BVG     Atrás    Índice de Páxinas

     O 8 de xaneiro de 1953 publicouse en Le Libertaire o derradeiro dos Billets surrealistas, un artigo de José Pierre sobre a pintura realista e "pompier" do pintor comunista Fougeron

 

DECLARACIÓN PREVIA Surrealistas, non cesamos de consagrar á trindade Estado-traballo-relixión unha execración que frecuentemente nos levou ao encontro cos camaradas da Federación Anarquista. Esa aproximación condúcenos hoxe a expresarmos en Le Libertaire. Felicitámonos aínda máis porque acreditamos que esta colaboración nos permitirá extraer algunhas das grandes liñas de forza común a todos os espíritos revolucionarios. Estimamos que unha ampla revisión das doutrinas se impón urxentemente. Esta só será posíbel se os revolucionarios examinaren xuntos todos os problemas do socialismo co obxectivo, non de encontrar nela unha confirmación das súas propias ideas, senón dela facer surxir unha teoría vigorosa capaz de dar un impulso novo e vigoroso á revolución social. A liberación do home non podería, baixo pena de se negar inmediatamente despois, ser reducida unicamente ao plano económico e político, senón que debe ser estendida ao plano ético (saneamento definitivo das relacións dos homes entre si). Está ligada á toma de consciencia, polas masas, das súas posibilidades revolucionarias e non pode, baixo ningunha condición, levar a unha sociedade en que todos os homes, ao exemplo de Rusia, serían iguais en escravitude. Irreconciliábeis co sistema de opresión capitalista, ben se exprese baixo a forma disimulada da "democracia" burguesa e odiosamente colonialista, ben asuma o aspecto dun réxime totalitario nazi ou estalinista, non podemos deixar de afirmar unha vez máis a nosa hostilidade fundamental para cos dous bloques. Como toda guerra imperialista, a que preparan para resolver os seus conflitos e aniquilar as vontades revolucionarias non é a nosa. Disto só pode resultar un agravamento da miseria, da ignorancia e da represión. Esperamos exclusivamente da acción autónoma dos traballadores a oposición que poderá impedila e levar á subversión, no sentido de transformación absoluta do mundo actual. Esa subversión, o surrealismo foi e e continúa a ser o único a emprendela no terrno sensíbel que lle é propio. Seu desenvolvemento, a súa penetración nos espíritos, colocaron en evidencia a falencia de todas as formas de expresión tradicionais e mostrou que eran inadecuadas para a manifestación dunha revolta consciente do artista contra as condicións materiais e morais impostas ao home. A loita pola substitución das estruturas sociais e a loita desenvolvida polo surrealismo para transformar as estruturas mentais, lonxe de se excluíren, son complementarias. A súa unión debe acelerar a vinda dunha época liberada de toda xerarquía e represión. Jean-Louis Bédoin, Robert Benayoun, André Breton, Roland Brudieux, Adrien Dax, Guy Doumayrou, Jacqueline e Jean-Pierre Duprey, Jean Ferry, Georges Goldfayn, Alain Lebreton, Gérard Legrand, Jehan Mayoux, Benjamin Péret, Bernard Roger, Anne Seghers, Jean Schuster, Clovis Trouille e os seus camaradas estranxeiros actualmente en París.                                                                       Le Libertaire, 12 de outubro de 1951

Outras vicisitudes políticas do surrealismo posteriores a 1953 non teñen a importancia histórica que tiveron as súas relacións cos comunistas nos anos 20-30 do século, nin mesmos cos trotsquistas ou anarquistas, mais continuaron a colaborar esporádicamente -sobre todo Péret e Breton- nos órganos duns e doutros. E lembremos que están detrás do famoso manifesto contra a guerra de Alxeria que foi coñecido como o Declaración dos 121 (29).
