BVG     Atrás    Índice de Páxinas

2. A escrita automática ou a procura da utopía.

A escrita automática non é unha "invención" dos surrealistas, non a inventou André Breton, descubriuna por casualidade: "En 1919 a miña atención reparara nas frases máis ou menos parciais que, en plena solidade, á espera do sono fanse perceptíbeis ao espírito sen que sexa posíbel lles descubriren unha determinación previa. Estas frases, notoriamente gráficas e dunha sintaxe perfectamente correcta, parecíanme elementos poéticos de primeira orde. Ao principio limiteime a retelas. Foi máis tarde que Soupault e mais eu pensamos en reproducir voluntariamente en nós o estado en que se formaban. Abondaba con facermos abstracción do mundo exterior e é así como nos chegaron durante dous meses, cada vez máis numerosas, sucedéndose moi pronto sen intervalo cunha rapidez tal que tivemos que recorrer a abreviaturas para anotalas" (12); foi así como naceu o primeiro libro que súa a escrita automática, Os campos magnéticos, de André Breton e Philippe Soupault. Mais, en verdade, viña de lonxe, e moitos poetas antes que os surrealistas usaran dela, quizais non tan "conscientemente", mais o seu uso por parte de poetas como Willian Blake, Arthur Rimbaud, Lautréamont, etc., é innegábel. Remontándonos máis atrás, e a outras esferas, talvez as "visións", e os posteriores escritos que delas derivan, de Santa Teresa de Xesús prodúcense nun estado parecido ao que se dá na escrita automática. Xa dicía Breton en Le message automatique: "Esta visión [de Santa Teresa] por imaxinativa e sensorial pode pasar pola iniciadora desa liña na que se colocan os mediums e os poetas. Infelizmente, aínda non é máis que unha santa" (13). En certa medida, Breton equivocábase, antes da Santa de Ávila houbera outros.
     O historiador marxista francés Maxime Rodinson, especializado no Islam, na súa biografía de Mahoma (14) falando da "Voz" que escoita Muhamad e do que escribe, que asocia en certa maneira á escrita automática, di: "ora ben, o que a Voz ditaba a Muhamad eran mensaxes coherentes" e "podemos supór que os gaguexos e tatexos que acompañaban ás revelacións eran análogos a esas frases que encantan aos nosos poetas [cita a Breton], ou cando menos similares nos seus elementos, e nalgúns sons puros [...] Algúns profetas anteriores aceptaran a mensaxe verbal surrealista do seu inconsciente [...] mais Muhamad procura conscientemente restrinxir os seus dons surrealistas". A Voz que dita o fai a un home "que razoa con claridade, lóxica e lucidez. E, non obstante, detrás de toda esta aparencia hai un temperamento nervioso, apaixonado, inquieto febril, cheo de impacientes e ardorosas aspiracións ao imposíbel. Isto provocáballe crises nerviosas de carácter completamente patolóxico" (15). Se se compara o que di Rodinson de Muhamad coas páxinas dedicadas á escrita automática por Breton no Manifesto do surrealismo (16), as coincidencias non deixan de asombrarmos. As crises nerviosas naturais de Muhamad son simuladas, ou procuradas polos surrealistas (17) mediante o sono, a fame e/ou cansanzo físico e psiquico. Ora ben, o fin procurado por un e outros é completamente diferente.
2.1. Para praticar a escrita automática, di Breton, hai que entrar no estado pasivo ou receptivo maior de que sexamos capaces, prescindirmos do xenio personal, do noso talento e do talento dos demais, cómpre enchouparse de que "a literatura é un dos máis tristes camiños que levan a algunha parte". Escribamos de présa, de tal maneira que non podamos frear nin ter a tentación de ler o que xa escribimos, se o silencio ameaza, é que se cometeu algunha falta, interrompamos sen a menor vacilación a frase demasiado clara.
     Mais, ¿que é a escrita automática? É un soño de participación, é o operador da utopía -comunitaria- surrealista. O suxeito do automatismo é por definición incapaz de crear malentendidos, é comunicación pura e total, é o "funcionamento real do pensamento". É auténtico, é inocente, é reservado, tan incapaz das astucias e das mentiras da razón como un louco. A escrita automática é no proxecto-utopía surrealista proxecto de comunicación transparente, total, sen segundas intencións, sen "que se di" ignorado detrás "do que se di". E é asi porque a escrita automática debe permitir ao suxeito disolverse nun proceso de comunicación auténtica, debe eclipsarse para facer emerxer, alén de todas as alienacións sociais, unha comunidade verdadeira, que é o medio e o fin do surrealismo. Todo no mundo surrealista comeza por unha reunión de pensamento e todo existe para desembocar nela. Unha reunión de pensamento que o automatismo fai resplandecer nun comunismo da escrita, nunha totalidade (a poesía feita por todos, non por un, de Lautréamont)... aínda que a comunidade prometida reste virtual porque pasou polos sacrificios de todas as subxectividades, e todos os "eus". E, tamén porque a escrita automática non é o resultado dun traballo, non se obtén mediante unha técnica aprendida; se é posíbel merecela ou provocala é só mediante o total abandono de si mesmo, pola renuncia total de si mesmo. O espírito e a man surrealistas non son máis que "aparellos rexistradores" dun fenónemo que, en certa maneira, é exterior ao suxeito, mais do que é a sede, a testemuña e o beneficiario.

HOTEIS A medianoite, veredes aínda as xanelas abertas e as portas fechadas. A música sae de todos os buracos nos que se pode ver morrer os microbios e os vermes maiúsculos. Pero lonxe, sempre máis lonxe, escóitanse aínda berros tan azuis que se morre de desasosego. Aquí todo é azul. As avenidas e os grandes bulevares están desertos. A noite está superpoboada de estrelas e o canto desas xentes sobe cara ao ceo como o mar vai á procura da lúa, felicidade tan pesada e tan pouco decepcionante para as almas delicadas das ondas. As praias están cheas deses ollos sen corpo que se encontran perto das dunas e das pradeiras afastadas e vermellas de sangue dos floridos rabaños. Cadáveres de días adorados, circo de emocións e de ebriedades vermellas, vermellas, mais onde o corazón bate como unha campá fina e murcha polos soles exteriores. A porta principal deixa deitar fumaredas laranxas semellantes aos cogumelos dos que tanto gostamos, o bosque está perto e as mulleres rolizas corren de aquí a acolá recollendo as follas resucitadas e pasaxeiras; son paxaros de todas as cores que cantan mellor que o vento. Cuadrilátero en que un se oufega para sempre, máis na súa saída encontraremos ao cazador, con todos eses cans, con todos eses ollos e ninguén esquece o puto reloxo da igrexa que te golpea na cabeza como unha rocha desprendida sen un berro.                                                                                      * As miñas dúas mans cruzadas representan a abóbada celeste e a miña cabeza é unha oca calva                     André Breton & Philippe Soupault. Les champs magnètiques

     Ora, a utopía comunitaria que dá lugar a escrita automática é... a poesía. Para iso, a linguaxe debe deixar os módulos correntes nos que está normalmente aprisionada, loitando en contra da alienación que o uso xeneralizado lle impón, resistindo a todas as tentacións dunha comunicación falsificada. O resultado será duplo, debe ser duplo: unha poesía non supeditada a unha xerarquía de significacións e de valores e a liberación, dunha vez por todas, da mitoloxía do inmediato e do auténtico, "non hai vida verdadeira na falsa vida", nada bo poderá ver a luz do sol na falsa totalidade da reificación universal. Por iso, Breton nunca renunciará, malia todas as obxeccións ás que se enfrontou, a facer da escrita automática a pedra de toque do surrealismo, remarcando teimudamente ao mesmo tempo a dimensión comunitaria do proxecto. Na utopía surrealista, a poesía feita por todos faise a golpes de escrita automática. (Tendo en conta, sempre, que para os surrealistas a utopía debe entenderse como un ángulo visual desde o que hai que considerar e xulgar o presente. O que é necesario afirmar enerxicamente é a primacia do futuro sobre o pasado e sobre un presente incapaz de emancipar o pasado amado. )
     Con todo, e a pesar do que levamos dito, o importante na escrita automática non é o resultado, o éxito (un bo poema). Podiamos afirmar, máis ben, que o importante é o fracaso, ou, mellor dito, a espera, o suspense que marcan o valor da operación: o sentimento repentino de vermos abrirse unha porta e non pecharse. Pois o que aporta a escrita automática non é unha ilusión nin unha verdade obxectiva é, segundo Maurice Blanchot (18): "un medio para facer real a idade de ouro, o que Hegel chama a pura necesidade de pasar da noite da posibilidade ao día da presenza...". Un método que deixa ver como se abre unha porta -cara á utopía- mediante un tipo de escrita que se presenta como un desafío central (¿unha luz central, como afirma o poeta e teórico surrealista portugués Ernesto Sampaio?) que se lanza contra os costumes máis enraizados desde a nosa infancia, ademais de ser unha tentativa de operar un cambio de sentido que nos conduce a unha substitución do universo onde a contradición fundamental da existencia encontra finalmente a súa franca expresión. Unha expresión que só se pode conseguer mediante "a unificaçao da personalidade integrando a subconsciência na consciência, a subjetividade na objetividade. É esse mesmo princípio de síntese dialéctica que esta na base, com o surrealismo, de todos os novos desenvolvimentos da poesia" (19).
     Mais se a escrita automática é todo isto, tamén é outra cousa: un fenómeno de linguaxe. Non abonda con dicir que se manifesta baixo a forma de linguaxe; é esencialmente linguaxe. Para os surrealistas a linguaxe non é xa un medio, é un ser. Queren privala de toda utilidade para que o descoñecido a escolla -e o home, todo home, exprese o descoñecido mediante a escrita automática xa que todo ser humano, como escribe Breton, está dotado, até certo, punto da palabra e que mediante ela algo grande e escuro tende imperiosamente a expresarse a través de nós, e que cada un de nós foi elixido e designado el mesmo para formular o que debe ser formulado. (Estas palabras do autor de Nadja poden interpretarse, erroneamente, como a formulación dun "comunismo do xenio"; non, é, simplemente, a formulación de que cada ser humano pode ser maravilloso, e a asociación libre de todos e cada un de nós pode levarmos á utopía, a idade de ouro da que falaba Blanchot). Mais se a escrita automática é un fenómeno de linguaxe, cómpre saber cal é a natureza da linguaxe que aflora nela. Para os surrealistas é a linguaxe do inconsciente, a linguaxe que se forma na zona de actividade psíquica da que veñen as pulsións instintivas, as imaxes primordiais, os soños, o que quere dicir que o inconsciente se manifesta espontaneamente como linguaxe, que é unha estrutura lingüística, unha linguaxe potencial que se realiza desde o momento en que as cadeas que o tiñan prisioneiro son rompidas. As posteriores investigacións psicanalíticas e o desenvolvemento da lingüística -Saussure, Béneviste sobre todo- demostraron que a linguaxe non está contida na consciencia, senón que a primeira contén a segunda. Mais, a fin de contas, non ten importancia, ou a importancia é mínima (20), pois na mensaxe automática a linguaxe é invadida polo ser ao tempo que a existencia o é pola linguaxe. O que interesa aos surrealistas na escrita automática é máis a posibilidade de facer unha poesía colectiva, a utopía surrealista da que se fala no limiar, que conseguer belos poemas. Trátase, en definitiva, de fuxir do quietismo poético ao que chegara no seu tempo a poesía ocidental e que hoxe está en pleno revival.
     André Breton escribiu en 1933 o seguinte: "A historia da escrita automática no surrealismo sería, non temo dicilo, a dun infortunio continuo" (21). O problema non foi só ese, senón que moitos surrealistas non entenderon a escrita automática, non chegaron a ver que a palabra, o oráculo, a mensaxe importaba máis que o médium. O que, curiosamente, si entendeu Muhamad, máis coñecido por Mahoma.
     Poucos poetas surrealistas entenderon que o surrealismo era, podía e debía ser algo máis que un movemento literario, que un grupo de vangarda (de aí a dinámica expulsión-adhesión, da que se falará máis adiante). A escrita automática, o camiño, a vía para a construción da utopía surrealista do surrealismo, hoxe só é un procedemento literario para uso de novelistas que non saben como encher páxinas; os analistas das linguaxes fonéticas instrumentadas por alfabetos relegárona ao apartado de fenómenos paradoxais, sen máis; para os espíritos simples é, como máximo, unha parte da psicanálise que serve para facer visitas turísticas ao inconsciente; para algúns poetas, un método que entrega frases que se deben reescribir. E os críticos usan os seus produtos para faceren clasificacións entomolóxicas: descompór en miúdas nadas até que non queda nada. Literatura, iso que, como dicía en 1920 Philippe Soupault ´"só existe no corazón dos imbecis".

