta e
oito obras máis da representación brasileira, inspirou, ao parecer, o
manifesto do seu marido. Vense nel, ben dixeridos, os estilos do seu
mestre en Francia, Fernand Léger, e do Picasso máis surrealista.
A inesperada chuvia de pedras que caeu o
terceiro día sobre o Pavillon da Bienal causou verdadeiros estragos e
conxelou o ánimo dos organizadores que se viron obrigados a pechala
durante tres días. O acontecido fíxome lembrar un poema de Oswald de
Andrade, "O erro de português", que fala do encontro dos dous
mundos hai cinco séculos:
Quando o
portugués chegou
Debaixo de
uma bruta chuva
Vestiu o
índio
Que pena !
Fosse uma
manhã de sol
O indio
tiña despido
O
portugués. |
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas