BVG     Atrás    Índice de Páxinas

5.1 A imaxe surrealista

André Breton, no Manifesto do surrealismo (primeiro manifesto), cita a Pierre Reverdy, segundo quen a imaxe é "unha pura produción do espírito". Segundo o poeta de Plupart du temps, unha imaxe forte e nova non provén nunca dunha comparación, senón unicamente do achegamento de dúas realidades máis ou menos distantes.
     Nun texto aparecido na revista Nord-sud, número 13, marzo de 1918, dirixida por Reverdy, este último escribe o seguinte:

A IMAXE A imaxe é unha creación pura do espírito. Non pode nacer dunha comparación, senón do achegamento de dúas realidades máis ou menos afastadas. Canto máis afastadas e xustas sexan as relacións das dúas realidades achegadas, máis forte será a imaxe -terá máis potencia emotiva e máis realidade poética. Dúas realidades que non teñen ningunha relación non poden ser achegadas con utilidade. Non hai creación de imaxe. Dúas realidades contrarias non se achegan. Opóñense. Raramente se obtén unha forza desta oposición. Unha imaxe non é forte porque sexa brutal e fantástica -senón porque a asociación de ideas é afastada e xusta. O resultado obtido controla inmediatamente a xusteza da asociación. A Analoxía é un medio de creación -É unha semellanza de relacións; ora, da natureza destas relacións depende a forza ou a febleza da imaxe creada. O grande non é a imaxe -senón a emoción que provoca; se esta última é grande, estimarase a imaxe na mesma medida. A emoción así provocada é poéticamente pura, porque naceu á marxe de calquer imitación, de calquer evocación, de calquer comparación. Existe a sorpresa e a alegría de se encontrar perante algo novo. Non se crea imaxe comparando (sempre debilmente) dúas realidades desproporcionadas. Créase, pola contra, unha imaxe forte, nova para o espírito, achegando sen comparación dúas realidades distantes de que unicamente o espírito apreixou as realidades. O espírito debe apreixar e gostar sen mestura unha imaxe creada. A creación da imaxe é, xa que logo, un medio poético poderoso e non debemos asombrarnos do grande papel que xoga nunha poesía de creación. Para ser pura, esta poesía esixe que todos os medios concorran a crear unha realidade poética. Non se poden facer intervir os medios de observación directa que só serven para destruír o conxunto, desentoando. Estes medios teñen outra orixe e outro fin. Medios estéticos diferentes non poden concorrer nunha mesma obra. Só existe a pureza dos medios que ordena a pureza das obras. Diso deita a pureza da estética.

Este concepto de imaxe, que se pode considerar patrimonio comúns das primeiras vangardas do século XX en certo sentido, xa que o propio Marinetti no "Manifesto técnico da literatura futurista" viña a dicir algo semellante:

7. [...] A analoxía non é outra cousa que o amor profundo que liga as cousas distantes , aparentemente diferentes e hostís. Só mediante grandes analoxías un estilo orquestral, ao mesmo tempo polícromo, polífono e polimorfo, pode abrazar a vida da materia. [...] As imaxes non son flores para escoller e coller con parsomonia, como dicía Voltaire. Constitúen o sangue mesmo da poesía. A poesía debe ser unha secuencia ininterrompida de imaxes novas, sen o cal non é outra cousa que anemia e clorose. Canto máis ás imaxes conteñan vastas ligazóns, tanto máis tempo conservarán a súa forza de estupefacción. É preciso -din- economizar a maravilla do lector. ¡Oh!, peocupémonos mellor da fatal corrosión do tempo, que destrúe non só os valores expresivos duna obra de arte, senón tamén a súa forza de estupefacción. Os nosos oídos, moitas veces entusiastas, ¿xa non destruirán a Wagner e Beethoven? É preciso por tanto abolir na lingua o que contén de imaxes estereotipadas, de metáforas descoloridas, é dicir, case todo. 8. Non existen categorías de imaxes nobres ou groseiras, elegantes ou vulgares, excéntricas ou naturais. A intuición que as percibe non ten preferencias nin premeditacións. O estilo analóxico é, xa que logo, dono absoluto de toda a materia e da súa intensa vida. [...] ... 11. [...] A sintaxe era unha especie de código abstracto que serviu aos poetas para informar a loucura da cor, da musicalidade, da plástica e da arquitectura do universo. A sintaxe era unha especie de intérprete ou de cicerone monónoto. É necesario suprimir este intermediario para que a literatura entre directamente no universo e se incorpore a el. Milan, 11 de maio de 1912

O concepto de imaxe de Marinetti ten moito a ver co de Reverdy, ou viceversa, se temos en conta que o escrito do francés é posterior. (Non obstante hai entre os dous conceptos unha profunda e fundamental diferencia, para Marinetti é necesario suprimir a sintaxe, que el denomina como "unha especie de intérprete ou cicerone monótono". Todos sabemos, desde Saussure, desde Émile Bonaviste, desde Henri Michaux, sobre todo, xa que foi en quen mellor o teorizou (45), que a falta de sintaxe é o terrorismo absoluto.) Pero por máis que este concepto da imaxe vangardista poida parecer moderno a verdade é que é algo que se sitúa no corazón mesmo da poética de todos os tempos. Desde Ramon Llull, desde o manierismo -vexase Arnold Hauser (46)-, desde Baltasar Gracián e, evidentemente, desde o romantismo alemán. O desafio para a poesía sempre foi o encontrar imaxes percutantes, turbadoras, vinculando o que estaba máis afastado do que era incompatíbel. A imaxe surrealista -definida como o achegamento de dúas realidades heteroxénas situadas nun plano estraño a ambas as dúas- só pode ser comprendida como a concretización moderna dun principio de construcción que está na base mesma de toda poesía. O esencial neste encontro entre as cousas é a aparición -emerxencia, se se prefere- de algo que xa non ten nada a ver cos obxectos, de algo que non ten ningún modelo na realidade. Os obxectos, arrancados ás continxencias práticas en que están afeitos a seren colocados, mudan e se converten en signos, utilizados de maneira análoga aos signos lingüísticos. Están combinados de tal maneira que non remiten á súa existencia de obxectos práticos, senón que parece tomar a estrutura duna frase. De aí o carácter "linguístico", literario, se se prefere, das colaxes surrealistas, mais tamén das obras plásticas.
     O surrealismo autodefínise como querendo suprimir o hiato existente entre poesía e vida, soño e realidade, imaxinación e realidade. El propio non é máis que o produto da tensión existente entre dous pólos que posúen unha carga diferente, o que fecunda igualmente o seu concepto de imaxe. No momento en que o choque entre dúas contradiccións se produce, a imaxe nace cunha total instantaneidade. Cando un elemento do mundo obxectivo golpea fortemente unha realidade obxectiva -un desexo, unha lembranza, un sofrimento ou un pensamento preconsciente- deita unha realidade superior: a surrealidade. Non abonda unha simple xustaposición de realidades distantes para que naza a imaxe -desa xustaposición tamén surxe o "chiste", Freud. Esta -a imaxe- é máis ben un fenómeno luminoso que se inflama ao contacto con diferentes compoñentes e as queima. A imaxe é a faísca que desencadea o efervenscencia do heteroxéno. A imaxe nace primeiro no cérebro.
     Á inversa que Reverdy, Breton afirma -con reviravoltas- que o espírito non é o creador da imaxe, esta permanece tributaria do espírito no surrealismo. Satisfai diversas esixencias do espírito, e, a ollos do autor de Nadja, posúe cualidades de revelación que están en relación coa súa natureza lingüística. A imaxe transmjte unha especie de "certdume integral" que só pode surxir duna solución fortuíta, excedente. É na imaxe, e só na imaxe, que consigue expresarse o inconsciente, eludindo a censura do intelecto. O esencial é que primeiramente é a imaxe, despois aparece a reflexión. A reflexión segue o que lle propón a imaxe. Noutras palabras, ao "iso pensa en min" precede sempre o "eu penso iso".
É a partir de aquí, é dicir, sabendo mediante a escrita automática que a imaxe preceden sempre á reflexión, que Breton -coa axuda de Reverdy e dos antepasados dos que se reclamada, desde Llull a Rimbaud, Lautréamont, Baudelaire, Mallarmé, o romantismo alemán, Victor Hugo cando non é parvo, o Poe de Marxinalia- disponse a desenvolver a súa propia teoría da imaxe, submetendo a unha clarificación fundamental a forma de relación entre a imaxe e o espírito. O achegamento entre dúas realidades estrañas entre si pode producirse ou non, o certo é que é imposíbel provocalo mediante a vontade. O espírito non busca a imaxe, é a imaxe que o contanima, imponse a el e non pode facer outra cousa que aturar esta contaminación. É dicir, a imaxe existe na realidade obxectiva e cando contamina o espírito se produce un encontro que Breton chama surrealista, "porque a razón se limita a constatar e honrar este fenómeno luminoso".
     O surrealismo, os surrealistas, descubriron no automatismo psíquico o misterio da visión intelectual e, xa que logo, o misterio da imaxe en ideas. Una imaxe que non está fixada nos seus elementos, que é capaz de mudar, de metamorfosearse. É precisamente este carácter indeterminado que garante a súa supervivencia na palabra -a palabra, que é capaz de engulipar a linearidade do conceptual. A imaxe, pois, non depende nin da percepción exterior, nin do pensamento, nin moito menos da vontade: é imposíbel ver de onde vén: da natureza exterior ou dunha representación preexistente ao espírito. Non remite tampouco a algo que lle é exterior: o que é representado só existe nela. Noutras palabras, a imaxe non representa feitos mais se define a si propia como un feito.
     A imaxe surrealista, porén, posúe un elemento aleatorio na media en que é o azar quen reúne as súas compoñentres. Non son producidas polo espírito, oferécense a el de maneira espontánea e tiránica. O espirito non as pode recusar xa que non ten ningún poder sobre elas. As imaxes chegan -ou aparecen- sen a menor reflexión preparatoria, de aí o seu carácter despótico, como afirmaba Baudelaire. Veñen -espontaneamente- dalgunha parte, barrando o camiño aos pensamentos liñais. Caracterízanse polo seu poder de desorientación, de confusión. As verdadeiras imaxes surrealistas son as que producen unha excitación, un choque, unha interrupción do pensamento ou de calquer proceso semellante. A súa beleza é de tal maneira que arrastran o desorde de todo o ser -o que fai dicir a Breton que "a beleza será convulsiva ou non será". A beleza da imaxe surrealista non é estática nin dinámica, é unha sacudida que fai tremar a terra. Como o soño, a imaxe surrealista é unha implosión do sentido. Se o soño coloca ao durminte nun estado de excitación interior ligada a un estado de inmobilidade física, a imaxe surrealista sería unha "inquietude fixada", por tomar unha expresión de Walter Benjamín.
     "A imaxe poética entréganos o privilexio de asistirmos ao instante preciso en que o desexo, na súa indeterminación primitiva, parte así en procura de si mesmo a través da forma. Todas as outras instancias da poesía prepararían, evocarían, prolongaría, reflectirían este instante decisivo como outras tantas etapas dunha empresa de determinación do desexo de duración variábel revelándose en outras tantas figuras do tempo" (47)
     Mais é necesario non esquecer que se está a falar de poesia, polo tanto cómpre recordar que, antes de nada, a imaxe surrealista debe ser definida como representación verbal. É, xa que logo, e sobre todo, metáfora. Se Breton, xa en 1924, preguntaba "¿Se a mediocridade do noso universo non depende do noso poder de enunciación?", era porque estaba a ver que o noso universo estaba a desmetaforizarse, é dicir, a perder a capacidade de invención e creación. A imaxe surrealista, o surrealismo, xa que logo, é un intento de "remetaforización do mundo", é dicir, en palabras de Mario Cesariny, unha proposición "a un só tempo, duna real cidadania para todos e unha real liberdade de cada un consigo".

     UNHA PERSONALIDADE SEMPRE NOVA, SEMPRE DIFERENTE, O AMOR DOS SEXOS CONFUNDIDOS NA SÚA      CONTRADICIÓN, SURXE SEN CESAR DA PERFECCIÓN DOS MEUS DESEXOS CALQUER IDEA DE POSESIÓN ÉLLE      FORZOSAMENTE ESTRAÑA

     Non sempre teño a coraxe de pensar no día seguinte
     Non son unha espada que dun só golpe mestura a vida e a morte
     Xa vin homes moi satisfeitos xa coñecín soñadores puntuais
     Esfolados vivos resplandecentes de dignidade homes con mans que non eran criandeiras
     Senón reloxos de nacemento
     Mulleres incomunicábeis
     Nenos sen idade

     Diante do seu pranto cervical
     Desenvolvía o seu apetito
     Nada oferecían a cambio
     Vivían no seu propio fondo
     Cun xesto brusco interrompo todas as más lembranzas
     Que poñen a morte en vixilia
     Outras moscas mergúllanse no escuro do meu corazón
     Os brazaletes dun beixo arredor dun brazo interminábel
     A rosácea da embriaguez no bico dun seo
     O redemoíño das miradas vergoñosas non me produz vergoña
     Abrazo fervorosamente a carne das árbores baixo a súa casca
     Procuro na terra as labaradas da choiva
     As ágatas da calor
     Os máis pequenos grans do sol de inverno
     Con cheiro a cinsa e a cor de lis
     Barolecidas pesquisas baixo a coberta da ignorancia
     Que me liberaron da morada onde a poeira
     Perdura por modestia por amor á orde
     Hai demasiados buracos demasiados carreiros
     No camiño do regreso
     Aprendo xogos que non teñen fin
     Xogos que rompen todo
     Cantos que rachan as cortinas da altura
     Regresar sería unha caída esmagadora

     Coroada polos meus ollos
     Eis a cabeza máis preciosa
     Pequena de aparencia e nova
     Estamos fronte a fronte nada nos é invisíbel
     Delirio perpetuo nós xa o dixemos todo
     E todo nos queda por dicir
     Arqueada caricia vacilas

     No espello do corazón duplo
     Os nosos desexos construíran o teu corpo
     Como ao facer a sede dos paxaros
     Un barco de veludo de tempestade
     Un xéiser de mans dementes
     Unha arma contra o costume
     Que peso ten un vidro que se rompe
     As espigas da túa nudez corren nas miñas veas
     O breve sopro do ámbar no vacío
     O arrepío dos sulcos nun abismo
     O sangue xa non ceiba a súa presa
     A súa razón de ser sen pasado

     Toda a miña confianza

     A que mentía multiplemente
     Ao desfalecer aceptou a verdade
     A verdade que eu lle ensinaba
     A triste e doce verdade
     De que o amor se parece á fame e á sede
     Mais que nunca pode saciarse
     Gosta tomar corpo saír da casa
     Saír da paisaxe
     O horizonte é o seu leito

     Como é a miña vida dicía ela
     Outra fun en min propia
     E eu os outros
     E con todo o meu corpo o meu rostro os meus ollos
     O que eu vin
     Ou mellor o que os outros viron
     O que ti ves
     Vin o sol abandonar a terra
     E a terra poboarse de homes e de mulleres adormecidas
     Vin caer a ampulleta do ceo e do mar
     A ampulleta dun vestido que cae
     E dun corpo un que se ergue
     Porta aberta o ar é rei
     Canta por todas partes moi alto
     Unha cepa préndese no vento
     Os muros carréganse de espazo
     De transparente solidade

     Vin unha muller ollar o seu fillo recén nado
     Como unha tella solta dun tellado
     Un neno adiantándose ao home

     Vin ao meu mellor amigo*
     Escavar nas rúas da cidade
     En todas as rúas da cidade unha noite
     O longo túnel da súa tristeza
     Oferecía a
     Todas as mulleres
     Unha rosa privilexiada
     Unha rosa de orballo
     Idéntica á embriaguez de ter sede
     Pedíalles humildemente
     Que aceptasem
     Ese pequeño non-me-olvides
     Unha rosa resplandecente e ridícula
     Nunha man pensante
     Nunha man en flor

     O medo a opresión a miseria
     Dos risiños
     En vez dun riso apaixonado
     Que transportase para o día de mañá
     Todas as mulleres ningunha muller
     Esa noite inesgotábel
     O día sería unha descoñecida
     Ou unha morta
     E nos seus seos nos seus ollos erguéranse
     A cidade pesada e fea
     A súa cabeleira un escudo
     Xa desfeita extinta
     A súa cabeleira unha multitude dispersa
     Polo horror das rúas inúteis

     Eu vin nacer o imperceptíbel
     A noite soñada

     Trátase de André Bretón

© 2006 Biblioteca Virtual Galega