 

A POESÍA DETENTA O SEU SEGREDO* Hai entre nós quen tal vez pense que, estando a actividade poética desprovida de utilidade prática, non pode en adiante senón tender a desaparecer e non ter lugar na sociedade futura. Esas persoas só verán vestixios da sociedade capitalista nas tentativas poéticas, mesmo proletarias, e xulgarán que debemos dirixir eses camaradas desviados cara ás tarefas precisas da propaganda marxista. Respondo que a poesía, existindo historicamente en todo tempo e lugar, parece, para as tarefas precisas da propaganda marxista, humana, tal vez mesmo animal, necesidade ligada sen dúbida ao instinto sexual**. Obrigados a constatarmos o feito poético, non podemos senón rexistrar e apreixar as transformacións das súas diversas manifestacións. Por outra banda, moitos de entre nós admitirán que existe actualmente unha poesía contra a que nos debemos insurxir mediante unha adecuada actividade polémica e crítica. Para iso sería necesario determinar cal é a poesía que consideramos reaccionaria ou contrarrevolucionaria. Unha dificuldade, non específica da poesía, que incomodará especialmente aos poetas, e que só pode ser discutida despois da experiencia, en certa maneira, desde fóra [...] Grande parte da produción enviada ao concurso de Literatura Proletaria consiste, cando menos aparentemente, en poemas. Pídennos que nos dirixamos aos autores, que os aconsellemos. ¡Atención! Non existen trucos ideolóxicos nin receitas técnicas para escribiren poemas revolucionarios [...] Distinguirei provisonalmente tres clases de accion a que un poema pode aspirar: 1ª A acción directa, por afirmación e por reiteración. Esta apela á grande poesía moralizadora e xeralmente cadenciada. A que se decora. A canción que nos "dá alento". "A marsellesa", "A Madelon", "A Internacional". É a acción dos catecismos, das oracións, dos proverbios e dos axiomas, é a acción da publicidade comercial e ideolóxica, das frases tipo: "toda muller elegante é cliente do Printemps, Rúa Lafayette 120", "O seu partido é a URSS, un sexto do globo, "Proletarios de todos os países, unídevos", etc, [...] É un poderoso medio de acción que, para ter un valor revolucionario, debe ser manexado por homes de excepcional consciéncia política, capaces de pór en circulación entre o proletariado as palabras adecuadas ao momento e capaces -logo que a actualidade o esixe- de destruír con novas fórmulas o efecto moitas veces negativo de fórmulas retardatarias. Mais a poesía que tende a prolongar a existencia destas fórmulas retardatarias (porque é imposíbel negarse a que a palabra dese xénero de "poesía" segue a cousa desde moi lonxe e, arrastrándose no papel das revistas e dos libros, máis duradeira e máis lentamente ultrapasada que a dos xornais, arrástrase indebidamente na memoria dos homes), ¿a que pode aspirar? Ou terá como efecto desencadear unha acción que é inoportuna***; ou non desencadeando acción ningunha, esgotará por unha especie de masturbación revolucionaria a enerxía das masas. Con efecto, remito para o pasivo desa poesía unha consecuencia desmobilizadora deste xénero: solicitado a destempo, no teatro, no cinema, nunha sala pública, un home gástase en desexos; cando chega o momento, non pode facer o amor****. 2ª A acción directa por contrasenso, por provocación. O espírito de contradiccion está suficientemente espallado para que os poetas provocaran sempre, voluntaria ou involuntariamente, contradicción nos lectores. Cito o texto ben coñecido de Ducasse, que me parece supera a interpretación directa que lle deu Soupault e que utilizo aquí, mais provisionalemnte e con todas as reservas: "...Cantei o mal como fixeron Mickiewickz, Byron, Milton, Southey, Alfred de Musset, Baudelaire, etc... Naturalmente, esaxerei un tanto o diapasón, para facer algo novo no sentido desa literatura sublime que canta o desespero unicamente para oprimir o lector e levalo a desexar o ben como remedio. Así pois, é sempre o ben que en suma se canta, segundo un método, porén, máis filosófico e menos inxenuo que o da antiga escola, da cal Victor Hugo e poucos máis son os únicos representantes que aínda sobreviven" Vemos así que os inmoralistas poden seren rexistrados na moral e que se poden utilizaren na propaganda revolucionaria os textos máis contrarrevolucionarios. Iso aconteceu moitas veces. [...] este método, menos utilizado que o primeiro, dá ás vítimas máis ilusión de liberdade. Novas seitas relixiosas apelan a el, predicando o anticristo ou odio, co pretexto de provocaren a solidariedade entre os homes. Sen pór en causa o equívoco dese método, as hipocrisías que permite imputar os que del se valen, véxome obrigado a recoñecer que é, como o primeiro, na medida en que os seus fins explícitos son atinxidos, un método de cretinización. 