     O desencontro entre comunismo-estalinista e surrealismo foi total. Foi así por: a) os surrealistas non se daren conta que ao se colocaren detrás do PCF, da URSS, ao non criticaren a política comunista, levaban camiño de se converteren, simplemente, en funcionarios do partido. É dicir, suplantar as vellas elites que comandaban a política cultural do partido. Non propiciaron neses anos, até a ruptura, unha verdadeira crítica política do comunismo estalinista (crítica que comezaba naqueles anos en Francia a se facer por man do exdirixente do PCF Boris Souvarine e do exsurrealista Pierre Naville) e limitábanse a unha crítica dos xestores da política cultural do Partido, da III Internacional. No caso de triunfaren, os surrealistas terían ocupado o lugar daqueles que desprazaban e desprezaban (30), mais a súa utopía permanecería sen se realizar. Esta característica dos movementos de vangarda, a suplantación das vellas elites enferruxadas, pareceu ser o fin dos surrealistas de 1927 a 1932. Renunciaron, durante eses anos, á súa revolución, porque eles eran a revolución e non necesitaban ningunha teoría externa. As súas liortas cos comunistas, no fondo inxenuas por parte dos surrealistas até 1935, son meras anécdotas. E b) non saber ver o que intuíron axiña os homes dos aparatos burocráticos: que o surrealismo era unha revolución que ía contra eles. Pois os comunistas viron axiña que o principal perigo que o surrealismo presentaba para o Partido -e para todo proxecto de dominación política, cultural e social, xa que logo, tamén económica- non residía nin na liberdade de investigación artística nin nas innovacións técnicas en literatura e/ou en arte. O perigo estaba inscrito na vontade do surrealismo de implantar a utopía no corazón da vida cotián dando ao individuo, a todo individuo, o poder de comunicación poética artificialmente fixado nos modos de expresión particulares e desfigurado pola expresión artística. Pola mediación da actividade poética e dun medio de expresión -a escrita automática- finalmente accesíbel a todos e capaz de rachar o cadro en que a división do traballo encerraba a actividade artística, teoría e prática revolucionaria achaban un campo de realización inmediata.
     Cando en 1930 os surrealistas lanzan Le surréalisme au service de la révolution, renunciaban -sen sabelo- a levar a cabo a revolución surrealista. Perderon moito tempo. Non souberon ver o que si soubo ver Antonin Artaud, que en 1936, nunha conferencia ditada na Universidade de México, "Surrealismo e revolución", recollida en Messages révolutionnaires, dicía: "Trátabase, en suma, para o Surrealismo, de descer até o marxismo -fala dos anos de converxencia-diverxencia dos surrealistas co Partido Comunista-, mais fora fermoso ver o marxismo intentar elevarse até o Surrealismo". Mais unha vez recuperado ese tempo, a revolución surrealista volve mostrar que a posibilidade dunha socialización da linguaxe poética é ofrecida a todos, e que para o éxito da revolución surrealista, da utopía surrealista do surrealismo, imponse a unidade orgánica dos medios e dos fins e que todos os elementos da crítica revolucionaria, teñen a mesma importancia para o proxecto de transformación radical das relacións humanas. Acábase sabendo que cambiar a vida é transformar o mundo, e que non se pode transformar o mundo sen cambiar a vida.

DO TEMPO EN QUE OS SURREALISTAS TIÑAN RAZÓN Ao dirixiren a súa adhesión colectiva ao "Congreso internacional para a defensa da cultura", os escritores surrealistas, que pensaban participar nunha discusión real, fixáranse dous obxectivos principais: 1º chamar a atención sobre o que esas palabras tomadas por si soas, "defensa da cultura", poden comportar de incondicional e de perigoso*, 2º facer de maneira que todas as sesións previstas non se vaian en palabras antifascistas ou pacifistas máis ou menos vagas, senón que sexan ampliamente debatidas unha serie de cuestións que continúan a estaren en litixio e fan, ao permaneceren sistematicamente na sombra, que toda afirmación de acción converxente no período actual non sexa máis que palabras. [...] O "Congreso internacional para a defensa da cultura" desenvolveuse baixo o signo da asfixia sistemática: oufegamento dos verdadeiros problemas culturais, oufegamento das voces non recoñecidas polos organizadores. Dirixida a esa maioría de novos conformistas a toda proba, a frase do discurso de apertura de Gide: "paréceme case imposíbel, hoxe, na sociedade capitalista en que vivimos aínda, que a literatura de valor poida ser outra cousa que unha literatura de oposición", tiña un sentido enigmático de abondo cruel. Asfixia parcial dos discursos de Madeleine Paz, de Plisnier, escamotaxe pura e simple do delegado chinés, retirada absoluta da palabra a Nezval (¡Cantos coñecedores deses métodos preferirían non teren estado alí!) mais pola contra -no intervalo de conmovedoras declaracións como as de Malraux, Waldo Frank ou Pasternak-, chuvia de repeticións, de consideracións infantís e de incenso: os que pretenden salvar a cultura escolleron para ela un clima insalubre. A maneira en que este Congreso -de inspiración pretendidamente revolucionaria- se disolveu, estivo exactamente á mesma altura da maneira en que se anunciou. Anunciárase mediante carteis nos que salientaban certos nomes en caracteres maiores e en vermello: concluíu na creación dunha "Asociación internacional de escritores para a defensa da cultura", dirixida por un buró de 112 membros, cun presidium na cabeza, buró que, segundo todas as aparencias, se designou a si propio, xa que sobre a súa composición non foron consultados nin os participantes nin os asistentes ao Congreso. A ese buró, a esa asociación, non podemos máis que significarlles formalmente a nosa desconfianza. [...] Se nos alzamos violentamente contra calquer tentativa da rehabilitación da idea de patria, contra toda chamada, nun réxime capitalista, ao sentimento nacional, non é só, hai que dicilo, porque desde o máis profundo e máis afastado de nós propios nos sentimos incapaces de adherirmos a ela, e non só porque vexamos neses feitos o avivecer dunha ilusión sórdida que só serviu para facer arder con demasiada frecuencia o mundo, senón sobre todo porque coa mellor vontade non podemos deixar de tomalas por síntomas dun mal xeral caracterizábel. Ese mal é caracterizábel a partir do momento en que tal síntoma pode ser comparado con outros síntomas igualmente mórbidos e constituír con eles un grupo homólogo. Reprochóusenos, hai moito tempo, facermos eco das protestas que ocasionaba o espectáculo de certas películas soviéticas de tendencia parvamente moralizadora. "O vento de cretinización sistemática que sopra na URSS..." non tivera o temor de dicir un dos nosos corresponsais. [...] Pasemos rapidamente polas decepcións que nos causaron as mesquiñas realizacións da 'arte proletaria' e do realismo socialista. Non deixamos tampouco de preocupármonos polo culto idólatra con que algúns celadores interesados se esforzan por ligar as masas obreiras, non só á URSS, senón tamén á persoa do seu xefe (o "todo isto grazas a ti, grande Stalin do antigo bandido Avdeenko non deixa de evocar o "o que vostede queira, meu xeneral", do innobre Claudel). Mais se aínda puidese quedarnos algunha dubida sobre o desenlace do seu mal (non se trata de descoñecer o que foi e o que fixo a Revolucion rusa, se non de saber se aínda vive, como se porta), esa dúbida, debemos declararlo, non podía resistir á lectura das cartas que, no seu número do 12 de xullo de 1925, reproduciu Lu da Komsomolska Pravda...[...] [...] Case é inútil remarcarmos a miseria totalmente conformista de elucubracións semellantes, que aquí a penas acharían lugar nun xornal da patronal. O menos que se pode dicir é que dan unha aparencia de xustificación serodia ao famoso "Moscova a mimosa" dun dos que na actualidade se presta mellor, a cambio de algunha vantaxe, a servila de xoellos. Mimosa ou non, limitémonos a rexistrar o proceso de rápida regresión que pretende que despois da patria sexa a familia a que saia indemne da agonizante Revolución rusa (¿que pensaría Gide?). Xa só lles queda restabelecer a relixión -¿por que non?- e a propiedade privada para acabaren coas máis belas conquistas do socialismo. Ao risco de provocar o furor dos seus turefarios, preguntamos se é preciso algún outro balanzo para xulgarmos polas súas obras un réxime, en concreto o réxime actual da Rusia soviética e o xefe todopoderoso baixo o cal ese réxime vai á negación mesmo do que debería ser e do que foi. A ese réxime, a ese xefe, non podemos máis que lle mostrar formalmente a nosa desconfianza. Agosto 1935 *Lembremos por eses mesmos anos Walter Benjamin estaba a redactar o seu traballo Historia e coleccionismo: Eduard Fuchs, onde por vez primeira aparece a famosa frase-tese: "Nunca se dá un documento cultural que ao mesmo tempo non sexa documento da barbarie". Esta tese reaparecerá, retocada, nas Teses sobre a filosofía da historia: "Nunca se dá un documento de cultura que non sexa á vez un documento da barbarie". A tese non necesitaría explicacion ningunha, mais, infelizmente, hoxe aínda é necesaria, sobre todo nun momento en que a cultura é barbarie non só técnica, senón tamén filosófica, está á orde do día. Un exemplo, os arcos de trunfo romanos son documentos de cultura á vez que de barbarie, pois son monumentos que celebran a guerra e a masacre. Un exemplo máis próximo. O Val dos Caídos franquista -deixando de lado o seu lado "monumental" e "pompier", o seu kischt insultante- querería ser un monumento-documento de cultura, cando non deixou de ser, continúa a selo, un documento da barbarie. Un exemplo aínda máis cercano no tempo; hai poucos anos o Centro Dramático Galego levou a cabo, cos orzamentos necesarios para a difusión do teatro en galego, a representación, en español, de obras de Valle-Inclán. Representar a Valle é un documento de cultura, mais a maneira en que foi levada a cabo esta representación -no fondo unha dinamitaxe do teatro en galego, do idioma galego en xeral xa que logo-; esta (a representación das obra de Valle), por obra e graza dos responsábeis culturais-teatrais da Xunta de Galiza, converteuse nun documento de barbarie. O que din os surrealistas nesta proclama-manifesto, "chamar a atención sobre o que esas palabras tomadas por si soas, 'defensa da cultura', comportan de incondicional e perigoso", únese directamente á tese de Benjamin. A cultura, por si soa, non é defendíbel -e non fai falta ler Totem e tabú de Freud para sabelo. Defendemos a Mozart, mais lembremos que os verdugos de Auschwitz apagaban os berros das súas vítimas con música do austriaco, que naquel momento fedía. Para dicilo con palabras de Adorno (Dialéctica negativa): "Toda a cultura despois de Auschwitz é, incluíndo a súa crítica, lixo. Ao se restaurar despois das cousas que aconteceron sen resistencia no seu propio campo, a cultura converteuse enteiramente na ideoloxía que fora en potencia; na ideoloxía que é desde que pretendeu, en oposición á existencia material, iluminar naquela existencia coa luz que lle fora negada pola separación entre espírito e traballo manual. Sexa quen for que defenda o manteñemento desta cultura radicalmente culpábel, convértese no seu cómplice, mentres o home que di non á cultura está directamente fomentando a barbarie que a nosa cultura mostrou ser". Por iso non hai escapatoria: ou eriximos o ideal estético -poético- en ideal social articulando co que non é arte, ou a cultura continuará a feder e a ser documento de barbarie, porque unha defensa incondicional da cultura pode ser -e a historia nolo demostra- moi perigosa. Os surrealistas soubérono ver, de aí que en nome da cultura non tomada por si soa, se neguen a pregarse ao ideal estaliniano.

© 2006 Biblioteca Virtual Galega