v1xggsurrealismo009.html
8. O soño
O soño ocupa un lugar importante na produción e na reflexión
surrealista, así como na particular reflexión de Breton. Para
este, a maquinaria do soño dirixe, cando menos en parte, a vida
cotián, tal como el mesmo pode comprobala e concibila en certas
circunstancias: un teatro único feito de lugares diferentes,
unha rara intriga, que perde case todo ao non ser vista,
personaxes e figurantes que ignora se son, con relación a el,
copias a penas modificadas, algúns millóns de exemplares
del só, ou, pola contra, a alteridade radical.
Se a "verdade particular a
cada un de nós é un xogo de paciencia", e se se xulga que
o soño está no segredo destas articulacións, cómpre coñecer,
mais sobre todo captar, as forzas que o constitúen.
Así, acha Breton, serán expostas diante do home, e colocadas ao
alcance da súa man, todas as posibilidades da vida,
especialmente aquelas que rexeita explorar e que mesmo non
coñece. Dono da dirección do soño, o home comprenderá
finalmente a necesidade natural que dirixe a súa vida.
Unicamente a poesía plástica e a poesía dan ás veces a
impresión de despregar todas as posibilidades humanas:
xustamente na medida en que os autores se liberaron da
figuración convencional para se submeteren ao traballo do soño.
Todas estas intuicións de Nadja,
"Entrada de mediums", Manifesto do surrealismo,
Segundo Manifesto, O surrealismo e a pintura,
etc., son retomadas en Os vasos comunicantes (1932) e
Breton parece preocupado por verificalas, confrontalas con A
interpretación dos soños (77) de Freud, (en
realidade o volume é un diálogo con Freud) e darlles unha
capacidade que sexa á vez a da ciencia positiva e a dun riguroso
programa de acción prática (de aí o uso que fai de Materialismo
e empiriocriticismo (78) de Lenin).
O proceso da formación dos soños
tal como o estabelece Freud convértese, a grandes trazos, no
modelo único para reconstruír a xénese do obxecto surrealista
ou unha frase do despertar; sempre é un elemento sexual -desexo,
alusión, representación- que se descubre determinante.
Se no Manifesto de 1924
engloba no campo onírico non só o soño, senón tamén as
visións de utopía e os xogos da imaxinación, pouco a pouco,
até chegar a Os vasos comunicantes, vai circunscribindo
o concepto até eliminar calquer forma de ensoñación, polo que
fai unha total distinción entre o mundo do soño e o o estado da
vixilia, distinción tan absoluta como a que separa a poesía da
prosa. Non obstante, deixando de lado a cuestión de sabermos se
a autoanálise é unha maneira de resistir á psicanálise
(segundo Freud, si), é preciso subliñar que Breton quere
submeter o ensino de Freud ao "criterio da prática",
noción que toma emprestada de Lenin. Por outra parte quere
mostrar mediante exemplos personais "a identidade entre as
representacións do soño e da vixilia"
A posta en escena da vida pasa
entón completamente a ser dirixida polo soño, usando dunha
extensión análoga á que facía do soño o modelo de toda
producción artística.
Para este duplo fin, Breton retén
sobre todo do libro de Freud "os restos diurnos" e os
procedementos de traballo; os primeiros para estabelecer que os
materiais son tomados da vixilia, e os segundos para suxerir que,
en certos casos, o espírito en vixilia pode funcionar moito
tempo como o do soñador.
Á vez, restrinxe e extende as
descubertas de Freud. As restriccións maniféstanse na
autoanálise. A extensión cando o soño diurno fornece a Breton
unha imaxe doada do soño nocturno para a súa maneira de ver as
cousas. Cando o sentimento do mundo exterior é forte no home,
tamén o é no soño, e únese coa vixilia para reforzalo. Mais
cando a melancolía provoca unha perda de interese polo mundo,
este vacío medra máis baixo o efecto do soño
"liquidador". No primeiro caso o soño reforza a vida
en vixilia; no segundo debilítaa, invadíndoa.