3ª A acción directa. Trátase de pór en marcha e de deixar avariado. Iso obriga ao lector a dar só un paso máis do que desexaba, fecháronse coidadosamente todas as saídas, mais a porta de entrada continúa aberta. Deixar a desexar, di André Breton. Pódese actuar aínda provocando unha contradición indirecta (contradición dunha verdade que non foi expresada senón soamente suxerida) ou provocando unha contradición de segundo grau, métodos empregados, paréceme, nas Poesías polo autor dos Cantos de Maldoror. É unha especie de carambola. Eis, segundo o Manifesto de Marx, o eloxio virado feroz da burguesía durante o século pasado.: "Foi ela quen primeiro fixo ver aquilo de que a actividade humana foi capaz: criou maravillas maiores que as pirámides de Exipto, os acuedutos romanos, as catedrais góticas (...)" Eis, nas Iluminacións de Rimbaud, algunhas constatacións suxestivas e algúns símbolos provocantes: DEMOCRACIA "A bandeira reflicte a paisaxe inmunda e a nosa xiria apaga o tambor. Nos centros alimentaremos a máis cínica prostitución. Masacraremos as revoltas lóxicas. Nos paises aromáticos e dóceis! -ao servizo das máis monstruosas explotaciós industriais e militares. Até máis ver! Aquí, non importa onde. Recrutas voluntarios, teremos a filosofía feroz; inaptos para a ciencia, esgotados polo conforto; que estoupe o mundo. Eis o verdadeiro camiño Adiante. En marcha! Mentres os fondos públicos se desmoroan en festas de fraternidade, soa un sino cor de rosa nas nubes. Voltemos ao estudo, ao son da obra devorante que se reúne e ascende nas masas." A acción indirecta parece a única eficaz, xa desde o punto de vista da propaganda, xa desde o punto de vista da poesía.                                                                                           Claude Cahun *Excertos dunha comunicación destinada á sección literaria da Asociación de Escritores Revolucionarios, Xaneiro-Febreiro 1933 **Se a especialización poética tende para a propia ruína, iso non significa que a poesía deba desaparecer. Polo contrario. É que "debe ser feita por todos, non por un" (Lautréamont) ***Pode obxectarse que esa poesia só ten a ambición de determinar a adhesión ao Partido, que se encarga de desencadear a acción oportuna. Mais iso é abusar moi levianamente da psicoloxía. Un home que adhere a un partido grazas á emoción dun poema ten moitas probabilidades de dimitir logo da lectura doutro poema. ****Non acredito que unha lírica do tipo: "Fogo sobre Leon Blum/ Fogo sobre Concour, Frossard, Déat/ Fogo sobre os osos da social-democracia/ Fogo... (sobre o que sexa e forzosamente o branco cambia) poida suscitar máis que un acto isolado, e que pasaría por provocación.

                   
O programa da escrita automática continúa a ser actual, sempre o será: pór termo ao control da consciencia, destruír postes indicadores colocados ao longo do camiño polo xuízo estético ou moral, liberar a imaxinación vixiando que nada impida o curso maxestoso do río. Mais o infortunio, de que fala Breton, da escrita automática continúa. Continúa esta a ser un "medio" dos literatos para conseguir "belas páxinas", mesmo para asombrar aos seus lectores. A política das clases dominantes foi sempre preservar a xerarquía mediante criterios estéticos consagrados polos "expertos". A escrita automática aínda serve para rachar eses "criterios", para saber que a cultura esta feita con merda de can (22). Para conseguir, por fin, que mediante unha experiencia colectiva de escrita, a poesía sexa finalmente, como demandaba Isidore Ducasse, feita por todos, non por un, para o que é necesario que os homes e as mulleres, reproducindo as circunstancias práticas do funcionamento do espírito, as que demandaba Breton para a prática da escrita automática, se engada a estas unha elaboración colectiva. Eis unha experimentación á orde do día. Un automatismo colectivo.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega