BVG     Atrás    Índice de Páxinas

4. Dinámica do grupo: adhesións e exclusións.

Algúns "historiadores" do surrealismo, levados pola súa antipatía cara á figura de Breton, cando falan das diferentes rupturas e exclusións ou expulsións minimizan os factores a-personais para acusalo de "Papa", (expresión inventada por algúns porcos, Octavio Paz dixit) no canto de ver nesa dinámica a dinámica de todo grupo vivo. Nunha asociación de seres libres, nunha asociación dun carácter paixonal extraordinario, as adhesións, as exclusións, os cismas ou herexías, alíñanse ao longo dos anos no movemento evolutivo dos grupos e/ou sociedades, o contrario sería a súa morte ou disolución, a súa desaparición física... e intelectual. (Tal aconteceu no movemento freudiano, no situacionismo, nos diversos movementos que se reclamaban do marxismo, etc.) O grupo surrealista, o movemento surrealista, como ente vivo, tivo moitas -alguén pode pensar que demasiadas- exclusións, demasiadas rupturas, diversos cismas, mais tamén adhesións incondicionais e separacións silenciosas. Como non era un grupo de vangarda, houbo surrealistas que non escribiron unha liña (como Adolphe Acker, que continuou a participar, con pseudónimo pola súa orixe xudea, na actividade surrealista durante a ocupación), ou cando moito cartas aos amigos e á familia, esas rupturas, esas expulsións, non viñan dadas por un "quitame a palla", senón por profundas realidades prácticas, teóricas e poéticas que visaban o fondo da utopía surrealista. Que ás veces os textos de expulsión non voaban moi alto, é ben certo, o insulto é un dos grandes achados retóricos do surrealismo (como o foi dos fundadores do marxismo, non hai máis que ler as cartas de Marx e Engels, ou A ideoloxía alemana onde os epítetos dedicados a diversos filósofos non son precisamente un tratado da "boa palabra"). Esa dinámica de grupo, mesmo de sociedade secreta que funciona no interior do surrealismo, conduciu a exclusións que se amontoan na historia do grupo, e que marcan momentos evolutivos fundamentais.
     O surrealismo era unha reunión de individualides fortes: Aragon, Breton, Éluard, Péret, Leiris, Queneau, Prévert, Masson, Ernst, Char, Man Ray, Pierre Naville, Soupault, Crevel, Dali, Luis Buñuel, Roger Caillois, Francis Ponge, etc. -e pido perdón por asoballar ao lector, mais estamos a reseñar os nomes máis importantes da literatura francesa de 1920 a hoxe, e algúns dos pintores fundamentais na pintura contemporánea. O grupo inventou unha maneira de estar xuntos e unha maneira de romper que non ten igual no século. Esa maneira de romper vén dada porque todos os que viviron o surrealismo -a práctica da poesía que demandaba Bretón, é dicir vivir a poesía- sabían o que deixou ben claro o surrealista portugués Ernesto Sampaio: "só a existência de um grupo pode dar ao surrealismo a autoridade a que nenhum home de espírito, seja quem for, poderá jamais pretender. O mito do artista solitário e genial consagra un estado de coisas que impede a irrupçao, na vida, do princípio poético. Querer 'viver em poesia' fora da vida e atentar contra a vida e contra a poesia. A poesia nao se vive a 10 ou 20 por cento, reservando o resto aos imperativos da chamada realidade prática. Afirmar isto valeu ao surrealismo (e a Breton em particular) o ódio sempre virulento da maioria dos intelectuais" (31).
     Se a poesia hai que facela e practicala en grupo, todo desvío intencionado -ou non- é unha traizón ao home e á poesía, e aquel que se desviou, non merece pertencer ao grupo. O "desviado", porén, tamén sabe, como dicía Breton no Segundo manifesto, que non se abandona o surrealismo impunemente. De aí, a defensa, auto-defensa ou ataque desde principios moitas veces que se reclaman do surrealismo, outras non tanto, da maioría dos excluídos e/ou expulsados. De aí, ese furor (mellor sería usar a palabra fervor), nada heroico -o eroico furore vén sendo o vivir perigosamente do fascismo, malia que fose un concepto dun home que nada ten a ver co fascismo como Giordiano Bruno-, poético, nos ataques e nos contraataques, malia o uso do insulto. Porque o insulto, ademais de estar enchoupado de humor, pode ser poesía: "Aquí xaz o boi Breton, vello esteta, falso revolucionario con cabeza de Cristo", escribiu Georges Bataille en 1930, cando os surrealistas expulsados ou autoexcluídos despois da publicación do Segundo manifesto publicaron o folleto "Un cadáver" contra André Breton
4.1. Philippe Soupault e Antonin Artaud.
O 26 de novembro de 1926 tivo lugar no café Le Prophète a reunión dos surrealistas con outros grupos para ver de levar a cabo conxuntamente accións "revolucionarias". (Desta asemblea sairía a idea de ingresar no PCF.) Os surrealistas entran en escena por orde alfabética. Cada un toma as súas decisións, libremente. Artaud é expulsado, repróchanlle colaboracións literarias e teatrais nada claras. O autor de Ombilic des limbes non cede en ningún punto. Cando chega o momento, Soupault é atacado por Naville e Breton. Ambos acúsano de oportunista. Soupault, nunha verdadeira fuga cara a adiante, comprométese a non escribir máis novelas e a non colaborar en revistas burguesas. Ao final, nunha última reviravolta, dimite: "Rógovos que me consideredes fora do voso grupo e non me teñades por un comunista calquer".
4.2. Arranxo de contas no Segundo manifesto.
Cando se publica o Segundo manifesto do surrealismo, o grupo xa viviu diversas defeccións e novos adherentes chegaron. Entre as defeccións: Baron, Naville, Vitrac, Queneau, Leiris, Prévert, Desnos, Limbour, Masson (que será un guadiana no surrealismo), etc. Antes de entrar en "materia", Breton ataca a todos estes, e algúns dos seus antepasados: Rimbaud, Poe..., só se salva Lautréamont. Tamén dispara contra o grupo de Le Grand Jeu. O surrealismo queda dividido, desaparecen do grupo importantes poetas e teóricos. Mais prodúcense novas incorporacións: Char, Thirion, Buñuel, Dali, Ponge, Tzara, algúns dos homes da revista Légitime Défense (Jules Monnerot Pierre Yoyotte...), e continúan Éluard, Aragon, Péret, Crevel, Ernst... Os disidentes publican o panfleto Un cadáver, contra André Breton, no que Jacques Prévert amosa as súa capacidades retóricas para o insulto.

MORTE DUN SEÑOR ¡Ai, xa non volverei ver o ilustre histrión do mundo ocidental, o que me facía rir! Cando estaba aínda vivo escribía para abreviar o tempo. Dicía el, para encontrar homes e, cando por casualidade os atopaba, tiña un medo atroz e, facéndolles o conto da amizade trastornadora, procuraba o momento en que puidera emporcalos. Un día pensou que vira pasar en soños un Barco fantasma e sentiu que lle medraban na cabeza os galóns do capitan Bordure, mirouse seriamente no espello e achouse guapo. Ese foi o fin, tornouse tatexo mental e confundiu todo, a desesperación e a dor no fígado, a Biblia e os cantos de Maldoror, a tinta e o seme, as barricadas e o diván de madame Sabatier, o marqués de Sade e Jean Lorrain, a Revolución Rusa e a revolución surrealista. Mestre lírico, distribuíu diplomas aos grandes namorados, días de indulxencias aos que se iniciaban no desespero e lamentouse sobre a grande piedade dos poetas de Francia. "¿É certo, escribiu, queren canto antes o sangue dos seus grandes homes?" Excelente músico, tocou durante un tempo unha violucha baixo as ventás do Partido comunista, recibiu cantazos na cachola, retirouse decepcionado, agriado, mestre cantor nas cortes de amor. Non podía xogar sen facer trampas, e por outra banda facíao moi mal. Escondía as bolas de billar nas mangas; cando caían ao chan cun ruído desagradábel perante os seus discípulos atribulados dicíalles que era cousa do humor. Era un grande bo home, puña ás veces o seu birrete de xuíz por riba do seu quepis e moralizaba ou facía crítica de arte, mais dificilmente ocultaba as cicatrices que lle deixara o garfo financeiro da pintura moderna. Un día apostrofaba contra os sacerdotes, ao día seguinte coidábase bispo ou papa en Avignon, sacaba un billete para ir ver e voltaba máis revolucionario que nunca uns días despois e choraba unhas grosas bágoas de furia porque o 1º de maio non encontrara un taxi para cruzar a Place Blanche. Era tamén moi sensíbel: por unha nota na prensa garda cama oito días e cuspía, cuspía por todas partes, sobre o andar, sobre os seus amigos, sobre as mulleres dos seus amigos. E seus amigos moitas veces deixábano facer, engaiolados con el como para protestar. Cuspía tamén sobre Poe e sobre Dufayel. Non era moi preciso, cuspía sobre a cea que non estaba a punto á hora, encolorizábase espantosamente ao ver unha lata de sardiñas, era lugubremente grotesco, penoso de ver mais sempre cun aspecto moi digno. Algunhas veces a parvada cobríalle o rostro. Sospeitábao porque era moi astuto e entón ocultábase detrás das maiúsculas Amor, Revolución, Poesía, Pureza. O seu neno cantor Jean Genbach, o seu excura en quen puxera todas as súas compracencias, axitaba a campaíña e moitos baixaban a cabeza, mais algúns miraban e vían detrrás do tabernáculo a Breton-Fregoli porse a barba de Cristo-oculto. ¡Era a grande diversión! Infelizmente o inspector do Palacio dos prodixios, o perforador de boletos, o gordo Inquisidor, o Deroulède do soño non está máis, non falemos máis del. Jacques Prévert. Un cadavre. Xaneiro 1930

4.3. O caso Aragon.
De 1927 a 1932, os surrealistas que militaban no Partido Comunista Francés colócanse detrás do partido do proletariado e da patria da revolución, e ben que permanecían intratábeis en cuestións culturais, acollen con ardor, e mesmo entusiasmo, as cada vez máis peregrinas consignas da Internacional comunista. Con todo, a verdade sexa dita, non consinten en axeollarse diante das instancias autonomeadas revolucionarias, nin venden a súa alma por un prato de lentellas. [Benjamin Péret, que colabora en L'humanité -fai crítica de cinema e unha sección sobre cregos e militares dun furor que aínda hoxe debe doerlles aos dirixentes do PCF-, cando non está de acordo co partido, aínda que a súa colaboración no xornal destes era un dos seus poucos medios de subsistencia material, deixa de colaborar e vaise, coa súa muller, ao Brasil, de onde será expulsado ao cabo de pouco máis de dous anos por actividades revolucionarias dentro da Oposición de esquerdas, trosquista, deste país. ]
     En 1930, Louis Aragon é invitado á segunda conferencia de escritores revolucionarios que vai ter lugar en Karkovh, URSS, que reunirá a centro trinta e catro delegados de trinta e cinco países. Aragon é acompañado por Georges Sadoul, que pasará á historia como un dos grandes críticos cinematográficos. Sadoul, que había pouco escribirá unha escandalosa carta contra o número un da promoción de Saint-Cyr -escola militar-, marchara co autor de Aniceto ou o panorama por medo ás repercusións da xustiza. Na cidade soviética, ambos atacan a revista Monde, de Henri Barbusse, besta negra dos surrealistas. Ambos os dous asinan as conclusións do Congreso que condenan o surrealismo, e ademais fanse unha autocrítica: "Como membros do partido, recoñecemos que deberiamos provocar o control efectivo da nosa actividade literaria polo Partido e submeter a nosa actividade a ese control". Todo o contrario do que dicían os surrealistas. Desde o regreso de Aragon e de Sadoul a París, as relacións cos surrealistas son tensas, ben que o primeiro escribe outra autocritica en Le Surréalisme au service de la Révolution. En novembro de 1931, na revista Littérature de la Révolution mondiale, aparece o poema de Aragon "Frente vermella". En xaneiro do ano seguinte, o dia 16, Aragon é inculpado e acusado de "inducción ao asasinato". Os surrealistas publican un folleto defendendo a Aragon en nome da liberdade de expresión. L'Humanité condena esta forma de defensa. Berton escribe "Miseria da poesía", rexeitando as persecucións contra a Aragon e condenando a "poesía de circunstancia", dentro de que inclúe o poema aragonesco. Louis Aragon, nun comunicado feito público desde as páxinas do xornal comunista, condena o texto de Breton e rompe co surrealismo. Os surrealistas publican publican un panfleto asinado por todo o grupo, agás Breton: Paillase! Pouco despois, Paul Éluard entra en escena e publica outro panfleto, durísimo, contra Aragon: Certificado. Con Aragon, deixa o grupo o seu compañeiro de Kharkov, Georges Sadoul. Dous homes, Maxime Alexandre e Pierre Unik -que publican "Arredor dun poema", para intentaren que non haxa ruptura- afástanse silenciosamente. O primeiro aparecera en 1945 convertido ao catolicismo baixo o padronado de Paul Claudel; o segundo morrera en estrañas circunstancias cando tentaba fuxir do campo de concentración en que estaba internado.


 

CERTIFICADO Coñecín a Louis Aragon durante catorce anos. Nel tiven durante moito tempo unha confianza sen límites. A miña amizade e a miña estima por el fixéronme fechar os ollos perante o que tomaba por defectos de carácter. Cando ía en "sociedade" achaba que era máis lixeiro, máis sociábel ca min; cando tentaba coa nosa vontade de manifestar publicamente a nosa cólera, atribuía esa actitude a un exceso de espírito crítico, as súas irregularidades facíanmo só un pouco máis pueril, un pouco inofensivo; os seus erros, xulgábao sempre o abondo intelixente, o abondo coraxudo, o abondo honesto, para reparalos. Amábao, estimábao, defendíao. Hai un ano, voltou de Rusia despois de asinar un texto reprobando a actividade surrealista e particularmente o Segundo manifesto do surrealismo, de André Breton. Cando este último lle dixo que nos parecía indispensábel publicar esta reprobación, Aragon, vergoñento ou simulando estalo, ameazou con se matar. E foi entón cando Aragon se escureceu para min. Semellante ameaza fíxome dubidar da súa consciencia revolucionaria; un revolucionario non pode vivir baixo tal compromiso. Turbado, desmoralizado, escéptico ao ver como cada día aparecía un pouquecho máis a súa má fe baixo unha chantaxe sentimental crecente, esperei o salto que non podia deixar de dar na noite definitiva. Tirando a súa forza dos seus renegamentos sucesivos, mais adiando sen cesar o día en que xa non tería nada a renegar, o día en que o seu arribismo non tería máis o renegamento por alimento natural, sofrín todas as concesións interesadas que quería facer aos móbeis da nosa actividade. Vino hai tres meses, usando medios teatrais, mergullarse en bágoas lendo estas frases xa daquela sospeitosas, agora monstrosas, do seu artigo "O surrealismo e o porvir revolucionario": "É por isto, meus amigos, que eu considero con emoción, con máis emoción da que me prace testemuñar, a singular empresa dos que quererían hoxe afastarme de vós. É certo que por diversos camiños, máis igualmente aleivososas, a mesmas xentes querennos facer crer que isto é un feito consumado, que consegueron afastarnos". Cando lle propuxemos darlle liberdade de acción, demostrounos que perdía todas as razóns para actuar. Bruscamente, atormentado polo temor de vernos descubrir o dobre xogo que levaba, desenmascarouse. Ousou pedirnos, el, o autor de tres libros publicados baixo man, eliminar, co pretexto de que espíritos malévolos quererían facela pasar por pornográfica, a colaboración de Salvador Dali das nosas publicacións. Perante a nosa estupefacción, comprendeu que debería abandonar toda esperanza de arruinar a actividade surrealista. Non esperou o primeiro pretexto para denunciala, e, no momento exacto en que Breton comentaba os resultados da protesta* que elevaramos contra a acusación dun dos seus poemas, non dubidou en acusarmos de contrarrevolucionarios.      E fíxoo coa mesma desenvolvura que escribía, ao día seguinte da morte de Lenin, Moscou-la-Gâteuse**. Comprendo que sempre intentase xustificar aos nosos ollos o principio dunha evolución por saltos*** que lle sería propia e que non deixaba de me parecer inquietante. É só hoxe que me é dado ver, con efecto, que contradiccións miserábeis intentou facer pasar mercé a súa pretendida concepción dialéctica da vida. A incoherencia convértese en cálculo, a habilidade en intriga. Aragon convértese en outro e a súa lembranza non pode importunarnos xa máis. Teño, para me defender, unha frase que, entre el e mais eu, xa non ten o valor de cambio que lle emprestei durante tanto tempo, unha frase que conserva todo o seu sentido e que fai xustuza, a el e a tantos outros, un pensamento que se fixo indigno de expresar TODA A AUGA DO MUNDO NON CHEGARIA PARA LAVAR UNHA MANCHA DE SANGUE INTELECTUAL (Lautréamont)                                              Paul Éluard *Refírese ao dosier preparado por Breton, Miseria da poesía. **Moscova-a-mimosa, Moscova-a-senil, Moscova-a-parva, frase de Aragon no seu texto incluído en Un cadavre, panfleto contra Anatole France. ***¿Para cando o próximo salto? ¿E para onde? (Nota de P.E.) Marzo 1932

                                                                             

© 2006 Biblioteca Virtual Galega