O soño pode axudar a resolver
problemas ou xermolar preocupacións: sempre tira partido das
contradiccións no sentido da vida. Esta función,
anticipadora, segundo Freud, do pensamento desperto, non pode ser
considerada como secundaria. Que sexa capaz de ser profética,
Breton afírmao; Freud négao. Para o surrealismo, o soño
nocturno é o principal mecanismo da conversión do imaxinado no
deber-ser, e como este deber-ser é tamén o sentido da historia,
ningunha acción individual ou colectiva, sobre todo política,
pode prescindir dos consellos do soño. En certa maneira, pódese
considerar, xa que logo, o coñecemento histórico como
explicación do soño (ou dos soños) e a acción política
revolucionaria como despertar (réveil). Vese deseñar a
ambición suprema do surrealismo como utopía surrealista:
actualmente o soño substitúe ao home para resolver os problemas
deste, convén que, no futuro, o home recupere todo o seu lugar e
se sirva do soño; ou aínda máis: despois de aprender dos
soños o papel que lle é asignado na vida, o home esforzarase en
ser non só un actor clarividente, senón o autor do seu texto,
de todo o texto. Todo o texto que escribirá a partir das
posibilidades do soño, da escrita automática, que lle fai
percibir o funcionamento real do pensamento no instante mesmo en
que escribe, no instante mesmo en que dorme. Ao escribir todo o
texto, o home, os homes decataranse que o coñecemento histórico
funciona como explicacións dos soños, e a acción política
revolucionaria como despertar. Polo que, deita do pensamente
bretoniano, a sociedade non desperta espontaneamente senón que
é despertada polos sons do poeta -aquí únese a Walter
Benjamin, para quen a sociedade é despertada polo historiador
materialista, detentador privilexiado da clave dos soños e
especialista na técnica do despertar. Mais para o surrealismo,
algo co que non podía estar de acordo Benjamin por diversas
razóns que non traemos aquí, a revolución, tal vez, sería a
"solución de todo soño", é dicir, a fusión entre
soño, vixilia e despertar, pois, ao cabo ¿non estamos todos en
mans do soño e temos de sofrer o seu poder no estado de vixilia?
"Todos os homes no seu soño
colaboran fraternalmente no devir do mundo", escribira xa
Heráclito. "É necesario soñar", dixo Lenin e foi
interpretado de tal maneira polos seus discípulos que deixaron a
frase irrecoñecíbel, quizais porque non leran a Hegel como el e
non sabían que este consideraba a actividade onírica como
indisociábel do proceso "cuxa grande lei é o movemento
perpetuo, o incesante devir". É nesta esteira que Breton
insiste na "utilidade capital do soño na resolución das
dificuldades da vida, na realización do salto vital, o que non
entra nas preocupación freudianas" (79), segundo
Marguerite Bonnet. O soño, dixemos, pode ser para Breton
premonitorio e profético, pode, sobre todo, servir á
revolución e para os homes colaboraren nel fraternalmente no
devir do mundo, porque como dixo Benjamin Péret a un surrealista
recén incorporado despois de 1948: "nós estamos aquí para
soñar colectivamente". A colectividade que non soña, pois,
non ten historia. Despertar non é outra cousa que "coller a
propia historia da man". A función do despertar é
desenvolver a consciencia de clase. Trátase aquí de apropiarse
do pasado (o presente é o que soñou o pasado), non para
inventarialo, atesouralo, inscribilo no activo intelectual,
senón para facer do pasado unha arma no combate político
cotián (80).
Relatos
de soños
GIORGIO DI CHIRICO
En van loito co home de ollos vesgos e moi doces. Cada
vez que o abrazo, libérase apartando docemente os brazos
e estes brazos teñen unha forza extraodinaria, unha
potencia incalculábel; son como alavancas irresistíbeis
como máquinas todopoderosas, estes guindastes
xigantescos que erguen na construción barrios fortalezas
flotantes nos torreóns pesados como mameiras de
mamíferos antedeluvianos. En van loito co home de ollada
moi doce e vesgo; a cada abrazo por moi furioso que sexa,
libérase moi docemente sorrindo e apartando a penas os
brazos... É meu pai que se me aparece, así, en soños e
non obstante cando o miro non é o mesmo que cando o
miraba vivo, no tempo da miña infancia. E non obstante
é el; ten algo máis afastado en toda a expresión da
súa figura, algo que quizais existía cando o vía vivo
e que agora, despois de máis de vinte anos, se me mostra
en todo o seu poder cando o volto a ver en soño.
A loita acaba co meu abandono; eu renuncio;
logo as imaxes se confunden; o río (o Po ou o Peneo) que
durante a loita ventaba deitar perto de min se
ensombrece; as imaxes confúndense como se nubes
tempestuosas desceran moi baixo sobre a terra; houbo un
intermezzo durante o cal quizais aínda soñei pero
non me lembro de nada, só de búsquedas angustiosas ao
longo das rúas, cando o soño se ilumina de novo.
Áchome nunha praza de grande beleza metafísica; talvez
é a piazza Cavour en Florencia; ou talvez unha
desas moi belas prazas de Turin, ou talvez nin unha nin
outra; a un lado vense pórticos dominados por
apartamentos de xanelas fechadas, balcóns solemnes. No
horizonte vense cuíñas con casas; sobre a praza o ceo
está moi claro, como lavado pola tempestade, mais, con
todo, percíbese que o sol declina pois as sombras das
casas e as dos moi raros paseantes son moi longas sobre a
praza. Miro cara ás cuíñas onde se axuntan as
derradeiras nubes da tempestade fuxitiva; as casas
nalgúns lugares están completamente brancas e teñen
algo de solemne e sepulcral vistas contra cortina moi
negra do ceo, neste punto. De repente, encóntrome baixo
os pórticos mesturado cun grupo de persoas que se
axuntan na porta dunha pastelaría cos andares a rebordar
de pasteis multicores; a multitude se axunta e mira
dentro, como as portas das farmacias, cando traen o
transeúnte ferido ou caído enfermo na rúa; mais eis
que mirando tamén vexo de costas a meu pai que, de pé
en medio da pastelaría, como un pastel; con todo, non
sei se é por el que a multitude se axunta; entón
apréixame unha certa angustia e teño necesidade de
fuxir para o oeste, a un país máis hospitalario e novo,
e ao mesmo tempo procuro baixo as miñas vestimentas un
puñal ou unha daga, pois me parece que un perigo ameaza
a meu pai nesta pastelaría e sinto que se entro, a daga
ou o puñal sonme indispensábeis, como cando se entra no
covil dos bandidos, mais a miña angustia medra e,
subitamente, a multitude me persegue de perto e
arrástrame cara ás cuíñas; teño a impresión que o
meu pai xa non está na pastelaría que foxe, que vai ser
perseguido como un ladrón e desperto coa angustia deste
pensamento.
PAUL ÉLUARD
1
No canto dunha filla teño un fillo. Pegouse un tiro na
cabeza, curárono, mais esqueceron retirarlle o
revólver. Voltou emprezar. Continúo sentado á mesa con
xente que coñezo. De súbito, alguén que non vexo chega
e di: "O teu fillo pegouse sete tiros na cabeza mais
non está morto". Soamente entón, un inmeso
desespero invádeme e vírome para que non me vexan
chorar.
5
Unha rapaza de aspecto infeliz vén verme ao meu
despacho. Leva nos brazos un neno negro. Non falamos,
intento saber como esta muller bastante bonita mais tan
pobre pode ter un neno desta cor. Mais de repente ela
avanza cara a min e béixame na boca. Teño entón a
impresión, mais só a impresión, de comprendelo todo.
6
É no asfalto de París, nunha rúa deserta, que a
encontro. O ceo dunha cor indecisa, dáme o sentimento
dunha grande liberdade física. Non vexo o rostro da
muller que é da cor da hora, mais acho un grande pracer
en non desligar as miñas olladas do lugar onde está.
Paréceme, en verdade, pasar polas catro estacións. Ao
cabo dun longo tempo, a muller desfai lentamente os nós
de fitas multicores que ten sobre o peito e o ventre.
Entón aparece o seu rostro, é branco e duro como o
mármore.
PIERRE NAVILLE
Paseo en compaña de persoas indistintas que son,
precisamente, as que eu procuro. Chegamos a unha praza de
onde escapan pequenas rúas bordadas de casas moi
ruidosas; vai unha cor de aquarium. Na entrada dunha
destas rúas permanece unha barreira de persoas, logo, a
algunha distancia outra. No espazo baleiro entre estas
dúas multitudes, hai na dereita un mostrador detrás do
cal se acha unha muller (¿) sen ningunha
particularidade, que explica algo. No mostrador, unha
vara cortada lonxitudinalmente parece servir de tema de
conversa. Á esquerda, conducen un home desfalecido.
Todos van vestidos de cores moi claras. A atmosfera está
calma. Aínda que situado detrás de todo o mundo vexo
moi ben os detalles da escena. Díse: "É el que
quixo...". esta frase excítame moito. Lánzome cara
á casa da dereita; no soterráneo hai un dancing; ao
entrar, todas as mulleres moi pintadas, e que se parecen
estrañamente, érguense. A orquesta toca, todo tenta
arrastrarme. Mais eu desexo indistintamente a alguén.
Volto subir. No primeiro andar, mesma escena. As mulleres
igualmente parécense todas. A casa ocupa todo o campo da
miña inquietude. Paréceme recoñecer a voz de S.B.
II
Un home novo vestido pobremente está de pé contra as
columnas que sosteñen a liña do metropolitano que pasa
polo bulevar Pasteur. Como paso diante del, párame e
pregúntame sobre a técnica da pintura; doulle todas as
informacións que son capaz de lle fornecer e dispóñome
a continuar o meu camiño. Mais reténme dicíndome en
voz baixa: "Debo dicirvos, tamén que amo unha
muller, mais ela rexéitame...". Ten aspecto
aflixido e apresúrome a afastarme. Antes de abandonalo,
e para parecer compartir a súa mágoa, pregúntolle o
seu nome: "Podemos voltar vernos algunha
vez...". engado. Respóndeme: "Wether". Ao
escoitar ese nome encolerízome, mais quedo no lugar a
xesticular dicindo: "¡Ah, non, chamarse Werther e
ocuparse de técnica pictórica. Ah, é un pouco forte,
¡vostede chámase Werther e se mestura niso!".
ERNESTO SAMPAIO
No fundo do sono, houve um rasgao, un traço sonoro e
brilhante, despois o sono voltou a fechar-se em meu
redor, menos denso. No meu sonho, sonhava que alguma
coisa de insinuante, de hesitante, agradável ao
contacto, se pousava sobre min, sobre a minha boca, o meu
peito, o meu sexo: un ratinho. Depois o rato cresceu,
transformou-se en ratazana estranha, doente, arrastrando
o ventre mole pelos meus brazos nus. Com um movimento
brusco, irritado, mudei de posiçao. Um novo rasgao se
produziu no mundo sem ouvido e sem olhos de sono. Desta
vez sonhei que acordei ouvi o ruído. Era a tempestade. E
que temporal! Furioso, o vento sacudia as gelosias,
entrava pelo quarto dentro. Fazia voar a roupa da cama.
As cortinas danzavam à luz ofuscante, quase contínua,
dos relámpagos. "É preciso fechar a
janela..." Mal tive tempo de esboçar o gesto de me
levantar. Duas maos fortes, frias e suadas tentavam
pregar-me no leito. À luz de um clarao violáceo que
abrasou todo o quarto, vi com precisao as feiçoes da
criatura monstruosa com quem lutava: olhos de lobo
esfomeado, nariz achatado, boca de grossos lábios
entreabertos. Um grande trovao abalou a casa depois, meio
abafado pelo uivar do vento, retiniu o som fraco,
ridículo, ilusório dun despertador. O monstro tinha
desaparecido e dera lugar a uma menina que saltava à
corda e me chamava papá.
28 de Setembro de 1994
|
BVG
Atrás
Índice de Páxinas
Páxina Seguinte
Ir ao índice de Páxinas